Tema D.- O escenario físico das actividades humanas.

Transcripción

1 3º ESO - Tema D - páx. 1 Introdución. [le as páxinas 6-7 do libro] Tema D.- O escenario físico das actividades humanas. 1.- As grandes unidades do relevo terrestre. O relevo é o conxunto de formas diversas que presenta a superficie terrestre, tanto nas terras emerxidas (continentes e illas) como baixo os océanos. O relevo terrestre é moi complexo e presenta elementos moi variados, froito dunha evolución de millóns de anos. As formas de relevo continental máis simples son as montañas, as mesetas, as chairas e as depresións. Estas formas diferéncianse entre si pola súa altura, pendente e extensión. As principais formas de relevo costeiro son os cabos, os golfos, as penínsulas e as rías. As principais formas de relevo submarino son a plataforma continental, o noiro continental e as chairas abisais, as cales están accidentadas por dorsais oceánicas e fosas mariñas. 1.- Lembra o que estudaches en cursos anteriores. Explica o significado dos termos subliñados..- Imos facer un repaso dos caracteres físicos máis importantes de cada continente. Le detidamente os apartados seguintes e, coa axuda dun atlas e dos mapas do libro, sitúa nun mapamundi físico mudo os elementos subliñados África. África limita ao Oeste co océano Atlántico, e ao Leste co océano Índico e o mar Vermello. Está separado de Europa polo mar Mediterráneo e de Asia polo mar Vermello. O Canal de Suez une ambos os dous mares. As principais unidades de relevo do continente africano son: A.- A gran meseta africana. Ocupa gran parte do continente: esténdese desde o sur de África ata o mar Vermello, e ten escasa altitude. Na súa zona occidental hai áreas afundidas, chamadas cubetas, percorridas polos ríos Congo e Níxer, entre outros. Na parte oriental atópase o chamado Rift Valley, un enorme sistema de fallas formado por bloques elevados como o Macizo Ruwenzori ou o Macizo Etíope e bloques afundidos chamados fosas tectónicas; estas están ocupadas por lagos como o Vitoria, o Tanganica e o Malawi. Aquí localízanse a maioría dos volcáns africanos, como o Kilimanxaro, que con m é a maior altura de África. Nesta zona atópanse tamén dous dos grandes ríos africanos: o Nilo e o Zambeze. B.- As chairas. Forman unha estreita banda ao longo da costa, que só se ensancha nalgúns puntos como o Norte (Libia) ou o Oeste (Depresión de Senegal). Nesta zona habita a maior parte da poboación. C.- Os sistemas montañosos. As grandes cordilleiras sitúanse nos extremos do continente: os Montes Atlas no NO e os Montes Drakensberg no Sur. No interior destacan os macizos de Ahaggar, Tibesti e Darfur, no deserto do Sáhara América. América limita ao Norte co océano Glacial Ártico, ao Leste co océano Atlántico e ao Oeste co océano Pacífico. Esténdese case desde o Polo Norte ata rozar o Círculo Polar Antártico, e separa dous océanos, o Atlántico e o Pacífico. O continente americano está formado por dous grandes conxuntos: América do Norte e América do Sur, e entre ambos sitúase o istmo de América Central e os arquipélagos do mar das Antillas (ou mar Caribe), entre os cales destaca a illa de Cuba, a máis extensa. O relevo americano sitúase en dirección meridiana [de N a S], e consta de tres grandes unidades: no Oeste localízanse cordilleiras novas e elevadas; no centro, grandes chairas; e ao Leste sistemas montañosos máis antigos. A.- A gran cadea montañosa occidental. Un gran conxunto montañoso esténdese case sen interrupción desde Alasca á Terra do Fogo. Está formado, de Norte a Sur, polos Montes de Alaska, nos que destaca o monte Mc Kinley, de m de altitude; as Montañas Rochosas co monte Whitney como altura máis destacada, con m; a Sierra Madre Occidental, na que se atopan grandes volcáns como o Popocatépetl ou o Citlaltépetl, e a gran Cordilleira dos Andes, en América do Sur, na que se atopa o Aconcagua, o pico máis alto do continente [6.959 m]. Entre as aliñacións montañosas sitúanse cuncas, vales encaixados, lagos elevados, como o Titicaca, (entre Perú e Bolivia) e grandes mesetas como o Altiplano de Bolivia nos Andes. B.- As cordilleiras orientais. Nas costas atlánticas existen conxuntos montañosos de pequeno tamaño e escasa altura. Os Montes Apalaches, no Norte, están formados por montañas antigas moi erosionadas. En América do Sur destacan a Meseta Brasileira e o Macizo das Güianas. C.- As chairas centrais. Na parte central, entre os sistemas montañosos do Oeste e do Leste, esténdense amplas chairas polas que discorren os grandes ríos americanos. En América do Norte destacan as Grandes Chairas, regadas polo río Misisipi e o seu afluente Misuri. Estas chairas van perdendo altitude cara á Baía de Hudson e o Golfo de México. Están salpicadas de grandes lagos, entre os que destacan o Superior, o Hurón e o Míchigan, que serven de fronteira entre Estados Unidos e Canadá. En América do Sur, destacan Os Llanos ao oeste do Macizo das Güianas, percorridos polo río Orinoco, en Venezuela, e, sobre todo a Chaira Amazónica, percorrida polo río Amazonas, que é o río máis caudaloso do mundo. Ao sur da Meseta de Brasil localízanse outras chairas: a Cunca do Paraná-Paraguai e a Pampa.

2 3º ESO - Tema D - páx Asia O continente asiático é unha gran masa de terra situada na parte oriental de Eurasia. Limita ao Norte co océano Glacial Ártico, ao Sur co océano Índico, e ao Leste co océano Pacífico. O seu límite occidental é unha fronteira convencional formada polos Montes Urais, o mar Caspio, a cordilleira do Cáucaso e o mar Negro, que comunica co mar Mediterráneo. O mar Vermello separa Asia de África, e o Estreito de Bering separa Asia de América. Asia ofrece grandes disparidades físicas: alí atópanse as montañas e as mesetas máis altas do mundo, así como as depresións más profundas. É un continente compacto, dunha elevada altitude media; nas súas costas abundan os entrantes -que forman golfos coma o golfo de Bengala- e saíntes -que forman penínsulas de gran tamaño, entre as que destacan a Península Arábiga no SO, a de Indochina no SL e a de Kamchatka no NL. Ao Leste do continente sitúanse tres grandes arquipélagos: Xapón, illas Filipinas e Indonesia, de gran actividade sísmica e volcánica. O complexo relevo de Asia pode agruparse en tres grandes espazos: A.- O terzo setentrional do continente [Rusia]. Está ocupado pola extensa chaira de Siberia Occidental; é unha inmensa planicie que se converte no centro na meseta de Siberia Central e na metade oriental está fracturada por diversas cordilleiras, entre as que cabe citar os Montes Stanovoi e os Montes de Chersky. Esta gran chaira está atravesada por longos ríos que desembocan no océano Glacial Ártico, coma o Obi, o Ienisei e Lena. B.- O centro do continente está formado por terras altas e grandes cordilleiras. Entre as altiplanicies destacan a extensa meseta de Mongolia, onde se localiza o deserto frío de Gobi, a meseta de Pamir, e, sobre todo, a meseta do Tíbet [China], a máis elevada do mundo, con máis de m de altitude. As cordilleiras de Asia central forman un complexo cordón que se estende desde Turquía (Montes Tauro) e o Cáucaso ata o norte da India. Entre elas cabe destacar, de Oeste a Leste, os Montes Zagros no sur de Irán, a cordilleira de Hindukush, os montes Kuenlun e, sobre todo, a gran cordilleira do Himalaia [China, India, Nepal, Bután]. É a rexión máis elevada de todo o planeta, e nela sitúanse as cimas do mundo [dez das catorce cimas con máis de m de altura]: o Everest, con m e o K con metros. Nesta rexión hai grandes vales percorridos por ríos que nacen nas montañas centrais. Son moi caudalosos e algúns forman deltas na súa desembocadura, coma o Mekong, que nace no Himalaia e desemboca no mar de China Meridional; o Ganxes [India], que nace no Himalaia occidental e desemboca no golfo de Bengala; e o Indo [India-Pakistán], que nace no Tíbet e desemboca no mar Arábigo. Outros ríos discorren cara ao Leste; son o Huang He e o Chang Jiang (ou Iangtsé), que nacen no Tíbet, percorren a gran chaira chinesa e verten as súas augas no océano Pacífico. No extremo occidental levántase a meseta de Anatolia, que ocupa a maior parte do territorio de Turquía. Tamén se localizan aquí dúas grandes zonas deprimidas, ocupadas por lagos, que pola súa extensión e profundidade se denominan mar: son o mar Caspio (ao que verte augas o río Ural, que nace nos Montes Urais), e o mar de Aral, no que desembocan os ríos Sir Daria e Amu Daria. C.- O sur do continente. Aquí atópanse mesetas que conforman amplas penínsulas: a Meseta de Arabia ocupa a maior parte da península homónima, a cal separa o mar Vermello do golfo Pérsico e o golfo de Omán; a Meseta do Deccán esténdese por case toda a India e é unha gran altiplanicie con poucas alteracións. Nesta zona meridional de Asia os ríos son menos caudalosos porque atravesan rexións máis áridas. Os máis longos son o Tigris e o Éufrates que discorren por Irak e desembocan no golfo Pérsico, unindo os seus cursos de auga a uns 00 km da desembocadura Europa Desde o punto de vista físico Europa non é un continente illado, senón que constitúe unha península de Eurasia. Porén, a historia e as consideracións políticas e económicas xustifican o estudo de Europa como unha unidade territorial diferenciada. As súas dimensións, comparadas coas dos demais continentes, son reducidas (menos de 11 millóns de km ), e a súa altitude media é baixa, en torno a 375 m. Limita ao Norte co océano Glacial Ártico; ao Leste cos montes Urais, o mar Caspio e a cordilleira do Cáucaso; ao Sur co mar Mediterráneo e o mar Negro, e ao Oeste co océano Atlántico. O relevo de Europa é o resultado dunha historia xeolóxica moi longa e complicada. Nel poden distinguirse tres grandes unidades: A.- Relevos antigos. Localízanse na zona setentrional e oriental do continente; son montañas moi antigas e erosionadas, que orixinan unha paisaxe variada, de formas redondeadas e de altitude pouco elevada, pois raramente superan os.000 m. Os máis importantes son os montes Escandinavos no Norte, e os Montes Urais no Leste, considerados a barreira natural que separa Europa e Asia. No Sur destacan o Macizo Central francés e a Meseta española. B.- As chairas centrais. Na zona central de Europa, desde Francia a Rusia esténdese unha ampla zona de chairas inclinadas cara ao Atlántico. Estas chairas son a superficie dun escudo, é dicir, unha antiga cordilleira arrasada pola erosión e cuberta de sedimentos. A chaira máis extensa é a Gran Chaira Europea, que se estende desde o norte de Francia ata os montes Urais. Por ela discorren ríos como o Rin, que nace nos Alpes suízos e desemboca no Mar do Norte, o Dnieper e o Don, que nacen nas mesetas de Rusia central e desembocan no mar Negro. O río máis importante é o Volga, pois percorre toda a parte setentrional e oriental desta chaira ata desembocar no mar Caspio. C.- As cordilleiras alpinas. Son as montañas máis recentes; teñen unha elevada altitude e dan lugar a paisaxes de formas abruptas, pouco erosionadas. Están dispostas en forma de arco ao longo da costa mediterránea. De Oeste a Leste sobresaen: os Pireneos, que forman fronteira entre España e Francia; os Alpes, onde se localiza o Mont Blanc, con m de altura; os Cárpatos e os Balcáns, entre os cales discorre o río Danubio, que percorre varias capitais europeas e desemboca no mar Negro; e pechando o continente polo sueste, a cordilleira do Cáucaso, que alcanza os m de altitude no monte Elbrus. Europa non forma un bloque macizo como África ou como gran parte de Asia. O litoral do continente presenta no seu conxunto unhas costas de formas moi recortadas. En función do tipo de relevo e dos océanos ou mares que as bañan, Europa ten dous tipos de costas moi contrastadas:

3 3º ESO - Tema D - páx. 3 - As costas atlánticas: abranguen as costas do mar Báltico, do mar do Norte e do mar Cantábrico. Nelas salientan a península Escandinava [Noruega, Suecia e Finlandia] e a de Xutlandia (Dinamarca), que cerran o mar Báltico. Estas penínsulas, xunto coas illas Británicas, delimitan o Mar do Norte. - As costas mediterráneas. Nelas sitúanse tres grandes penínsulas, de Oeste a Leste: a Ibérica, a Itálica e a Balcánica, que forman fondos arcos e limitan mares como o Tirreno, o Xónico, o Adriático e o Exeo. No interior do continente sitúase o mar Negro, que comunica co Mediterráneo a través do estreito do Bósforo. No mar Mediterráneo atópanse numerosas illas como as Baleares, Córsega, Sardeña, Sicilia, Creta e Chipre entre outras Oceanía. Oceanía está situado ao sueste de Asia e, con 9 millóns de km, é o máis pequeno dos continentes. Con 33 millóns de habitantes, tamén é o menos poboado, a excepción da Antártida. Oceanía non é en realidade un continente, senón un conxunto de terras, na súa maioría illas de orixe coralina e volcánica, que teñen moi poucas características en común. Estas terras adoitan agruparse en varios conxuntos: Australasia: está formada por Australia -a maior illa da terra, case tan extensa como Europa-, a pequena illa de Tasmania, situada ao sur da anterior, e o arquipélago de Nova Zelandia, formado por dúas illas separadas polo estreito de Cook. Forman a maior parte das terras emerxidas do continente. Melanesia: é un conxunto de illas que se chaman así pola cor escura da pel dos seus habitantes (melas, en grego, quere dicir negro). Destaca polo seu tamaño a illa de Nova Guinea, onde sobresae o pico Puncak Jaya de m de altura. Micronesia: quere dicir conxunto de illas pequenas. Entre elas están as illas Marianas, onde se atopa a maior profundidade da terra, a Foxa de Challenger, con m. Polinesia: é un conxunto de illas moi dispersas. No hemisferio norte só están as illas Hawai, que forman parte de Estados Unidos. - Australia é unha gran illa situada ao SL de Asia. Limita ao Norte e ao Leste co Océano Pacífico, e ao Sur e ao Oeste co Océano Índico. A maior parte do seu territorio está constituído por chairas e mesetas baixas. As chairas máis extensas localízanse no centro e no Sur, onde se atopan as chairas de Nullarbor e a Gran Cunca Artesiana. As mesetas localízanse na metade oeste e no Norte, onde se atopa a meseta de Kimberley. O único conxunto montañoso de certa importancia é a Gran Cordilleira Divisoria, na parte oriental, onde se sitúa o pico máis elevado, o Monte Kosciusko, de.30 m. Nesta cordilleira nace o río australiano máis importante, o Murray, co seu afluente o río Darling. A parte occidental da illa é a máis árida; nela destacan dous desertos: o Gran Deserto de Area e o Gran Deserto Victoria. - Nova Zelandia atópase a uns.000 km ao SL de Australia e está formada por dúas grandes illas montañosas de orixe volcánica que teñen relevos moi abruptos e frecuentes movementos sísmicos. Destacan os Alpes do Sur, na illa meridional, que alcanzan os m de altura no monte Cook A Antártida. A área polar sur atópase ocupada pola Antártida, un enorme continente xeado, de máis de 13 millóns de km, arrodeado polo océano Glacial Antártico. Está constituído por unha gran masa de xeo, cun grosor medio de.000 m, na que salienta a Cordilleira Transantártica, con altitudes superiores aos m. A maior altura alcánzase no Macizo Vinson, con m. Do enorme casquete de xeo antártico despréndense grandes bloques de xeo chamados icebergs..- O relevo, os ríos e as costas de Europa. 3.- Le detidamente a información das páxinas 10 e 11 do libro. Despois elabora e enche os seguintes cadros resumo: a Relevos antigos (macizos) Relevos novos montañas chairas ríos b Costas atlánticas Costas mediterráneas mares illas penínsulas ríos que desembocan

4 3º ESO - Tema D - páx As unidades do relevo de España. 4.- Le a información das páx. 1 e 13, e, coa axuda do mapa ou dun atlas, vai enchendo os ocos que atopes. España e Portugal comparten o territorio da... Situada na zona temperada do hemisferio norte, é a máis occidental das tres penínsulas europeas bañadas polo mar Mediterráneo. Ocupa unha posición de encrucillada entre dous continentes,... e..., e entre un mar e un océano: o... e o... O territorio do Estado español está formado por: a maior parte da Península Ibérica; dous arquipélagos, as illas... e as illas...; e as cidades autónomas de... e... no N de África. Ten unha superficie total de km. As principais unidades do relevo peninsular son: 1.- A Meseta: é a unidade de relevo máis extensa. Ten unha altitude media que oscila entre os 650 e 700 metros, ocupa o centro-oeste da península, e está lixeiramente inclinada cara ao..., polo que os ríos discorren de Leste a Oeste. A Meseta está formada por dúas extensas depresións separadas polo Sistema Central: a..., con máis de 700 metros de altitude media, e a...con 600 metros de altitude por termo medio. A Submeseta Norte está percorrida pola cunca do río..., e a Submeseta Sur está percorrida por dous grandes ríos, o... e o..., as cuncas dos cales están separadas polos Montes de Toledo. As cordilleiras interiores da Meseta son o... e os..., dúas aliñacións montañosas de distinta extensión que atravesan a Meseta en dirección... O Sistema Central está composto por unha serie de serras que se estenden ao longo de 400 Km. As máis destacadas, de Leste a Oeste son: Somosierra; Guadarrama, onde se atopa o pico de... de.430 m; Gredos, onde se sitúa o pico máis alto,..., que alcanza os.591 m; a serra de Gata e a serra da Estrela, xa en Portugal. Na Submeseta Sur atópanse os Montes de Toledo, formados por serras illadas e de escasa altura. Na serra de Guadalupe atópase a maior altura do sistema, o pico de Las Villuercas, con m de altura..- As cordilleiras que rodean á Meseta ou rebordes da Meseta: unha serie de montañas rodean a Meseta agás polo Oeste, por onde penetra a influencia do océano Atlántico ata Estremadura. Polo Noroeste peninsular esténdense o... e os... Trátase de relevos moi antigos, de formas suaves, xa que están moi desgastadas pola erosión. Os cumes máis destacados son: no Macizo Galaico,..., con m, e Pena Trevinca, con.14 m, situada no límite entre as provincias de Ourense, León e Zamora.; nos Montes de León, o pico..., de.183 metros. Estas montañas están atravesadas por numerosos vales por onde circula a rede fluvial. Os ríos máis importantes son o... e o seu afluente o... Este último separa os Montes de León da serra dos Ancares, na parte oriental do Macizo Galaico. O borde Norte da Meseta está formado pola... Trátase dunha cordilleira elevada, de ladeiras verticais, con poucos pasos e de difícil acceso, como o porto de..., que comunica Asturias e León. O seu punto culminante é... con.650 m, nos Picos de Europa. O borde Leste da Meseta está formado polo..., un complexo arco de montañas calcarias de dirección NO-SL. O Sistema Ibérico está formado por varias serras: no parte N localízase o cumio máis elevado do sistema, o..., con.3136 m. Ao sur do río Jalón o sistema divídese en dúas aliñacións, unha interior e outra costeira; nesta destaca o pico..., que supera os.000 m de altura. No Sistema Ibérico nacen varios dos principais ríos españois: o..., e o..., que desembocan no océano Atlántico, e o... e o..., que desembocan no mar Mediterráneo. O borde Sur da Meseta está formado por... É un chanzo montañoso que separa a Meseta da Depresión do Guadalquivir. As súas altitudes non superan os m, pero é difícil atravesala, de aí a importancia dos pasos de montaña, como o paso de... A montaña máis alta de Serra Morena é... con 133 m. 3.- As cordilleiras exteriores á Meseta están separadas da Meseta e situadas na periferia peninsular: no N sitúanse os..., que separan España de Francia; no NL as..., e no S as... Os Pireneos esténdense desde o... ata o... Forman unha importante barreira montañosa duns 435 km de lonxitude e uns 150 km de ancho. Os Pireneos centrais ou aragoneses son as zonas máis elevadas

5 3º ESO - Tema D - páx. 5 da cordilleira. De Oeste a Leste salientan os seguintes picos:..., con m;..., con m; e o..., que é o cumio máis alto, con... m. Nos Pireneos cataláns destaca..., de 3.14 m. Nos Pireneos nacen os principais afluentes do río Ebro: o..., o... e o... Ao Oeste da Cordilleira Pirenaica sitúanse os..., prolongación dos Pireneos occidentais, de menor altura e formas suaves e onduladas. Os seus maiores cumios son... e..., que roldan os m. As Cordilleiras Costeiras Catalás forman unha dobre barreira montañosa no NL peninsular, que separa a Depresión do Ebro do mar Mediterráneo. Nela destacan serras como... na parte Norte, onde se atopa o pico..., que é a maior altura do sistema, con metros. As Cordilleiras Béticas localízanse no S e no SL peninsular, desde Cádiz ata Alacante, e prolónganse baixo o Mediterráneo ata as illas Baleares, onde sobresaen na... en Mallorca. Teñen uns 800 km de longo e uns 00 km de ancho. As Cordilleiras Béticas forman un complexo conxunto de aliñacións. A aliñación litoral chámase... e comprende serras importantes como..., onde se atopa a montaña máis alta da Península, o pico..., con... metros. A aliñación interior chámase... e está formada por distintas serras; as principais alturas sobrepasan os.000 m, como no pico..., con.381 m. Na Cordilleira Subbética nace un dos principais ríos peninsulares, o..., que percorre a depresión homónima e desemboca no As depresións exteriores á Meseta. Son extensas zonas chás que están afundidas entre grandes cadeas montañosas e teñen unha forma lixeiramente triangular: a... e a... A Depresión do Ebro forma un extenso triángulo entre o..., os... e as... Polo fondo da depresión pasan o Ebro e os seus afluentes. As terras próximas ao curso dos ríos son moi fértiles, debido aos sedimentos que estes depositan. Pola contra, as áreas afastadas dos cursos de auga son moi áridas. A Depresión do Guadalquivir sitúase entre... e as..., e está aberta ao mar. A proximidade ao mar orixinou unha ampla zona de marismas, isto é, un conxunto de terras baixas pantanosas, nas que entran en contacto as augas do río Guadalquivir e as do océano Atlántico. As demais depresións españolas son de pequena extensión. Polo xeral son chairas litorais, entre as que salientan a de Valencia, formada polos aluvións dos ríos... e..., e a de Murcia, formada polo río... O relevo español complétase cos arquipélagos canario e balear. O relevo canario distínguese polo seu carácter volcánico; na illa de Tenerife atópase a máxima altura de España, o..., que alcanza os... metros. O relevo balear é unha prolongación das Cordilleiras Béticas, pero de menor altura. A maior elevación alcánzase na Serra de Tramuntana, no..., con m. 4.- As costas e os ríos de España. 5.- Le a información das páx. 14 e 15. Despois realiza as seguintes actividades: a.- Elabora un sinxelo esquema sobre o litoral peninsular. Segue este modelo: Tramo Esténdese desde... ata... Trazos básicos b.- Resume as características e os principais ríos das vertentes hidrográficas da Península Ibérica. 6.- Practica o que estudaches. Sitúa nun mapa mudo físico de España: 1 Río Nervión Río Nalón 3 Río Navia 4 Río Miño 5 Río Sil 6 Río Ulla 7 Río Douro 8 Río Texo 9 Río Guadiana 10 Río Guadalquivir 11 Río Segura 1 Río Xúcar 13 Río Turia 14 Río Mijares 15 Río Ebro 16 Río Segre 17 Río Llobregat 18 Río Ter 19 Cabo de Creus 0 Delta do Ebro 1 Cabo da Nao Cabo de Palos 3 Cabo de Gata 4 Punta de Tarifa 5 Cabo de S. Vicente 6 Cabo Fisterra 7 Cabo Ortegal 8 Estaca de Bares 9 Cabo de Peñas 30 Cabo Machichaco 31 Rías altas (...) 3 Rías baixas (...) 33 Golfo de Roses 34 Golfo de Valencia 35 Golfo de Alacant 36 Golfo de Mazarrón 37 Golfo de Almería 38 Golfo de Cádiz 39 Golfo de Biscaia 40 Golfo de León

6 3º ESO - Tema D - páx As paisaxes da Terra. Unha paisaxe é unha área xeográfica con características propias, que lle dan unidade e, ao mesmo tempo, a diferencian doutros espazos. As paisaxes naturais están constituídas por elementos físicos e biolóxicos: solo, clima, auga, vexetación e fauna. Sobre estes elementos incidiu a acción humana, que modificou profundamente a maioría das paisaxes naturais e as transformou en paisaxes humanizadas. As variacións que se aprecian dunhas paisaxes a outras explícanse en gran medida polas súas diferenzas climáticas, xa que en función do clima desenvólvense unha vexetación, unha hidrografía, uns solos e unha fauna determinados. Tempo e clima. O tempo e o clima son dous fenómenos que teñen lugar na troposfera, a capa da atmosfera máis próxima á superficie terrestre. O tempo atmosférico é o estado da atmosfera sobre un lugar concreto e nun momento determinado. O tempo é cambiante, e, polo tanto, pode variar no termo de poucas horas. Así, podemos dicir que o tempo é fresco ou seco pola mañá e caloroso ou húmido pola tarde. O clima é o estado medio da atmosfera sobre un lugar, e vén dado pola sucesión habitual de tipos de tempo sobre ese lugar ao longo do ano. O clima ten trazos máis estables que o tempo. Para determinar eses trazos é necesario estudar, durante polo menos trinta anos, un conxunto de elementos e factores que permiten caracterizalo. Así, podemos dicir que o clima na Coruña é oceánico. Elementos e factores do clima. Para coñecer o clima dun lugar é necesario estudar os elementos e os factores que inciden sobre el. Os elementos do clima son os compoñentes medibles da atmosfera, cuxa acción conxunta define o clima dun lugar. Os máis importantes son a temperatura, as precipitacións, a presión atmosférica e o vento. Os factores do clima son aqueles axentes ou variables que exercen unha influencia permanente sobre o clima e modifican os seus elementos. Os máis destacados son a latitude, a altitude e a distancia ao mar. A temperatura. A temperatura é o grao de calor do aire na atmosfera, debido á radiación solar. Mídese co termómetro, exprésase en graos centígrados (C) e represéntase nos mapas mediante isotermas ou liñas que unen os puntos da Terra que teñen igual temperatura. Os factores que inflúen na temperatura son: A latitude: as temperaturas diminúen desde o ecuador cara aos polos porque, dada a curvatura da Terra, os raios solares non chegan co mesmo ángulo de inclinación a todas as latitudes da Terra. Nas latitudes baixas, próximas ao ecuador, os raios do Sol inciden perpendicularmente, polo que se concentran en menor superficie e esta se quenta máis. A medida que aumenta a latitude (cara ao Norte ou cara ao Sur), a temperatura vai baixando porque o ángulo de inclinación dos raios solares é maior, polo que a súa enerxía repártese entre unha superficie máis extensa. A altitude: as temperaturas diminúen 0,6C por cada 100 metros de altura, por termo medio. A distancia ao mar: as temperaturas son máis suaves cerca da costa que no interior, porque o mar atenúa os contrastes térmicos. Así, as diferenzas de temperatura (amplitude térmica) entre o día e a noite, e entre o verán e o inverno, son menores nas zonas costeiras que nas zonas do interior. Esta situación explícase porque o mar, como todos os líquidos, tarda moito en quentarse e en arrefriarse, mentres que a Terra, como todos os sólidos, se quenta e se arrefría máis rapidamente. Na Terra podemos distinguir tres grandes zonas térmicas en función da latitude: cálida, temperada e fría. As precipitacións. A precipitación é a auga procedente da atmosfera, que cae á superficie terrestre en forma líquida ou sólida. Mídese co pluviómetro, exprésase en milímetros (mm) ou en litros por metro cadrado (l/m ) e represéntase nos mapas mediante isohietas ou liñas que unen os puntos da Terra que teñen igual precipitación. Os factores que inflúen nas precipitacións son: A latitude: nas zonas de baixa latitude, próximas ao ecuador, as precipitacións son polo xeral máis elevadas que nas zonas temperadas e frías, xa que o aire cálido contén máis vapor de auga que o aire frío. É dicir, as precipitacións diminúen do ecuador aos polos. A altitude: as precipitacións aumentan coa altitude, pois segundo as masas de aire ascenden, arrefríanse e prodúcese a condensación do vapor de auga (paso do estado gasoso ao estado líquido) e a precipitación. A distancia ao mar: polo xeral, as zonas costeiras reciben máis precipitacións que as zonas interiores, porque as masas de aire húmidas descargan na costa e perden humidade conforme penetran no interior dos continentes. A presión atmosférica. A presión atmosférica é o peso que exerce o aire sobre a superficie terrestre. Mídese co barómetro, exprésase en milibares (mb) e represéntase nos mapas mediante isóbaras ou liñas que unen os puntos da Terra que teñen igual presión. A presión normal, medida a nivel do mar, é de milibares. Este valor considérase o límite entre as altas e as baixas presións. As altas presións ou anticiclóns son zonas con presión superior a milibares. Orixinan un tempo estable e seco. As baixas presións, depresións ou borrascas son zonas con presión inferior a milibares. Orixinan un tempo inestable e con precipitacións. Os factores que inflúen na presión atmosférica son: A altitude: a presión diminúe coa altura ao reducirse o espesor da capa de aire. A temperatura do aire: o aire cálido é máis lixeiro e tende a ascender, co que forma áreas de baixa presión, mentres que o aire frío é máis denso e tende a descender, polo que orixina áreas de alta presión. O vento. O vento é o movemento horizontal do aire dunhas zonas a outras. A súa velocidade mídese co anemómetro e exprésase en kilómetros por hora (km/h), e a súa dirección mídese co cataventos. Nos mapas represéntase con frechas que indican o lugar cara ao que sopra. Os ventos reciben o nome do lugar de onde proceden (vento do Norte, do Noroeste...).

7 3º ESO - Tema D - páx. 7 O factor que orixina o vento é a diferenza de presión. O vento sopra sempre desde as áreas de alta presión ás áreas de baixa presión, e a súa velocidade é maior canto maior é a diferenza de presión entre anticiclóns (representados cun A nos mapas) e depresións (representadas cun B). Os climas da Terra. [observa o mapa das páxinas 6-7 do libro] A combinación dos elementos e os factores do clima dá como resultado diferentes tipos de clima na Terra. En función da temperatura, a Terra divídese en tres grandes zonas climáticas: zona de climas cálidos, zona de climas temperados e zona de climas fríos. A.- Os climas cálidos. [observa os climogramas das páxinas 16 e 17)] Este conxunto de climas esténdese pola zona intertropical, aproximadamente entre os 30 de latitude N e os 30 de latitude S. A súa principal característica é que non xea nunca, xa que as temperaturas son sempre elevadas, superiores a 0C de media. A dinámica atmosférica está condicionada pola presenza dos alisios, ventos regulares que sopran desde as altas presións subtropicais cara ao Ecuador. A maior ou menor abundancia de precipitacións e os contrastes entre períodos de seca e de chuvias permiten distinguir tres grandes subtipos climáticos: ecuatorial, tropical e desértico. Cada un deles caracterízase por unhas paisaxes vexetais determinadas. A.1.- O clima ecuatorial. Esténdese polo Ecuador e as súas proximidades, ata os de latitude N e S (Cunca do río Congo, Cunca do Amazonas, Indonesia...). Caracterízase por temperaturas [T] moi cálidas e precipitacións [P] abundantes durante todo o ano. A T media anual é elevada, superior aos 5C; os días e as noites duran case igual e a amplitude térmica anual [AT] é inferior a 3C. As P son elevadas e constantes, superiores a.000 mm anuais, repartidos regularmente ao longo do ano. A humidade do aire é moi elevada e non hai estación seca. Por iso, a auga é abundante e os ríos son caudalosos. A vexetación característica é a selva virxe, un bosque denso e sempre verde, composto por multitude de especies perennifolias que varían segundo a altitude. A vexetación distribúese en pisos en función da luz que necesita cada planta. As árbores son moi altas -ata 40 m-, teñen follas grandes e deixan pasar moi pouca luz ás plantas que viven debaixo, entre as que hai fentos, lianas e enredadeiras. A fauna é diversa e moi abundante. A..- O clima tropical. Localízase nas proximidades dos Trópicos, aproximadamente entre os de latitude N e S. Caracterízase por T moi cálidas e P abundantes e desigualmente repartidas. A T media anual alcanza os 5C; os meses máis cálidos roldan os 30 e os menos cálidos superan os 0; a AT anual é maior que no clima ecuatorial (entre 3C e 10C) e aumenta conforme nos alonxamos do ecuador. As P son inferiores ás do clima ecuatorial e concéntranse en determinados meses. Presenta dúas estacións contrastadas: un verán chuvioso e un inverno seco. En función da duración da estación seca distínguese entre un tropical húmido, (3-4 meses) con P superiores a mm anuais, e un tropical seco (6 meses) con P entre mm. Este é xa un clima de transición entre as áreas tropicais húmidas e as zonas de clima desértico. A vexetación característica é a sabana ou pradería tropical; está formada por altas herbas salpicadas por algunhas árbores illadas como as acacias e os baobabs. As herbas medran rapidamente durante a estación de chuvias e secan ao terminar as precipitacións. As árbores teñen profundas raíces para sobrevivir durante os meses secos. Ao carón dos ríos hai bosques galería. A sabana ocupa unha grande extensión no continente africano. A sabana dá paso gradualmente á estepa semidesértica, vexetación de transición entre a zona tropical e o deserto. A estepa é un tapiz de herba de pequeno talle, pobre e descontinua, que non recobre todo o chan. Só na curta estación chuviosa recibe auga suficiente e pode medrar. Un tipo especial de clima tropical é o clima monzónico, que se estende por Asia do S e do SL (India, Bangladesh, península de Indochina...) en latitudes onde noutros continentes hai desertos (o SL asiático atópase na mesma latitude que o deserto do Sahara). O nome deste clima procede dos monzóns, ventos estacionais que sopran desde o mar (do océano Índico ou do océano Pacífico) ao continente en verán, polo que son cálidos e moi húmidos (monzón de verán) e provocan chuvias abundantes, superiores aos.000 mm anuais; en inverno sopran desde o interior cara ao mar (monzón de inverno), polo que son ventos fríos e moi secos (o inverno é a estación seca). Este contraste estacional de P é a característica definitoria do clima. As T son similares ás dos climas tropicais, cun marcado contraste entre a estación húmida (cálida) e a seca (máis fría). A vexetación das zonas de clima monzónico é o bosque tropical, con trazos similares ao bosque ecuatorial pero menos exuberante, pola existencia dunha marcada estación seca. As especies predominantes son a teca, o bambú, as lianas... A abundancia das chuvias durante a estación cálida facilitou o desenvolvemento nas chairas aluviais dun tipo de cultivo que esixe ao mesmo tempo moita auga e moita calor, o arroz, o cal permite as enormes concentracións demográficas desta zona, a máis poboada da Terra. A.3.- O clima desértico cálido. Sitúase nalgunhas zonas en torno aos trópicos de ambos hemisferios (Sáhara, Kalahari, Australia...). Caracterízase por T moi cálidas e P moi escasas. Esta é a zona onde se rexistran as T máis altas do mundo; no entanto, hai variacións extremas de temperatura entre o día -moi cálido- e a noite -moi fría- (AT diaria). A T media anual adoita superar os 0C. As P son moi escasas, case inexistentes (inferiores aos 50 mm anuais); estas P son moi irregulares: pode caer unha chuvia torrencial e non volver a chover en anos; os ceos son claros e o aire é moi seco. A vexetación dos desertos é moi escasa ou nula, adaptada á escaseza de auga e á elevada insolación. As plantas (palmito, esparto...) son de pequeno tamaño, duras e espiñentas, e algunhas almacenan auga no seu interior: son as plantas carnosas, coma os cactos, adaptados á sequidade. Só nos oasis, onde hai auga, se dá unha vexetación máis densa e variada. B.- Os climas temperados. [observa os climogramas da páxina 18 e o mapa da páxina 19] Os climas temperados son os propios das latitudes medias, e esténdense entre os paralelos 30 e 65 aproximadamente. Caracterízanse por ter T e P máis moderadas que os climas extremos (cálidos e fríos), presentan catro estacións térmicas e a súa dinámica atmosférica está condicionada polos ventos do oeste. As T medias anuais sitúanse entre os 8 e 18C, e as P van desde 300 a máis de mm anuais.

8 3º ESO - Tema D - páx. 8 Dentro dos climas temperados distinguimos tres grandes subtipos: mediterráneo, oceánico ou atlántico e continental. B.1.- Clima mediterráneo. Localízase nos países que bordean o mar Mediterráneo, e noutras áreas menores das fachadas occidentais dos continentes: costas de California, Chile central, rexión de O Cabo (Sudáfrica) e o S e SO de Australia. Caracterízase por ter invernos suaves e veráns calorosos e secos. T media anual entre 15 e 0C; veráns calorosos (-5C) e invernos temperados (8-1C); AT anual entre 10-15C. As P oscilan entre os 300 e 800 mm anuais, con máximos en primavera e outono. É o único clima no que o verán é a estación seca; os invernos presentan chuvias moi irregulares. A vexetación natural das zonas de clima mediterráneo está adaptada ao verán cálido e seco. Son plantas con follas pequenas e duras, que reducen a evaporación, e profundas raíces. A formación característica é o bosque mediterráneo, formado por un reducido número de especies, entre as que destacan árbores de folla perenne, como a aciñeira [encina], o piñeiro e a sobreira [alcornoque]. A acción humana (corta, pastoreo, incendios...) fai desaparecer o bosque e no seu lugar medra unha matogueira densa (garriga) formada por arbustos, como xaras, breixos, tomiño, lavanda... B..- Clima oceánico ou atlántico. Sitúase aproximadamente entre os 40 e 60 de latitude na franxa costeira dos continentes (Europa occidental, costa occidental de Norteamérica, costa meridional de Chile, e costa SL de África, Australia e Nova Zelandia...). Caracterízase por T suaves e P abundantes durante todo o ano. T media anual en torno a 15C, veráns frescos (15-19C) e invernos suaves (máis de 6C). AT moderada, entre 10-1C. As P son abundantes e suaves, cun total anual entre e mm. Non existe estación seca e a precipitación repártese regularmente ao longo de todo o ano, aínda que existe un mínimo estival, máis acusado canto máis baixa sexa a latitude. A vexetación característica é o bosque atlántico, ou bosque de frondosas, formado por árbores caducifolias de grandes follas, como castiñeiros, faias, carballos e freixos. O aspecto do bosque cambia moito dunha estación a outra, xa que durante o inverno as árbores perden as follas. Nalgunhas zonas as frondosas aparecen mesturadas con coníferas. Ao degradarse o bosque aparecen as landas, formación vexetal constituída por arbustos, entre os que destacan a uz [brezo], as xestas [retama] ou o toxo. Nas zonas máis húmidas ou deforestadas medra o prado natural. B.3.- Clima continental. Localízase no interior dos continentes, case exclusivamente do hemisferio norte (Canadá, NE dos Estados Unidos, Suecia, Europa oriental e Rusia). Presenta fortes contrastes entre o inverno -frío e con nevadas variables (con T inferiores a 0C)-, e o verán -caloroso (con T superiores a C) e chuvioso-. Esta forte amplitude térmica é o trazo esencial do clima continental. A T media anual adoita situarse entre os 0C e os 10C. O total de P anuais non é moi abundante, oscila entre 400 e 600 mm. A distribución é irregular, o máximo de P rexístrase en verán. A área de clima continental é moi ampla, e nela hai moitas variacións. As zonas máis próximas aos polos teñen invernos máis longos e fríos (-50 nos casos máis extremos), e veráns máis curtos e frescos, case inexistentes (11-1 nos dominios máis rigorosos). As formacións vexetais máis típicas son o bosque boreal ou taiga, e as praderías. A taiga é un espeso bosque de coníferas -especies perennifolias como piñeiros, abetos, bidueiros...- que cobre grandes extensións nas áreas máis frías, situadas máis ao N. As praderías son extensas chairas sen árbores, cubertas de herbas baixas que serven de alimento ao gando, que se estenden polas zonas máis temperadas: as grandes praderías de América do Norte, as pampas de América do Sur, os veldt do sur de África e as estepas de Eurasia. C.- Os climas fríos. [observa o climograma da páxina 17] Localízanse nas altas latitudes (rexións polares) e nas zonas montañosas máis elevadas. O seu trazo esencial son as baixas T. C.1.- O clima polar. Sitúase ao N do Círculo Polar Ártico (illas árticas, Grenlandia) e ao S do Círculo Polar Antártico (A Antártida). Caracterízase por T extremadamente baixas, ás veces inferiores a -50C; carece de estación cálida e o mes menos frío ten sempre unha T media inferior a 10C. A T media anual é inferior a 0C. As P son moi escasas, inferiores a 00 mm anuais, e case exclusivamente en forma de neve. Nas zonas de clima continental extremado, nas cordilleiras máis elevadas da Terra e nalgunhas de clima polar o subsolo permanece conxelado todo o ano, e só a capa máis superficial se desconxela no verán, formando áreas pantanosas. A vexetación característica é a tundra. A tundra está formada por especies perennifolias de escaso crecemento e resistentes ao frío, aos fortes ventos e aos invernos escuros; medran na breve estación de desxeo: pequenos arbustos, carrizas, mofos e liques. C..- O clima de alta montaña. É propio de cordilleiras elevadas e está determinado pola altitude, que provoca un descenso das T e un aumento das P. Localízase a alturas diferentes segundo a latitude: así, no Ecuador sitúase a partir de m, mentres que na zona temperada dáse a partir dos.500 m. Os veráns son curtos e frescos, e os invernos longos e moi fríos. A T media é inferior a 10C, e no inverno as T son inferiores a 0C. As P son moi abundantes, polo xeral superiores a mm ao ano, e caen en forma de chuvia ou neve. A vexetación de alta montaña varía coa altura e disponse en pisos segundo a graduación de T e P. Nas zonas máis baixas hai bosque (caducifolias, coníferas, logo arbustos, matogueiras, prados, e finalmente a vexetación desaparece, deixando rochas núas e zonas de neves perpetuas. 7.- Le a información das páxinas 16 a 19. Despois elabora un esquema sobre o poboamento (poboación e actividades económicas) característico de cada un destes climas. 6.- As paisaxes de España. 8.- Le as páxinas 0 a 3 do libro. Coa información que che proporcionan, enche o cadro sobre os trazos básicos das paisaxes de España [completa a información que falta nos espazos co ]

9 3º ESO - Tema D - páx Elaborar e interpretar un climograma. Un climograma é un gráfico que representa dous dos principais elementos do clima: as temperaturas e as precipitacións. Reflicte datos recollidos nun período de tempo moi longo, duns 30 anos. Permítenos coñecer dunha maneira moi sinxela os trazos esenciais do clima e analizar as súas variacións ao longo do ano. 1.- Para a súa elaboración necesitamos ter datos sobre as temperaturas e as precipitacións. Os datos da temperatura exprésanse en graos centígrados (C), e indican a temperatura media de cada un dos meses do ano. Calcúlase sumando a temperatura media de cada día do mes e dividindo o resultado entre o número de días do mes. Os datos das precipitacións exprésanse en milímetros (mm), e indican o total de precipitación de cada un dos meses do ano. a.- Imos debuxar o climograma nunha folla de papel milimetrado. En primeiro lugar, trazamos un eixe horizontal de 1 cm na parte inferior, no cal colocaremos os doce meses do ano. A letra inicial do mes debe estar situada no centro do cm de cada mes. b.- A continuación, debuxamos o eixe das temperaturas na parte esquerda do gráfico, e o eixe das precipitacións na parte dereita (eixes verticais). Normalmente, a escala das precipitacións é o dobre que a escala das temperaturas: se indicamos as temperatura a razón de 5 por cada cm de altura do eixe, indicaremos as precipitacións a razón de 10 mm por cada cm. c.- Por último, representaremos no gráfico a media térmica e o total de precipitacións recollidas en cada mes: As temperaturas represéntanse mediante puntos que logo se unen cunha liña continua de cor vermella. O punto debe colocarse no centro do espazo correspondente a cada mes (1cm). Se a temperatura baixa de 0C prolóngase o eixe vertical das temperaturas por debaixo da liña horizontal dos meses. As precipitacións represéntanse mediante barras de cor azul. Deixaremos un espazo de mm a cada lado da barra, para separar as barras; polo tanto, o ancho de cada barra será de 6 mm..- Para a súa interpretación debemos seguir os seguintes pasos básicos: a.- Describimos os seus carácteres térmicos. Centrarémonos nos seguintes: A temperatura media anual [T]: normalmente xa ven dada nos datos da gráfica (se non o está debemos calculala a partir das temperaturas medias mensuais). Indicamos cal é e valoramos se pode considerarse elevada, baixa, moderada... A temperatura media do mes máis cálido [TM]: indicamos cal é, en que mes se dá, e valoramos como pode considerarse. A temperatura media do mes máis frío [Tm]: indicamos cal é, en que mes se dá e valoramos como pode considerarse. A amplitude térmica anual [AT]: é a diferenza entre a TM e a Tm. Calculamos canto é e valorámola. b.- Describimos os seus carácteres pluviométricos. Centrarémonos nos seguintes: O total anual de precipitacións [P]: normalmente xa ven dado nos datos da gráfica (se non o está debemos calculalo a partir das precipitacións de cada mes). Indicamos canto é e valoramos se pode considerarse elevado, escaso, moderado... O mes e estación en que se produce o máximo de precipitacións [PM]. O mes e estación en que se produce o mínimo de precipitacións [Pm]. Indicaremos se hai meses secos (aqueles en que o total de P do mes é inferior ao dobre da T media do mes; no gráfico, aqueles en que a barra das P está por debaixo da liña das T). Comparando estes dous datos podemos valorar se as precipitacións se distribúen de forma regular ao longo do ano, se hai unha gran diferenza entre os máximos e os mínimos, se estes se corresponden cos meses cálidos ou fríos... c.- Identificamos e localizamos o clima. A partir dos datos anteriores, deducimos a que clima corresponde a gráfica e argumentamos a nosa conclusión. Despois indicamos en que área ou áreas se localiza o clima. d.- Explicamos cal é a paisaxe característica dese tipo de climas: indicaremos os trazos elementais da vexetación e do poboamento. 9.- Elabora e comenta os seguintes climogramas: 1 Meses Xan Feb Mar Abr Mai Xuñ Xul Ago Set Out Nov Dec Anual T en C T media: 3,9 P en mm Total: 865 mm Meses Xan Feb Mar Abr Mai Xuñ Xul Ago Set Out Nov Dec Anual T en C T media: 14 C P en mm Total: mm 3 Meses Xan Feb Mar Abr Mai Xuñ Xul Ago Set Out Nov Dec Anual T en C 10,8 11, 1, ,5 1 4,5 5,5 18,3 15,5 11,5 T media: P en mm Total: 4 Meses Xan Feb Mar Abr Mai Xuñ Xul Ago Set Out Nov Dec Anual T en C 5,5 7,5 9,5 13,5 16,6 1,7 6 4, 0, ,5 T media: P en mm Total: 10.- Comenta os seguintes climogramas: