LVCENSIA BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION V,'' ^ :

Tamaño: px
Comenzar la demostración a partir de la página:

Download "LVCENSIA BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION V,'' ^ :"

Transcripción

1 LVCENSIA MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION V,'' ^ : BIBLIOTECA SEMINARIO DIOCESANO N 7 LUGO, 1993

2 PORTADA: Ménsula repetida vintecinco veces noutras tantas pilastras da capela e do fronte do Seminario Maior de Lugo. En tódolos casos están cinceladas sobre granito coa máxima perfección con que foi labrada cada peza de cantería do enorme edificio. Se se repara en que todo el foi ergueito en tan só catro anos, advértese a homenaxe e recoñecemento que merecen cantos o fixeron posible.

3 Edita: Biblioteca del Seminario I)iocesano de Lugo Dep<isitn Legal: LLT !SSN Imprime: La \'oz de la \'erdad, Lugo EDICI(l:\ Pi\TROC!Ni\DA POR: EXCMA. DIPUT/\CI(JN PROVINCIAL DE LUGO EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO FUND/\C!ON Ci\IXA GAUC!i\

4

5 <( o z -u ' ~ ~ 6Z... ~ c5 C3 Q\ -E-< VJ ~ z - w ~ ;:::i ~ E-< ~ ;:::i u w o <e w ~ u B Q... Q ~ j w ['-.. E9 o O:) % ~ - u!/) ~ o Q ~ ~ ~ C5

6 LVCENSIA MISCELANEA DE CULTURA E INVESTIGACION PRESIDENCIA DE HONOR Excmo Fray José Gómez González OBISPO DE LUGO CONSEJO DE REDACCION Gonzalo Fraga Vázquez DIRECTOR Manuel Castro Gay Amador López Valcárcel Nicandro Ares Vázquez M.' Dolores Carmona Alvarez Manuel Rodríguez Sánchez Argimiro 1.-ópez Rivas SECRETARIO ASESORES Luciano Armas Vázquez Ubaldo Casanova Sánchez Jaime Delgado Gómez José Fernández Fernández José Antonio González García Angel Lorenzo Sánchez Antonio Negro Expósito José Pena Mouriz Daniel Rodríguez Rodríguez Camilo Santomé Castro Mario Vázquez Carballo ADMINISTRACION Biblioteca del Seminario Diocesano C! Angel López Pérez, sin. Apdo. 36 LUGO - España

7 GUION/DIALOGO Tén claro LVCENSIA que no cumio da percepción e comunicación humanas está a poesía. Tal como dixera T. Wilder, quizais tan só os santos e os poetas acadan a cabal comprensión da grandeza e sentido da vida. Unha aproximación á personalidade de escritores nasos -lugueses- <leste século, cultores da poesía, abre os "Estudios": a profesora Begoña González Fernández sintetizou de maneira precisa a súa paciente investigación en torno á vida e obras <laqueles hoxe en <lía vivos. Mais se a poesía é o sangue espiritual dun pobo, a auga éo da súa xeografía. Daquí o interese do artigo -mesmo técnico- que M.ª Dolores Carmona Alvarez dedica ás augas medicinais <la provincia de Lugo. A beira <las augas do Loio, por terras de Para<lela, cerca xa de Portomarín, discurre o Camíño Francés; e naquela ribeira de castiñeiros e viñas tivo vida un pegueno, pero interesante mosteíro, para algúns nada menos que berce dos "Cabaleiros de Santiago". Do cenobio e desta cuestión escribe, con autoridade, o especialista J. Luis Novo Cazón. Un monxc actual, escritor e investigador 1 Fr. Damián Yáñez Neira, acércanos á rica pcrsonalidade doutro monxe e gran lucense do século dezaoito, Fr. Agustín Vázquez Varela, quen proxectou a súa santi<la<le e labor social ata Cataluña, como bispo <le Solsona, onde choraron a súa prematura morte fai pronto douscentos anos. Complétase esta sección co estudio en profundidade, feíto polo recoñecido especialista F,lixio Rivas Quintas, sobre topónimos do sureste lucense, acercándonos deste 1no<lo ás nosas raíces lingüísticas. O segundo treito da revista -"Comentarios"- conxunta aportacións sobre temas máis acoutados, de indubidable interese: perspectivas institucionais universitarias de I... ugo no ámbito autonómico, de Juan Carlos Fernández Pulpeiro; caracterizadas edicións de Virgilio na Biblioteca do Seminario Diocesano de Lugo, de Manuel Rodríguez Sánchez; o paso dun ex-seminarista lucense polos" ruedos" españois na década dos vinte, <le José Ramón Ónega López; o cambio <la fachada <la catedral de Lugo, de Gonzalo Fraga Vázquez; e as interesantes suxcrencias dunha pcquena estatua pétrea do Saviñao, de Jaime Delgado Gómez.

8 De novo un "Texto" atípico (excepcionalidade ben xustificada). Compense de tres listas coas oportunas introduccións de José Molejón Rañón, Gerardo Fernández López e Manuel López López: un elenco de tódolos presbíteros ordenados dende que o Seminario pasou ó actual edificio, hai cen anos; a relación de profesores e formadores do Seminario durante o mesmo tempo e, finalmente, nomes dos empregados que atenderon o funcionamento do Centro ó longo do século. Recensións e comentarios de libros ultimamente editados, con especial relación á temática desta miscelánea, son debidos a profesores e especialistas nas distintas materias, co que se cerra este sétimo número da Revista, segundo especialmente adicado á lembranza de cen anos en especial, dos catrocentos de vida do Seminario. ~ - -k,. A xeito de recordatorio do Centenario, L VCENSIA encarta, como agasallo ós seus lectores, unha fermosa serigrafía, que recolle, en perspectiva, o pórtico do edificio xa centenario. É obra do artista e profesor Manuel Lamas Castro, que o fixo moi xenerosamente. Esta reproducción artística é unha homenaxe a cen anos de vida académica, formativa e social do Seminario, así como ós promotores, constructores e artesáns de tan sinalado edificio; mais o xesto de brindalo a Revista ós seus lectores quere suliñar, ó mesmo tempo, o xa reiterado anceio de camiñar nunha ampla intercomunicación de tódolos que a fan posible: redacción, escritores, lectores e promotores. Renóvase así a petición de colaboracións escritas (dacordo coas coordenadas e xeito da Revista) así como o apoio na permanente campaña de subscripcións e difusión. Agradecidos por adiantado a todos, o mesmos que a cantos xa o veñen facendo xenerosamente, en especial ós nosos distinguidos patrocíonadores. Coa ledícia de chegar xa ó número sete - cifra de tantos contidos simbólicos- seguimos camiñando de cara xa á oitava entrega, que corresponde á primavera de 1994, con temas como: "El castillo fortaleza de Lugo", "Sacerdotes de Lugo que escribiron poesía en galega'', "Antecedentes históricos dos estudios superiores en Lugo, "Astrónomos e afeccionados no ámbito provincial e diocesano", etc. Ata cntón.

9 SUMARIO ESTUDIOS Poetas lucenses vivos do século XX por I3egoña (;onzález Fernándcz Aguas minero-medicinales de la provincia de Lugo por 1\1." [Jo lores ('arn1ona 1\lvarez... Loio, cuna de la Orden tnilitar de Santiago? por José Luis 1'\lovo Cazón El lucense fr. i\gustín \rázquez \Tarela, monje, abad y obispo de Solsona por fr. I\J.º Darnián Yáñex Neira.... Topónimos do suroeste de Lugo por tjigio Rivas Quintas Pág COMENTARIOS Lugo, LTniversidad 1\graria del noroeste peninsular por Juan (~arios P'crnándcx l-1.ilpeiro \. 7 irgilio en la Biblioteca del Seminario de Lugo Manuel RodrÍf{UCX Sánchex Dositeo Rodríguez "Gallego" por,josé Ran1ón ()nega López ()que custou cambia-la fachada da Catedral de Lugo por Gonzolo Frogo \lázc uez.... Estatua pétrea de un posible jefe del castro de ~1ourelos por,jaime f)elgodo c:órnez TEXTO Cien años de Seminario: l'n siglo de ordenaciones presbiterales en la diócesis de Lugo por,josé 1\tolcjón Roñón.... Cien <.1ños de docencia en el Scn1inario de Lugo por c;erardo P'ernándcz Lópcz.... Cien años de actividad laboral en el Seminario JJOr A1anuel LóJ-Jez López LIBROS

10

11 ESTUDIOS POETAS LUCENSES VIVOS DO SECULO XX Unha aproximación ós ruáis deles Por BEGOl\rA GONZÁLEZ FERNÁI\JDEZ POESÍA? Unha verba xusta, étoada con amor. Un quedo latexar de cotovías na alborada. Un ollar cheo de luz. (Eduardo Moreiras) Como o espacio non é moito e os poetas lucenses moi numerosos, limitareime a sinalar aqueles que teñen publicado polo menos unha obra en galego (e por min coñecida). O posible lector terá que pensar que vaise atopar cunha pequena reseña coa que só pretendo deixar constancia do labor que todos eles veñen a realizar en pro da literatura galega. Nados entre Xosé Trapero Pardo (Castro de Riberas de Lea, 1900). Periodista e escritor. "Magister" como lle chamou Cunqueiro, fixo estudios eclesiásticos. que non rematou, en Mondoñedo. Posteriormente dedícase de cheo a tarefas periodísticas e literarias: foi director-xefe da revista Acci<in Socio/, director dos semanarios Justicia e Renovación, e fundador e director do semanario Vallibria, no que se iniciarían literariamente varios escritores galegos. como Fernández del Riego ou Cunqueiro. Trasládasc a \~vir a Lugo onde dirixiu a Voz de la Verdad, El JJroJ:rreso, l.. ucus...

12 ]() BE(J(),1\'A 0()1\ 1 Z,i.LEZ FER.'\',\1\rJJEZ Dos seus anos mozos son os dous únicos libros de poemas: El Mariscal don Pedro Pardo de Cela, leyenda de Pardo de Cela (1925), escrito no Seminario, e Lóstregos e moxenas (1926) (adicado á súa noiva de cinco anos, Clarita, cuñada de Cunqueiro). Contén "este feixe de versos miúdos", como lles chamaba o autor, unha serie de poemas de temática variada: morais, burlescos, amorosos... /\demais destes poemas escribiu moitos outros publicados en xornais e revistas, entre os que cabe sinalar o adicado ó cura de Guitiriz, director de Xermolos. - Xosé Díaz Xácome (Mondoñedo, 1910). Comezou moi novo a publicar poemas (ós dez anos xa tiña publicado no xornal local La Voz de Mondoñedo). Formou parte do grupo literario artellado naquela vila ó redor de Cunqueiro, quen inflúe ne! e orienta as súas lecturas. No 39 iniciase no periodismo no xornal El Pensamiento Navarro de Pamplona, cidade na que funda o caderno de poesía Albor, no que Bias de Otero, entre outros, dá a coñecer os seus primeiros versos. Funda tamén a revista Pregón. En 1948 é nomeado redactor-xefe do Faro de Vigo, pasando despois a desempeña-lo cargo de director de La Voz de Asturias de Oviedo, onde se xubilará. /\simesmo pódese citar a súa constante colaboración en La Voz de Galicia, no espacio "Lembradoiro". En 1936 publicou Primeirns cantigas de amor, prolongada por Cunqueiro, Frol de cantigas, prologada por Cabanillas e Namoros (algunhas destas poesías aparecerían de novo na súa última obra Muíño fidcl). En 1963 aparece Pombal, no que figuran poemas relativos ó mundo cotián e íntimo, xunto a composicións de feitío cancioneril. O seu último libro, do 83, Muíño fidel, reflexa diversos asuntos do seu máis recente sentimento poético. Da súa poesía pódese dicir que evoluciona desde a cantiga neotrovadoresca, no cultivo da cal acusa unha grande influencia de Rouza Rrey, e que, seguindo o consello de Cunqueiro: "paramos xa, que esto xa está moi visto", inclinase por darlle nutra factura de tipo máis clasista. Ten tamén outra obra inédita, "Rechonchíos", e ultimamente está a escribir sobre temas do seu pobo, do que é cronista oficial.

13 P<>ET/L..S LC.JCEJ\i'SE._S \!T\ '()S f)() SJ'.:CL 'LCJ A'"'\ 11 Nados entre Luz Pozo Garza (Ribadeo, 1922). Pasa os seus primeiros anos, considerados por ela mesma, decisivos no que respecta a determinadas vertentes básicas da súa producción poética, no seu Ribadeo natal. Como consecuencia da Guerra Civil, Luz e a súa familia trasládanse a Marrocos, onde residirán ata Ó longo dos difíciles anos da guerra e da postguerra, finaliza os seus estudios de bacharelato, diplómase en piano, acada o título de mestra e licenciase en Filosofía e Letras, adicándose ó ensino ata a súa xubilación en Dirixe Nordés e colabora asiduamente nun bo número de revistas españolas e estranxeiras, especialmente latinoamericanas. Do seu primeiro libro, Anfora (1948), escrito en castelán, di o seu home, E. Moreiras: "é unha eclosión, un xurdimento de formas nobres na inocencia da vida, a proba da capacidade poética de trasformar o mundo sensorial pleno nun mundo sensitivo exquisitamente elaborado". Séguenlle El vagabundo (1952), tamén en castelán e con influencias de Aleixandre; O paxaro na boca (1952), o seu primeiro libro en galego. De temática mariña é Cita en el viento. En 1972, producto dunha crise persoal, publicará un libro en castelán que, en 1976, sairá en edición bilingüe, Ultimas palabras/ Verbas derradeiras. En 1981 publica Concerto de outono, onde xa xorde "a súa concepción do pasamento como retorno natural e armónico en conversa con Cunqueiro", segundo Alvarez Cáccamo, motivo que repetirá no seu último poemario Prometo a Flor de Loto (Premio "González Garcés", 1992), poema elexíaco, no que a poetisa, cun tono nostálxico, lembra a E. Moreiras a través de distintos lugares de Galicia, lugares arquetípicos como O Cebreiro, Baiona, As Cíes, A Toxa... Os versos historian con entrañable sinxeleza a vida sentimental da autora e o amado morto, pero sen anguria, senón cunha doce evocación. L 1 n ano antes, en 1991, reeditará unha obra que xa vira a luz en 1986, Códice Calixlino, unha mostra máis do seu quefacer poético, do que nos di Carme Blanco: "Estamos ante unha poetisa simbolista da luz e da totalidade na que se identifican, por tanto, vida, mundo e poesía". - Xavier Costa Claven (Chantada, 1923). Estudiou bacharelato en Lugo e Periodismo en Barcelona, onde reside desde hai máis de vintc anos. Ten colaborado en tódolos xornais e revistas de Galicia e nos principais de Cataluña. Viaxou por diversos países sobre os que escrihiu crónicas, relacionadas especialmente coa emigración galega.

14 12 BEG()1\'A (;()1\'Zi\LEZ 1'1~RlV1Íl\lIJEZ En 1958 publica en castelán La Voz, poemas en prosa; no 62, Mi voz en carne viva; El hombre y la muerte, no 66; e xa en galego A rouca gorxa do meu ser (1963), conxunto de prosas poéticas onde o autor amosa a súa dorida internidade; e Os anos do vougo e outros poemas (1977), onde o poeta lembra con tristura os anos do fascismo, nos que non tivo unha vida moi doada. - Antonio Yebra de Ares (Monterroso, 1926). Pintor, escritor e debuxante, colabora en numerosas publicacións. No 1977 publicou o libro de poemas Os xeitos de hoxe, conxunto de 36 poemas breves nos que só quere deixar patente, como di o autor, "o sentir que teño por Galicia". - Manuel María Fernández Teixeiro (Outeiro de Rei, 1930). Cursou o bacharelato en Lugo onde frecuentou a amistade de Pimentel e Fole, entre outros. Hoxe exerce como Procurador en Monforte, onde vive desde hai anos. Dirixiu a colección Xistral de Poesía, plataforma inestimable para os poetas máis novos ós que sempre apoiou. Colabora con artigos na prensa e dá conferencias tanto en Galicia como fóra donoso país. Comezou a escribir desde moi novo e foi o primeiro poeta que publicou un libro en galego na postguerra, Muiñeiro de brétemas (1950); en 1952, Aforrendo a cada intre, e Advento, no 54, que están na liña da poesía existencial. Libro de pregos, no 51, de orientación relixiosa; Terra Chá, poesía paisaxística, no 54. A partir de 1958, Manuel María opta pola poesía social, sendo o seu primeiro cultivador, empregando o realismo coloquial e o humor como medio de denuncia: Documentos personais (1958), Mar Maior (1963), Proba documental (1968), Versos pra cantar en feiras e romaxes (1969), Versos para un país de minifundios (1969), Remo! (1970), Cancións do lusco ó fusco (1970). A denuncia faise cada vez máis directa desde un decidido nacionalismo en Odes nun tempo de paz e de ledicia (1972), 1\ldraxe contra a xistra (1973), Cantos rodados pra alleados e colonizados (1976), Poemas ó outono (1977), Poemas para construir unha patria (1977), O libro das baladas (1978), Catavenro de neutróns domesticados (1979). ;\los libros Poemas da laborada estremecida (1981) e Versos de lume e vagalume (1982) atopamos unha nova dirección: sen deixar de ser unha lírica de contido ideolóxico, amosa unha preocupación pola renovación da linguaxe poética. Os seus últimos poemarios son A primavera de Venus (1993) e rlntoloxía personal (1993), selección de toda a súa obra poética.

15 ['()f:ta_';;; LLTCE1\TSES \;TI'()S D() SÉCLTL() A.'\ Uxío Novoneyra (Caurel, 1930). Un dos cumes da lírica galega do século XX, fixo o bacharelato en Lugo e comezou Filosofía en Madrid. Durante este tempo escribiu unha serie de poemas en castelán, moi difíciles de atapar hoxe; dous deles, "El discurso de los nombres" e "Pedazos" publicáronse na revista do S.E.U. de Madrid, Bengala. Abandoa os seus estudios e fai o servicio militar en A Coruña e Santiago, o que lle provoca unha afección pulmonar que lle abriga a repousar na vila natal, estadía que marcará a súa obra para sempre. Restablecido, trasládase de novo a Madrid, onde traballa en emisións de radio e televisión relacionadas sempre coa poesía e onde tamén entra en contacto co grupo Brais Pínto. En 1966 regresa ó Caurel. Hoxe vive en Santiago, onde preside desde o 88 a Asociación de Escritores da Lingua Galega. :'-Ja súa primeira obra, 1955, Os eidos, continuada despois no 74 en Os cidos-2, e no 80, Os eidos, libro do Courcl, déixanos unha fonda representación de sí e das súas montañas natais; pero non é a súa unha poesía paisaxística relacionada con Noriega Varela ou Aquil.ino, é un poeta silencioso e os seus poemas van máis alá do texto, non describen, evocan. Lese no limiar que fai Ramón Piñeiro: "Todo tiña voz, unha limpa e queda voz interior que se trasfundía na totalidade do teu ser arreguizado. Ali mesmo onde tantas e tantas veces tíñaste sentido arrodeado do indiferente mutismo de todo, agora escoitabas infinitas voces eraras e distintas, talmente, como si se tratase de un inmenso clamor confidencial, ou dun máxico himno cósmico, grandioso e sinxelo no que cada cousa falaba coa voz eterna e inmutabele da súa misteriosa verdade esencial. Así foi a lúa identificación sentimental coa Terra... E naceron OS ElDOS". Pecha o libro de Os Eidos-2 o poema "Letanía de Galicia", que fora publicado por primeira vez en :'-Jova York no ano 70. En Elexías do Caurcl (1966) a poesía evoluciona cara un tono máis severo e discursivo; non está baseada na suscitación, non se suxire, dise. No 1979 pídenlle un poema para unha revista, que nunca se flxcra, sobre a grafía árabe, céltica, etc., pero que non sairá, aínda que si os poemas co título de Poemas caligráficos, encabezados polo "Viet Nam Canto", escrito no 68, que xa se publicara no 69 en Canadá xa que aquí fora censurado. No 86 aparece Muller prn lonxe, con algúns poemas novos, pero a maioría son poemas amorosos da época das Elexías do Caurel, e no 88, Do Cmzrcl a Compostela, onde recolle toda a poesía política, como ''Viet Nam Canro", e 011tros 1oema.s novo.s.

16 14 BEG()l\ 'A ('rt)1\i'zalez FERJV/1.IVDEZ Ten en proxecto publicar "l\ineto mítico", co subtítulo de "Arrodeos e desvíos do camiño de Santiago", onde hai unha parte adicada a Lugo. E "Este brillo premido entre as pálpebras", de temática variada e verso libre. Nados entre Xoán Xosé Fernández Abella (Monforte, 1933). Fixo a carreira de Maxisterio e licenciouse despois en Dereito en Santiago. Emigrou a Venezuela, onde residiu algún tempo. De regreso a Galicia, exerce a docencia en Ortigueira. Colabora en Dorna e outras revistas poéticas. O seu primeiro libro, bilingüe, apareceu en 1976 co título de Poemas galegos. Inquietudes, hallazgos y otros problemas. Unha composición súa, "Canto á terra", foi musicada. - Helena Villar Janeiro (Becerreá, 1940). Cursou a carreira de Maxisterio e licenciouse despois en Pedagoxía en Madrid. Hoxe é coordenadora docente de Lingua galega para a normalización da lingua dos centros do ensino. No 1972 publicou en castelán Alalás, e no 85 Rosalía no espello. Escribe tamén poesía para nenos, O libro de María, do 84, e inédito "A campá da lúa". Colaborou co seu home, Xesús Rábade Paredes, en varios libros como () sangue na paisaxe, do 80, e No alá de nós (Premio "Galicia" da Universidade de Santiago, 1981). Ten en proxecto publicar outros dotrn libros que se titularán "Nas hedras da Clepsidra" (Premio "Eusebio Lorenzo Baleirón", 1991), e "Festa do Corpo". Nados entre Arcadio López-Casanova (Lugo, 1942). Estudiou o bacharelato en Lugo e Filosofía e Letras en Santiago. Hoxe é profesor titular de Literatura na l'niversidade de Valencia, e colabora en numerosas publicaci6ns. En poesía iníciase co libro en castelánhombre último (1961); nesta lingua publica posteriormente La oscura potestad (Premio "Adonais", 1979) e o libro Razón de iniquidad (Premio "Ciudad de Melilla", 1991), no que fai unha lúcida indagación, desde un maxistral simbolismo, da condición contradictoria do ser humano.

17 H )ETAS LUCENSES VIVOS IX) s1;cu1,o XX 15 Como poeta en galego publica Sonetos de esperanza presentida (1965), Palabra de honor (1967), libros de tono intimista e de fonda preocupación social. Seguirá Memoria dunha edá, que recolle unha selección da súa obra ata Pero será en 1976 cando aparece Mesteres, probablemente o libro que máis marcou o cambio de rumbo na lírica galega dos últimos anos, tanto pola renovación expresiva que supuxo como potas claves conceptuais que incorpora; o exilio como revelación do seu mundo poético e unha fonda e admirable raíz existencialista traspasan este orixinal poemario. En 1983 aparece Uturxia do carpo, que seguindo na liña renovadora, artella un perfecto universo poético de íntima meditación sobre a morte. No ano 1987 publica Antología personal, na que o propio autor reúne o máis representativo da súa obra en galego e castelán. Aparecerá en breve outra obra, ''Noite do degaro". - Manuel Lourenzo Pérez (Ferreira de Valadouro, 1943). Fixo a carreira de Maxisterio na Coruña, e exerceu a docencia por pouco tempo para adicase ó teatro. Promoveu neste eido a creación de varias grupos teatrais, coordina os Cadernos de Escala Dramática Galega, traduciu moitas pezas teatrais e compuxo outras tantas. Ten feíto tamén artigos para revistas e xornais e participou en varios libros colectivos como o de poesía Ulises, de Como poeta publicou Vinte poemas (Premio "Cidade da Coruña", en 1980); Santuario (Premio "Celso Emilio Ferreiro, 1982). - Lois Diéguez Vázquez (Monforte, 1944). E enxeñeiro técnico en Topografía. Actualmente exerce a súa profesión en Lugo e colabora asiduamente en xornais. Deuse a coñecer como poeta no 66 co libro intimista 1\lbre da espranza. No 68 publica Cancións pra un agramar branca e cizui, e no 83 O ferro dos días, ámbolos dous de temática variada. - Xosé Lois García Fernández (Lugo, 1945). Trasládase de mozo a Barcelona onde compaxina o traballo cos estudios de Socioloxía e Historia, obtendo a licenciatura nesta última disciplina. Foi membro do Departamento de Arte Románico do lnstitut d'estudis Cataláns. Destácase como fervente defensor do nacionalismo de esquerda galego. Colabora en numerosas revistas e xornais, e moitos dos seus poemas están traducidos ó inglés, italiano, catalán e portugués.

18 16 BEG(),1\'.4. (;(),1\'Z,\.LEZ FERI\',,\,\ 1 IJEZ Como poeta deuse a coñecer no 74 con Rorralleira pra sementar unha verba. No 75 publica Non teño outra cántiga, e síguelle, no 78, Do Faro ó Miño, poesía social, e no 82, Aquarium, conxunto de poemas amorosos. No 88 saíu Tempo precario que recolle once poemarios desde 1972 a 1987: Cancioneiro de Pero Berna!, Abrilsonetos, Do Miño ó Faro (poemas populares, distintos ó libro Do Faro ó Miño), Memorias doutros corpos, Merlán, Materia corporal, Cinco baladas para Xoán de Requeixo, Poemario de adiviñas, Aínda outra primavera, Poemas de andar e ver e Salmos do Norte profundo. Tamén é autor de varias antoloxías: en colaboración con José Agustín Goytisolo publicou a antoloxía de poemas de Agostinho Neto, La lucha continúa. No 78, Poesía en acción. Antología de la poesía mozambicana del siglo XX. No 82, Antología de la actual poesía portuguesa; e ten tamén unha Escolma da poesía galega E a última, unha antoloxía en portugués de poetas africanos e asiáticos de expresión portuguesa, Froridam cravos vcrmelhos. Escribiu en portugués dous libros, Os indicios do sol, no 88, e Labirinto incendiado, no 89. Ten en proxecto publicar este ano Paixón e rito", e outro como homenaxe a Lugo, "A palabra na pedra". E como homenaxe tamén, esta vez a Cataluña, sairán en breve en catalán 20 poemas. - Bernardo Manuel Regal Ledo (Chantada, 1947). Estudiou a carreira eclesiástica en Samos e licenciouse en Teoloxía Bíblica en Deusto. Exerccu como párroco en Abadín e hoxe traballa no proxecto "Home", proxecto que ten como fin a rehabilitación de drogodependentes. Como poeta deuse a coñecer co poemario Un caxato para o camiño (1988), libro humanista-relixioso no que o autor conxuga a vertente relixiosa cunha óptica de compromiso coa vida rural galega. Libro simple, sinxelo, que xorde, como se nos di na introducción, "deste vivir diario o Evanxeo na compaña da xente". De 1991 é Chorimas, obra personalista, que desde a perspectiva da fe aborda a temática amorosa, entroncando así coa liña lírica que nace no Cantar dos Cantares. - María del Pilar Campo Domínguez (lncio, 1948). Coñecida no mundo literario como Marica Campo, estudiou Filoloxía Galega e Hispánica, e Teoloxía en Salamanca. Actualmente exerce como mestra en Xove. Publica poemas en revistas, como Dorna, O libelo, Artesonado... e xornais. l'articipou en publicacións colectivas, como "Os escritores lucenses arredor de Fole", programas de festas, letras para grupos

19 I-'C>ETiL'i Ll TCE1\TSE.._') \11\'()S LX) SÉClTL() XX 17 musicais como Fuxan os Ventos, etc. Adaptou para o galega "Anainas", cantigas de berce de Joaquín María de Dios. No ano 1992 publica o seu primeiro libro, Tras as portas do rostro, libro que recolle poemas de máis de vinte anos (o poema máis antigo data de 1970), o que provoca unha certa desigualdade entre eles: os primeiros son sinxelos, pero tenros, mentras que os últimos presentan xa un rigor formal e conceptual. Pero non aparecen ordenados cronoloxicamente, porque non se trata aquí de "revelar, a través da palavra, o autobiografismo, senón de penetrar nun eu que é arquetípico, que abranxe o persoal e o común a todo ser humano, o singular e o colectivo... Non estamos no eido do privado e confisional, senón no cerne do drama humano", dinos na introducción "Unha palavra para abrir a porta", Pilar Pallarés. - Xesús Rábade Paredes (Seixas, Cospeito, 1949). Cursou o bacharelato en Lugo e licenciouse en Historia en Santiago. Hoxe é catedrático de Lingua e Literatura Galega. Colaborou en varios colectivos como o grupo poético Cravo Fondo, xunto con Xulio e Xesús López Valcárcel, Fiz Vergara Vilariño, Helena Vilar Janeiro e Ramiro Fonte, que en 1977 deu ó prelo un volume colectivo de poemas; e tamén en revistas de ámbito nacional, como Nueva Estafeta. Deuse a coñecer como poeta en 1969 con Xuntos cara ó mañán. Coa súa muller, Helena Villar Janeiro, escribiu O sangue na paisaxe, no ano Lección conmemorativa sobre Rosalía, tamén do 80. No alá de nós (Premio "Galicia" da Universidade de Santiago, 1981) en torno á morte, poesía metafísica, en poemas curtos que levan á meditación anguriosa. Máis tarde no 84, publica Cantan os nenos. O libro de María, composicións poéticas musicadas, e Matria de sombra, do 87. Ten dous libros inéditos, "Encaro de silencio", sobre a morte, e ''Muller de terra", erótico. Nados entre Margarita Ledo Andión (Castro de Rei, 1951). Fixo o bacharelato en Lugo e encetou Filosofía en Santiago. Titulouse despois en Periodismo en Barcelona. Estivo encargada do Lectorado de Galego da Universidade portuguesa de Porto. De regreso a Galicia dirixiu durante algún tempo o semanario A Nosa Terra. Graduouse máis tarde en Ciencias da Información en Barcelona e colabora en numerosas revistas e xornais. No 93 é nomeada Decana de Periodismo.

20 18 IlEGOJ\J, \ GONZALEZ FERNANDEZ Como poeta editou en 1970, Parolar cun eu, cun intre, cun inseuto, onde mistura o lirismo amoroso e a temática comprometida. Posteriormente apareceu O corvo érguese cedo (1973), de liña socialrealista, e Un pouco de leite callado. A súa poesía presenta unha riqueza formal e temática, desde os seus primeiros libros. - Xosé María Costa Gómez (Chantada, 1951). Despois de cursar o bacharelato, trasladouse a Barcelona onde comezou Dereito que abandonará para facer Filosofía e Letras. Colabora en varias revistas e xornais galegos. En 1976 publicou Cas redes cheas. No 82, O tempo é un camiñante solitario, onde xa se nota unha favorable evolución, logrando unha linguaxe máis rica e mellor estructurada. No 86, aparece o seu último poemario, Non todo na auga é silencio. - Xosé Dono Iglesias (Taboada, 1951). Fixo o bacharelato en Lugo. Colabora en numerosas revistas, como Doma ou Coordenadas, e xornais. Xa no ano 1979 publica O bufón, (Alienación ou dous anacos e un sono), e no 80, De vivir, dividido en tres partes tituladas respectivamente "Noiturno de Pub", "Caledonia" e "Santuarium". Ten en proxecto publicar outro poemario co título de "Palabra santanegra". - Darío Xohán Cabana Yáñez (Cospeito, 1952). Cursou o bacharelato en Lugo. Despois dunha curta estadía en Vigo e Corcubión, regresa a Lugo onde traballa. Xa no ano 70 publica Verbas a un irmao e Home e terra. No 73, Romanceiro da Terra Chá, conxunto de poemas adicados á súa vigorosa terra natal, e Monos para que Galicia viva. No 74, Elexía nunha escuridade mortal. Do 81 son unha serie de poemas onde abrangue a temática amorosa, 1Íbrelle a porta ó día. A fraga amurallada (Premio "Cidade de Ourense" do 83), adicada enteiramente a Lugo, mostra uns sonetos que o autor domina ó traverso da sátira e o sarcasmo. V1ll fragmentos (Premio "Cidade de Ourense", 1986), Amor e tempo liso, e Cantigas de amor vilao, do 87, Patria do mar, do 89, e Antoloxía poética e Recolleita, do 92. Outra das súas facetas é a de traductor e así publica "Cancioneiro", de Petrarca, e "A Divina Comedia", de Dante, o que lle valeu a "Medalla de Ouro" do Concello de Florencia.

21 l'cjetas LLr<_~E1VSES VIVCJS LX) Sf:Cl 'L(),\...'\ 19 - Francisco Ledo López (Chantada, 1952). Ten escrito artigos en El Progreso, no xornal chantadino Achantada, e escribiu numerosos poemas para a Revista da Casa da Cultura de Valladolid, poemas que ten en proxecto publicar nun libro titulado "Briznas". No ano 1977 viu a luz o seu único libro, Poesía dun labrego. - Fiz Vergara Vilariño (Santalla de Lóuzara, 1953). Fixo estudios de bacharelato en Lugo, e hoxe vive na súa aldea natal. Deuse a coñecer como poeta moi novo con Pra vós, no 71; no 73, Encontro cos tiburóns, e no 76, Orfo de ti en terra adentro. No 77 participou na creación do grupo poético Cravo Fondo. i\ poesía de Vergara Vilariño foi evolucionando lingüística e formalmente ata a publicación de Poeta muiñeiro á deriva, no 83, libro de temática íntima e amorosa. No 90 publica Nos eidos da bremanza, e no 93, o seu último libro, Pastora de sorriros, poemario que, como di Rodríguez Barrio no limiar, "ven a redundar en cantas temáticas ten abordado Fiz Vergara en libros anteriores, desde o diálogo coas cousas que por amadas personifica e fai súas, até a muller existente e certa que traslada ao propio territorio -i\ Lóuzara Xabreira- rodeándoa das paisaxes cotiás que lle son xa de sempre tan queridas". - Xulio López Valcárcel (Lugo, 1953). Fixo o bacharelato en Lugo e Dereito en Santiago. Hoxe exercc como Procurador en i\ Coruña. Participou no colectivo Cravo Fondo e nos volumes De amor e desamor. O sen primeiro poemario foi Víspera do día (1979), escrito nunha época -á fin do franquismo- de enormes tensións, temores, responde a unha crise persoal e a unha vivencia obsesiva da morte; é un libro moi anguriado, onde o poeta pretendía reconciliar o social e o persoal, é un poemario de denuncia cunha grande tensión dramática. En 1983 publica Alba de auga sonámbula, reflexión sobre a primeira infancia, sobre ese momento no que aínda non se é absolutamente consciente da realidade exterior, marcada polos anos da postguerra. O seu último libro polo de agora é Solaina de ausencia, de 1987, no que o sentimento do tempo e da fugacidade -constantes da súa poesía- vólvense aquí experiencia reveladora e esperanzadora a través do amor. Outro poemario, "Agosto", ata agora só viu a luz nunha edición para bibliófilos.

22 20 BEG()i'\'A U()1\'Z1\.LEZ FERJV,\1\'IJEZ - Xavier Rodríguez Barrio (Lugo, 1954). Fixo o bacharelato en Lugo e encetou Dereito en Santiago. Hoxe reside na capital. Está considerado como un dos poetas máis destacados da actual poesía galega. A súa obra mereceu premios tan importantes como o "Esquío", o "Celso Emilio Ferreiro", o "Martín Códax", o "Premio da Crítica Española", e estivo proposto, en 1990 e 1993, para o "Premio Nacional de Literatura". Deuse a coñecer con Pranto irmán (1973), libro ó que seguiron Antífona da redención (1977), Herdo e alucinación en Fisterra (1981) e Os laberintos da xerfa (1985). Posteriormente publicou Os aposentos silenciados (1987), Celebración do gozo (1989), Torre para os días (1992) e Antiga claridade (1993), poemario que tivo unha unánime acollida e á que xa a crítica lévalle recoñecido ser "un dos libros máis renovadores e emotivos dos últimos anos, que incorpora, ademais, unha gramática poética certamente orixinal dentro do panorama actual da lírica galega". - Xesús M. López Valcárcel (Lugo, 1955). Estudiou o bacharelato en Lugo e Filoloxía Galego-portuguesa en Santiago. Hoxe é coordenador docente. Ten colaborado en revistas e xornais e formou parte do grupo Cravo Fondo. O primeiro poemario foi Tránsito, do 84, onde xorde unha posía apacible, con ritmo e musicalidade. Poesía aberta, dimensional, ás veces de alto grado de tensión; Emaín, do 85, considerada como unha continuación da anterior. E do 88, Rosa clandestina. Xa no 92 publicou dúas obras,,\ porta do lume e Areas do fondo, que veñen ratificar esa interrelación entre toda a obra deste poeta. - Eloi Caldeiro Díaz (Lugo, 1955). Cursou estudios de bacharelato na súa vila natal que compaxinou cos de música. Estudiou Maxisterio en Lugo, continuando con Filosofía. Desde o ano 81, que funda o grupo musical Brath, é o batería e un dos compositores desa agrupación musical. Colabora tamén en xornais e revistas, así como na radio. Iloxe compaxina coa actividade musical e literaria, a dirección da compafüa de comunicación Sons-Galiza, adicada á gravación e edición discográfica, así como á bibliográfica. () scu primciro libro de poesía foi, \nacos de silencio, do 85, compendio de moitos anos, onde o tempo, a morte, o silencio son os temas predominantes. E unha obra intimista con connotacións celtas, na que

23 I'<JE~f/k"i LC'CE'.i'\'SES \111 1 ()8 /J() SÉCVL<J >...\: 21 non pasa desapercibida a súa relación coa música. No 92 aparece O sul da auga, audio-libro "de desamor, de perda do amor con morte... i\ "i\uga", o amor, como elemento vital indispensable; e o "su!'', a morte, o punto cardinal máis baixo e tal vez o máis fondo e máis perdido, en definitiva, o fin'', como nos di Rodríguez Barrio no limiar. Tódolos poemas están recitados polo propio autor. Ten como proxecto publicar unha obra, onde a poesía tamén irá acompañada da música, que será o reflexo das impresións vividas polo poeta durante a súa estadía en Río de Xaneiro, e que levará por título "O río de decembro". - Claudio Rodríguez Fer (Lugo, 1956). Poeta, narrador, cinéfilo, catedrático e estudioso de literatura, Rodríguez Fer fixo o bacharelato en Lugo e Filoloxía Románica en Santiago. Inicia cedo a súa traxectoria poética con títulos como Poemas de amor sen morle(l979) ou Tigres de ternura (1981), que supuxeron a introducción en Galicia da poesía propiamente erótica, temática que volve a cultivar en Historia da lúa (1984), A boca violeta (1987) e Cebra (1988), poemarios recollidos en 1990 no volume Vulva. Pero non é o único tema que Rodríguez Fer cultiva, así aparecen tamén o cine e a cidade de Lugo onde naceu e vive. Cinepoemas (1983) responde á paixón do poeta polo cine; é un libro de composicións baseadas en películas vistas polo poeta, de recreacións de temas cinematográficos ou amplicacións dos mesmos, desde o cine mudo á nosa época. Lugo blues (1987), de asunto lugués, é un libro dun poeta namorado de Lugo que evoca a súa cidade mesmo desde onde se atope, pero sen esquecer nunca o tema amoroso. - Miguel Anxo Fernán-Vello (Cospeito, 1958). Estudiou Filoloxía Galego-portuguesa e Psicoloxía en Santiago, e guitarra clásica no Conservatorio de i\ Coruña, onde reside. Nos seus tres primeiros libros -Scivas de amor e tránsito (1984), IJo desexo en corpo e sombra (84) (Premio "Cclso Emilio Ferreiro", 198.1) e Memorial de blancura (85) (Premio "Esquío", 1984)- foi do amor o eixo temático da súa poesía: o amor correspondido, o desexo ou ausencia do obxecto amado, cunha linguaxe diáfana e precisa. No 85 aparece Libro das paisaxes vivas, e no 87, Entre auga e fogo. Cantos da lcrrn posuída, poemarios onde explo-

24 22 HE(;( J,'\'A (K_Jl\IZ, \LEZ FER1'\',\,\rIJEZ ra a dialéctica que se establece entre o suxeito e o seu entorno inmediato. Así a paisaxe e o tempo son os núcleos da poesía. - Lois Sánchez Pereiro (Monforte. 1958). Fixo estudios de Idiomas - Inglés, Francés e Alemán-, na Escola Oficial de Madrid, o que lle valeu para a súa profesión actual, traductor ó galego de series televisivas ou películas para a Televisión Galega. Colabora en revistas con traballos en prosa e verso, sendo significativo o seu labor na revista coruñesa La Naval. Participou no colectivo De amor e desamor. Toda a súa obra poética foi recollida nun volume titulado Poemas (1993), do que di Manuel María que contén poemas nos que se aprecia desamparo, melancolía e soedade, pero que por detrás desa desolación poden verse outros valores como ocultos por unha careta. Nados entre Antón Rodríguez López (Monforte, 1961). Traballa na sección de Cultura de El Correo Gallego de Santiago (suplemento Revista das Letras). Dirixiu a revista monfortina Xatrude. Colabora en varias publicacións periódicas. No ano 88 publicou Sucios e desexados, no 91 Manual de masoquistas, e xa no 93, A sombra dos mozos mexando, e un folleto de poemas, Tres poemas chineses. Ten feito ademais traduccións de diversos textos en francés. - Xela Arias Castaño (Sarria, 1962). Reside en Vigo desde moi nova, onde traballa para unha editorial. Colabora en revistas e xornais e fai traduccións do portugués, inglés, castelán (actualmente está traducindo El úllimo mohicano). Tamén dá recitais. E unha das moitas poetisas que nos últimos tempos están a facer unha poesía reivindicativa de amplas miras femininas. Publicou no 86 unha serie de interesantes composicións intimistas, onde hai unha aposta formal, baixo o título de Denuncia do equilibrio. No 90, Tigres coma cabalos, obra que compaxina poemas con fotos de espidos en branco e negro, das que é autor Xulio Xi!. - Miguel Barrera Vázquez (Vilalba, 1963). Este poeta chairego pasa os seus primeiros anos na súa vila natal. Hoxe traballa en Madrid. Só publicou ata agora unha obra que leva por título I,oita de silencio.

25 POETAS LUCENSK~ vrvos DO SÉCULO XX 23 - Ramón Rodríguez Porto (Chantada, 1963). Fixo o bacharelato na súa vila natal, onde segue a vivir. colabora en publicacións periódicas con traballos literarios referidos principalmente ó mundo poético. En 1985 publicou o libro Unha noite de poesía. - Xosé Antón López Dobao (Lugo, 1963). Fixo o bacharelato en Lugo e Filoloxía Galega en Santiago. É un asiduo colaborador da revista Dorna, pero ten tamén escrito noutras publicacións. É lingüista na Televisión Galega, membro do Consello de Redacción da Trabe de ouro e membro tamén da publicación da Real Academia Galega, Cadernos de Lingua. É autor da obra Desde o teito da noite (1987), conxunto de poesías ó redor da soedade, o amor e as vivencias máis íntimas. Ten como proxecto publicar o poemario "O tempo entre murallas", poemario dividido en tres partes: a primeira, máis íntima, a segunda, de transición, e a terceira, titulada "A tribu dos vencidos", achegamento a determinadas cuestións sociais, na que se ve unha evolución desde un "eu" a un "nosoutros". - Xosé María Ne ira López (Lugo, 1964). Realizou estudios de Filoloxía Galego-portuguesa. Escribe en numerosas revistas e xornais e colaborou en varios volumes colectivos como Os escritores arrcdor de role, Homenaxe a González Garcés, Ofrenda dos poetas galegas a Palestina. Xa en 1988 apareceron 19 poemas seus en Grial, pero é en 1990 cando publica a súa primeira obra, O mar perdido. En 1993 verá a luz Abandono da noite (Premio "Esquío", 1992), que recolle poemas desde 1987 a O propio poeta caracteriza a súa poesía como "unha lectura de base de fondo social onde se inxertan irisacións ou cortes de cariz existencial, amparadas nun tecido, nun entramado épico-lírico ou mítico; todo o que fica imbricado por un proceso de amor a unha mullere a unha tcrra, a que lle dá un carácter cósmico, unitario e plural". - Miguel Anxo Murado López (Lugo, 1965). Licenciado en Historia, e Diplomado en Museoloxía, dedícase á literatura. É colaborador de varias revistas, como El Europeo, Diario 16, El Correo Gallego. No ano 1986 publica a súa primeira obra de poesía co título de Bestiario dos descontentos, onde toma como referente os bestiarios

26 24 BEC,(JÑA GONZALEZ FERNA.NDEZ medievais para facer unha reelaboración moderna e abstracta. No 1990 aparece Lapidario dos heterodoxos, poesía de tipo narrativo, que contén unha serie de epitafios. Ten tamén outra obra inédita, "Merrie Melodies", con algúns poemas que xa publicara na revista Estación Central. - Luisa Castro Legazpi (Foz, 1966). Estudiou en Santiago Filoloxía Hispánica. Colaborou no programa da Televisión Galega A trabe de ouro. Actualmente reside en Madrid. Comezou moi cedo a escribir, pero foi no 84 cando publica en Madrid a súa primeira obra, Odisea definitiva. Libro póstumo, en castelán. Dous anos despois, Versos del eunuco, (Premio "Hiperión", 1986), tamén en castelán, así como Los hábitos del artillero (Premio de Poesía "Juan Carlos!", 1988), e xa en galego, Baleas e baleas (1988). Ademais de tódolos poetas sinalados hai moitos outros que non aparecen por non teren publicado aínda ningunha obra ou por non ter topado con ela. Tal é o caso de Xosé Antonio García Cotarelo (Pontenova, 1941). Pablo Rubén Jorge Eyré (Chantada, 1958), "Poeta do Faro", como se coñece por estas terras; poemas do seu libro inédito, "Silencio do mencer", aparecen na Escolma da poesía galega , de Xosé Lois García. Tamén nesta Escolma recóllense poemas de Xosé Miranda (Lugo, 1955), poeta inédito que escolleu a poesía erótica. Ou os de Xosé Antón Miguélez Díaz (Lugo, 1946), poemas de realismo social cristián, Amador Castro Moure (Chantada, 1962), poeta urbano, e tantos outros que veñen publicando a súa obra en revistas e xornais e que son o xermen da futura poesía lucense-galega. BIBLIOGRAFIA - FERNÁ.1\JDEZ DEL RIEG<J, F.: Diccionario de escritores en lingua galega. Ediciós do Castro, A Coruña, GARCfA FERNA.1"'JDEZ, X. L.: Escolma da poesía galega Ed. Sotelo Blanco, Barcelona, Vi\RHJS: Gran Hnciclopedia (7allega. Santiago-(}ijón, É;...TIEZ FERRÍN, X. L.: De Pondal a Novoneyra. Ed. Xerais de Galicia, Vigo, 1990.

27 AGUAS MINERO-MEDICINALES DE LA PROVINCIA DE LUGO Por M.ª DOLORES C'ARMONA ÁLVAREZ "Las aguas minerales, nos ofrecen el fenómeno único en medicina de haber sido y continuar siendo de uso común en todos los pueblos, como remedio poderoso de los males de la especie humana". D. Pedro María Rubio Tratado de Hidrología. La hidrología médica parte de un período mitológico. Así tenemos como la diosa Heves, estéril por efecto de una amenorrea, fue curada en la fuente de Artiguelougue y dio a luz a treinta semidioses o como Marte herido por Diomedes en el sitio de Troya se curó con aguas minerales. Hércules representa la fuerza y la salud. Por ello las palabras Herculea y Ilcrculana se emplearon como sinónimos de Ralnea, o localidades destinadas al empleo de los baños. Los baños en el Imperio Romano Se registran datos sobre el empleo del baño y del agua en todas las épocas de la historia y en todos los pueblos, no sólo como medida higiénica sino también como agente curativo e incluso milagroso. Roma tuvo admirables, numerosos y suntuosos baños, generaliz;índose esa costumbre allí donde los romanos llevaron su civilización, como sucedió con España y más concretamente Lugo.

28 26.'vt." LXJL<JRES Cl\RAf()i'\lf\,\LV1VU~Z La organización del servicio público de los baños llevada por los legisladores era frecuentemente bajo la forma de práctica religiosa Moisés ordenó a su pueblo muchas de estas obligaciones de limpieza que se hacían con más exactitud por tomarse como precepto religioso. El papa Adriano 1, a finales del s. VIII, recomendaba al clero de las parroquias que fuese a bañarse procesionalmente, cantando los salmos, todos los jueves. La proliferación de baños higiénicos, medicinales y de puro recreo y el abuso que de ellos se hacía para la realización de actos indecentes, llevó a muchos emperadores a dictar reglas para mantener las buenas costumbres y algunos llegaron a mandar la destrucción de varias de sus termas. Decadencia Cuando los romanos perdieron su dominación y el cristianismo comenzó a generalizarse se consideraron los baños como elemento de perversión de la moral y de la afeminación romana, se derribaron los suntuosos edificios y se tuvieron las prácticas balnearias como contrarias a las prácticas religiosas, quedando así abandonadas tanto como medida de higiene como de elemento de curación. Los árabes que conocían muchas de las virtudes de las aguas minerales, reedificaron algunos y construyeron otros, siendo numerosos los balnearios durante la protección sarracena. Terminada ésta, se pusieron bajo la denominación de los santos o la Virgen y a veces se tenía como milagroso el descubrimiento de algún manantial. La hidrología En el s. XVIII comenzaron los progresos de la química, perfeccionándose la hidrología con sus análisis. Los médicos estudiaban las acciones de las aguas minerales y hasta la administración pública dictó algunas medidas para que pudiesen ser bien empleadas. En el s. XIX ha tomado gran vuelo la hidrología médica, levantándose lujosos establecimientos dotados de comodidades y de los aparatos balneoterápicos recomendados por la ciencia, auge que continúa en el siglo actual, predominando el criterio de ser lugares

29 ,\(;[_1,\8',\1/,\ 1 ER<)-l1JEDI(~I1',D\LES DEL\ PR()\lJNCIA DE LlJ(;() 27 de reposo y de prevención y alivio de numerosas enfermedades, sobre el de curación. La hidrología tiene en la provincia de Lugo un pasado y un presente destacado, que se expone escuetamente en los siguientes apartados: a) Precisión. b) Relación de aguas minerales luguesas. e) Estudio de los principales balnearios. A.- PRECISIÓN Se da el nombre de aguas minerales en hidrología médica a todas aquellas que por su temperatura, cantidad o calidad de sustancias salinas o gaseosas contenidas, se emplean o pueden emplearse como medicamentos. Todas las aguas, incluidas las potables o destinadas a la alimentación, son minerales en el sentido estricto de la palabra, puesto que sólo se podría excluir la destilada o la obtenida en el laboratorio. Sin embargo se reserva el nombre de minerales a las que reúnen las condiciones para producir el alivio o curación de alguna dolencia. l\lgunos hidrólogos prefieren no obstante la denominación más precisa de aguas minero-medicinales. El capítulo ll, art. 2.º de la Reglamentación Técnico-sanitaria< 1 1 define: 1\guas minerales naturales: l\quellas bacteriológicamente sanas que tengan su origen en un estrato o yacimiento subterráneo y que broten de un manantial en uno o varios puntos de alumbramiento, naturales o perforados. Estas pueden distinguirse a las restantes aguas potables: (l) REAL DECRET() 1164.'1991. de 22 de julio del ~1inisterio de Relaciones con las Cortes y de la.se.:retarl:i del (~obierno: Como consel.'uencia de la adhesión del Reino de España a las Comunidades Europeas ha sido necesario la plena adel'uación de la normativa nadonal a lo establecido por la Directiva del Cons~jo /CEE de 15 de julio (''Diario ()fida! de las Comunidades Europeas" núnl. L229 de 30 de agosto de 1980) relativa a la explotación y con1en.'ializal.'ión de aguas ininerales naturales y en los aspectos que le son de aplicación, a las prescripciones fijadas por la Directiva del Consejo 80/778/CEE de 15 de julio. La Reglamentación Técnico-Sanitaria en su disposición transitoria tercera dice: "Los titulares de las a.guas que, de acuerdo con el Decreto-Ley 743/28 de 25 de abril, Estatuto sobre la Explotación de 1-fanantiales de Aguas 1.1inero-Medicinales, y con la Ley de 21 de julio, reguladora de 1-Hnas y disposiciones que las desarrollan, se denominan minero-medicinales, podr.1n optar a efectos de esta Reglamentación Técnico-Sanitaria a la calificación de las nli.-;n1as Jentrn de cualquiera de los tipos de aguas establecidos en la nüsma...".

30 28 M." IXJLORES CARMONA ALVAREZ a) Por su naturaleza, caracterizada por su contenido en minerales, oligoelementos y otros componentes y en ocasiones por determinados efectos. b) Por su pureza original. Características éstas, que han sido conservadas intactas, dado el origen subterráneo del agua, mediante la protección del acuífero contra todo riesgo de contaminación. Aguas de manantial: Son las potables de origen subterráneo que emergen espontáneamente en la superficie de la tierra o se captan mediante labores practicadas al efecto, con las características naturales de pureza que permiten su consumo, previa aplicación de los mínimos tratamientos físicos requeridos para la separación de los elementos inestables. Clasificación de las aguas minerales Numerosas son las clasificaciones que se han dado con el fin de reunir en grupos las aguas minerales, habiendo tomado unas como base para ello la termalidad, otras los terrenos de donde emergen o bien los principios químicos que las mineralizan y por último otras sus acciones terapéuticas. Vitruvio admitía tres clases: sulfurosas, aluminosas y bituminosas.!'linio: acídulas, sulfurosas, saladas, nitrosas, aluminosas, marciales y bituminosas. Son dignas de mencionas las clasificaciones de Raulin, Duchanoy, del Dr. Herpin, Ossian Henry, Durand-Fardel, Petrequin, Socquet y el doctor Taboada entre otros y no se debe olvidar la clasificación de D. Pedro María Rubio, autor del Tratado de las aguas minerales de España. Además de estas clasificaciones fundadas en la composición química de las aguas, se han recomendado otras deducidas de su temperatura y de la naturaleza de los terrenos donde emerge como las de los Sres. Chevreul, Brongniart y Walferdin. Algunos autores adoptan una nomenclatura exclusivamente médica como Kreysig, que las divide en tónicas, alternantes y mixtas, Patisier o el doctor Chenu que tiene una clasificación terapéutica y otra química, siendo Durand Fardel el que más ha sistematizado los fundamentos de las clasificaciones.

31 1\GL 1.L~ l\,11l\lero-j1,jedicfi1,ij\les DE l..1\ PR()\'f,\ 1 CIA IJE Ll r(;(l 29 El doctor Anastasia García, director de los baños minerales de Ledesma y autor del Tratado de Hidrología Médica toma como base el principio mineralizador que da carácter a un agua y que constituye por sí sólo toda una medicación, establece ocho clases con diversos géneros cada una y en cada clase la división en frías y termales según la temperatura y débiles o fuertes según la mineralización. Acción Todos los padecimientos crónicos y rebeldes a los medios comunes de la terapéutica, buscan su curación o alivio en las aguas minerales. La mayor dificultad, radica en determinar con exactitud qué agua mineral es la más indicada, para que con seguridad se produzca la curación o el alivio buscado. Antes se conocían las propiedades de las aguas minerales por la recopilación de los hechos clínicos y por tanto ha sido el empirismo quien ha presidido su aplicación, hoy los grandes avances tecnológicos y químicos permiten un uso correcto y adecuado. Ningún agua es idéntica a otra, la semejanza entre muchas hace que tengan acciones y efectos comunes, pero además tiene algo característico que las distingue de las de su clase. En las diferentes aguas minerales se hallan elementos de todas las medicaciones de la terapéutica ordinaria, pero mucho más perfectas, además de una misma agua pueden hacerse varias medicaciones según los procedimientos balneoterápicos que se adopten, la temperatura, la dosis y el estado eléctrico. Entre las diversas manifestaciones acerca de su acción podemos citar al Dr. Herpin: " Cómo creer que algunos centigramos de cloruro sódico, de sulfatos o de bicarbonatos de sosa, de cal,... puedan producir las curaciones extraordinarias que nos anuncian todos los días? En un kilogramo de pan hay más cloruro de sodio, fosfatos y silicatos de sosa, de cal,... que en muchos litros de las aguas minerales más renombradas. Sin embargo, no puedo negar lo que afirman médicos distinguidos acerca de estas curaciones, ni el testimonio de miles de enfermos de todos los países que aseguran haber recobrado su salud en los diversos manantiales del globo. Así que, a pesar de mi escepticismo no puedo menos que confesar que las aguas minerales son los agentes más preciosos y eficaces para aliviar, curar y prevenir un gran número de las enfermedades más rebeldes, obrando como agente físico, mecánico

32 30 A1." IXJLORES (f\&\1()1\'i\ i\lv1\rez y dinámico, como agente químico y farmacológico y también como higiénico". El agua es el elemento purificador en muchas culturas y desde luego en el Cristianismo. Así, en la noche de San Juan la usan para lavarse los que quieren librarse de algún mal, que puede ser una enfermedad, pues según la medicina popular, la mayoría de las dolencias son causadas por espíritus maléficos que entran en el cuerpo y que hay que expulsar mediante purificadores y elementos sagrados. Al poder purificador del agua se une el del sol en la flor del agua, agua que se coge al rayar el sol sobre la fuente: Corre, meniña, vaite lavar, alá na fonte te has de lavar e a fresca auga desta manecida color de cereixa che ten que dar. Especial acción tiene el rocío y para que queden impregnadas de él se dejan en una tinaja hierbas aromáticas, que luego servirán para curar sarpullidos, enfermedades de la vista, mal de amores y otras dolencias. Formas de administración Son muy variadas, dependiendo del tipo de dolencia: Internas y externas; en bebida, en inhalaciones, pulverización e inyecciones vaginales, rectales o uretrales; en baños generales o locales; con el agua líquida, con sus vapores o sus gases; en forma de duchas de diferentes temperaturas, presiones, volumen y dirección y también empleando los lodos y las materias orgánicas que las aguas dejan en sus sedimentos.

33 1\(t( 1 t\s J\fll'lER()-MEDlCff\TALES DEL\ PR()Vl1\ 1 CIA DE LLIG() 31 B.- RELACION DE AGUAS MINERALES LUGUESAS1 2 1 NOMBRE CLASIFICACIÓN PARROQUIA MUNICIPIO \hraira._.;; f Braña Baleira Aldurfe m Afdurfe Riotorto 1\nseán s Anseán O Cargo 1\ranza f Aranza Baralla \reos de Pcibas s Arcos Antas de Ulla Bar a f Piquín Ribeira de Piquín Barreiros f Barreiros Castroverde Burgo s Burgo Muras Campelo f Campe lo Corgo Cancelada f Cancelada Cervantes Carballedo s Sabadelle Chantada Cascallá f Cascallá Becerreá Castro de Neira f S. Mño. Neira Rey Baralla Céltigos al Santiago de Veiga Sarria c~ereixide m Ove Ribadeo Corve lle m Corve lle Pastoriza Cova m Viladonga Castro de Rey Cuiñas s Cuiñas \ Fonsagrada Chaovilarín f Vilaquinte Cervantes Donas s Vilalvite Friol Fabega f Vilarente Abadín Ferreirós az Folgoso Caurel Frádegas s.az Sta. Mariña Castro Antas de Ulla Amaran te Francos s FranC(lS Guntín (Jondón f Sta. M.'' Lourenzá U1urenzá Grnlfe s Paseáis Samos C1uitiriz s S. Xoán de l..agostelle Guitiriz Gullade m Gullade Monforte Incio. O f.c S. Pedro lncio O Incio Latadal f Furís Castroverde Laxe f Laxe Chantada Leguan f Galdo \Tivciro Lousadela s Lousadela Sarria (1) Extraídos de la relación de aguas minerales de Galicia en la (;run EnL'idopedia (;a/lega, 3, 15-17, en la que figuran los nomhres con que son conocidos o el de las parroquias de.su emergencia, con la clasificación dada por los autores que las estudiaron o dieron a conocer. En el lugar correspondiente de algunas de las entidades de pob\aci6n se dan a conocer algunos dato.s Je ellos, pero poco o nada nos dice de la gran n1ayoría.

34 32,\f." DOL()RES CAR.\1()l\li\ LÍLV1\REZ NOMBRE CLASIFICACIÓN PARROQUIA MUNICIPIO LUGO Lugo Mao f Sta. María Mao O Incio Masoucos s Masoucos Castroverde Meira f Meira Meira Miranda f Miranda Castroverde Mota f Mota l1untín Mouriscados s Arcos Chantada Muiños f Mondoñedo Murias f Rao Navia de Suama Muriscos f Bastida Fonsa.bffada Muxén f Baos Ribeira de Piquín Pantón s Pantón Ferreira Pantón Paradavella f Paradavella Fonsagrada Pardiñas s S. Xoán de Lagostelle Guitiriz Penasinceira m Galegas Navia de Suarna Jlenamaior f Penamaior Becerreá Penas f Librán Bale ira Penas Ferradura f Montecubeiro Castroverde Pereda f Frairía Castroverde Pesqueiras s Ribas de Miño Saviñao Pígara m Trasparga (}uitiriz Piquín f S. Xorxe Piquín Ribeira de Piquín Ponte Ladredo f Furís Castroverde Ponte Ribeira f Sarria Po usada f Pousada Bale ira Quintá m Pousada Baleira Queiroga f Queiroga Queiroga Real f Martín Baleira Re ascos m Reascos Páramo Rio f Río Fonsagrada Romeán s Lugo Salcedo f Salcedo Póboa de Brollón Sarnhreixo s Sambreixo Palas de Reí S. \'itorio f S. Vitorio Ribas Miño Saviñao S. Xulián f Pereirarná Castroverde Sarceada f Furco Recerreá Se ara f Seara Courel Seixo f Vil el a Taboada Sil vela m Suarna Fonsagrada 'fuiriz s Sta. Eulalia Ruiriz Ferreira Pantón Tolda, i\ f Lugo

35 AGlr1t.."I AJIJ\i'ER() i\jedicil\lales DE I..1\ PR()VfNC'IA DE LUG() 33 NOMBRE CLASIFICACIÓN PARROQUIA MUNICIPIO Triacastela f Triacas tela Triacastela Valdriz f P. de S. Xulián Láncara Valín f Ove Ribadeo Verigo m Vilarpandín Navia de Suarna Vilamelle s Vilamelle Pantón Vilanova f Bale ira Vileiriz f Vileiriz Páramo al = alcalinas f = ferruginosas m = minerales s = sulfurosas f.c = ferruginosas carbonatadas a.az = sulfurosas azoadas. Existen muchas más, que no figuran en esta relación, como en Santaballa, Recadeira, Boelle, Cobas, Meijaboy, San Pedro de Río, Peñas de Herradura, Sabadelle, Caselas, Baldriz, Vilalle, Seijón, las muchas de Quiroga... El doctor Antonio Correa cita ya 64 ferruginosas y aún hay más pues la provincia de Lugo es una de las más ricas en aguas minero-medicinales de España. Interesante y atractivo ha sido el estudio de ellas, pero la limitación de espacio hace imposible su exposición, por lo que se restringe a un escueto tratado de los Principales balnearios<'). LOCALIZACIÓN CLASIFICACIÓN INDICACIONES TERAPÉUTICAS CÉLTIGOS Céltigos-Sarria GUITIRIZ O INCIO LUGO Guitiriz O lncio Lugo al s 16" C f.c 8" C f 30, 38 y 48" C Aparato digest. y piel Aparato digestivo, reumatismo, piel Vías respiratorias y reumatismos Vías respiratorias y reumatismos PARDIÑAS Lagostelle-Guitiriz s Aparato digestivo, reumatismo, piel al ~ alcalinas f ~ ferruginosas s ~ sulfurosas s ~ salinas f.c = ferruginosas-carbonatadas su = sulfuradas (3) (;ran Encklopcdia Gallega, 3, 48.

36

37 1\G[!,l._"i Afll'lER() MEDICINJ\l,I'',.._"l /JE I..1\ PR()\ll/\.'CI1\ DE LU0() 35 C.- PRINCIPALES BALNEARIOS J.- Balneario de Lugo Está situado a unos 900 m. del centro de la ciudad de Lugo, de la renombrada Lucus l\ugusta de los romanos, antigua ciudad de Galicia, en un hermoso paisaje del barrio del Puente, a 464 m. sobre el nivel del mar, en la margen izquierda del río Miño, con acceso directo desde la Nacional VI y de cuyo auto y acreditado establecimiento hablaron Plinio y otros autores que cita Pallares en su pág. 18. Origen Entre las muchas manifestaciones acerca de su origen tenemos: Molina en "La descripción de Galicia" en 1550: "Están en la ciudad de Lugo los más antiguos baños y edificios de los que hay en España... ". D. Joaquín l\ntonio del Camino en comunicación a D. Joaquín Juan de Flores el : "Los baños y su oficina de tiempo de los romanos... los canales por donde circulaba el agua hasta entrar en el Miño... con los restos de un antiguo templo al parecer y redondo... ". D. José Sanjurxo y Mosquera en "Descripción del baño termal de la ciudad de Lugo:" "baño suntuoso o de lujo de estufa determinado sólo para los pretores en tiempos de los romanos". D. Nicolás Taboada Leal: "parece que su origen se remonta a los tiempos de los capo ros". Evolución Estos baños conservaron su grandeza y nombradía durante cuatro siglos, pues con la llegada de los suevos fueron destruidos, al igual que los demás monumentos y pomposos edificios de los romanos. Vinieron luego los godos y ni estos ni los árabes después, ni los Reyes Católicos han reparado este establecimiento. El uso del baño de Lugo debió de prolongarse por toda la Edad media, pues son abundantes las citas de la Via que vadit ad balneum o ad balneos (1115, 1171, 1228, 1237, 1299) o vía balnei (1171, 1196,

38 36 M." IXJLORES CARMONA IÍLVAREZ 1200, 1202, 1204, 1210, 1219) o costa balnei (1202, 1461). 1t itur o sicut itur ad balneum (1203 a 1219). A balneo usque ad sanctum felicem (1216, 1221, 1234). Justa balneum (1227). Camino que vay do baño para a veyga de Fingoy (1461). Los baños minerales de lugo, reclamaban que se les sacase del estado de abandono en que yacían. Por real orden de 1 de abril de 1846, el Gobierno Político instruyó un expediente de expropiación por utilidad pública e indemnizó a su dueño. Se formó el proyecto de una casa de baños cómoda y digna de recuperar la importancia que tuvieron. La obra se adjudicó en remate público a un empresario y dio comienzo en el verano de llna familia lucense compró las tierras próximas y los edificios de las viejas termas construyendo un nuevo edificio con hotel y servicio balneario. Estado actual Desde el año 1980 es propiedad de D. Antonio Garaloces Paz, sucesor de su tío, D. José Garaloces Abuín, que lo guió desde 1954 sustituyendo a D. Ramón Neira Pedrosa. Consta de una zona edificada de unos m 2 en obras y un jardín de unos Dentro de la zona edificada se distinguen tres partes: BALNEARIO, HOTEL y TERMA.'l ROMANAS. Permanece abierto todo el año. fü\lneario: Situado en la planta baja del edificio, ocupa una superficie de unos m 2 Consta de: a) Cuatro departamentos, cada uno de los cuales consta de cinco salas de baño, una de chorros, un vestuario y un servicio. En las salas de baño se dan también hidromasajes, baños de burbujas y duchas circulares. b) llna sala de aplicación de fangos. c) Una sala de pulverización y ducha nasal con cuatro aparatos. d) Dos salas de inhalación con cinco apartos cada una. e) Sala de reposo con aparatos de relajación y camillas de descanso. f) L'na sala de enfriamiento y toma de agua. g) El manantial central. La bibliografía antigua cita la existencia de cuatro manantiales que fueron conocidos con las denominaciones: El Caliente, el de la Arqueta, el Templado y el Fresco. Actualmente,

39 J"\(JLIAS A1I1\'ER()-A'1EUICliVrV.ES!JE Li\ PR(J\111\rCli\ DE LUCT<.J 37 existe el conocimiento de un solo manantial de donde brotan minuto a una temperatura de 43'3º C inalterables durante todo el año. Estas aguas fueron declaradas de utilidad pública en Si hasta el año 1835 concurrían los enfermos por solo consejo de los facultativos, desde entonces están dichos baños a cargo de un médico director; en los últimos cinco años, este cargo lo ostenta D." M." José González lzarra. De la atención y cuidado de los bañistas se encargan un número de personas variable según sea temporada alta o baja y que en total se acercan a los 25 empleados. HOTEL: Está unido al balneario mediante ascensor y dos escaleras interiores que permiten el acceso directo desde las habitaciones. Situado en las plantas!.'', 2." y 3." del edificio, con una superficie aproximada de m 2, dispone de 85 plazas de las que 60 son en habitaciones dobles con cuarto de baño completo, teléfono, TV, hilo musical y calefacción. 18 plazas en habitaciones dobles que sólo disponen de lavabo y 7 individuales de iguales características. Acondicionado con salones sociales, de TV, cafetería y comedor con capacidad para 150 personas. Para servicio de hotel y balneario hay dos amplios aparcamientos y un hermoso paseo a orillas del río. TERlvL\S ROMANAS: Se conservan los restos de lo que fueron los baños termales del Lugo romano, situados en la planta baja del primer cuerpo del actual edificio del Balneario. La utilización de los manantiales y sus numerosas aplicaciones ha ido modificando la utilización de los primitivos baños. Durante siglos y en las mismas construcciones romanas, las termas fueron utilizadas para lavadero público. En las actas municipales hay ordenanzas referidas a ellas y a los escándalos a que daba lugar el ir de las lavanderas acompañadas de soldados o de otros jóvenes. Bien de interés cultural declarado Monumento Histórico Artístico desde el año El conjunto más imporante de la Termas está en el interior del actual edificio del Balneario: Se conservan dos salas, la primera casi intacta y la segunda muy deteriorada.

40 38 M." TXJUJRES C\RM()N,\,ÍL\!AREZ La primera consta de dos salas colindantes que dan a una tercera sala o vestíbulo, todas ellas hechas de sillarejo de lajas de pizarra. Esta parte era el "apodyterium" o vestuario de las antiguas termas públicas romanas, las hornacinas o huecos en las paredes servían para dejar la ropa de los usuarios. En la otra sala, hoy casi totalmente perdida en muchas partes, se levanta al fondo, sobre una repisa un arco ciego en el que hay restos de pinturas, en el centro del arco parecen estar pintadas dos arcadas y sólo se pueden apreciar en los lados del arco, un posible guerrero con armadura y lanza y un obispo o abad con báculo. Puede tratarse de una parte del "caldarium" o lugar de baños calientes de las termas romanas, convertido más adelante en capilla cristiana. El mayor problema planteado siempre por las termas romanas de Lugo era y es el de su estado de conservación. Análisis Entre los diversos análisis efectuados podemos citar: El realizado por D. José Sanjurxo y Mosquera, médico titular de la ciudad de Lugo en Según este facultativo, el agua es cristalina, a excepción de algunas variaciones del tiempo en que se enturbia y pone lechosa, hace subir el azogue a los 30 grados del termómetro Reamur,... su gusto es fastidioso y nauseabundo y su olor sulfúreo... propiedades características de todas las aguas minerales sulfúricas o en las que se mantiene el tufo hidrógeno sulfurado, llamadas aguas hepáticas... En 1852 fueron analizadas por D. l\ntonio Casares. 40 años después, en 1892, el ilustrado propietario del establecimiento Excmo. Sr. D. Dositeo Neira, confió la ejecución de un nuevo análisis a D. José Casares Gil, siendo clasificadas como sulfurado-sódicas, variedad bromo-yodurado con gran cantidad de sílice. El 18 de marzo de 1987, el químico D. Javier Martínez Casares presentó el siguiente informe de laboratorio: CARACTERES FISICOS: Aspecto: Incolora y transparente, sin apenas partículas visibles en suspensión. En la masa de agua contenida en el manantial se evidencia un fuerte burbujeo debido al desprendimiento de gases de origen natural. ()lor: Fuerte, a sulfuros. 'femperatura de surgencia: 43,8 C. Residuo seco a 11()" C: 475,0 mg/l. Conductividad: 570 ti...')1cm.

41 . \GL ',\._.;;,\!I.VER< J-1\IEDIC1"\'1V~ES DE J_., \ PR()\ 7:\lCl.r\!)E LL TC() 39 ANALISIS (. UIMICU: ph:.... Dureza total:..... Alcalinidad total: llicarbonatos (CO,Ca): Sulfatos (So; ): Cloruros (Cl"): Fluoruros (F"):. Sulfuros (S""): Nitratos (NOi"): Nitritos (N0 2 "): Sílice (SiU 2 ): Sodio (Na"): Potasio (K"): Calcio (Ca""): Magnesio (Mg""): Litio (Li"): Hierro (Fe): Manganeso (Mn""): Cinc (Zn""): ANALISIS llacterltlltlg!ctl: Recuento de bacterias aerobias: :\'.~ 1 1.P. de gérmenes coliformes: E. coli:.... Estreptococos tipo D Lanccticl: (~lostridium sulfito reductores: I longos: ,8. 2,.2 (l f. 135,0 mgl. 16-+,7 mg1l 76,9 mgil. 56,7 mg;1. 12,5 mgil. 8,0 mg;l.. 0,0 mg1.. 0,0 mg ,0 mg;l. 160,0 mg.1. 6,8 mg1l. 8,0 mg1. 0,49 mg1. 0,93 mg1. 0,06 mg.j. 0,03 mg;j. 0,025 mg;l.. 10 co1"ml..o. ::\'egativo. ::\'egativo. ::-\egativo.o DICTA.\IE~ ;\l\1\litico: 1\ la vista de los resultados obtenidos en la analización de esta muestra de agua se considera, hacteriológican1ente potable, hipertermal, de mineralización débiln1edia, hicarhonatada, sulfatada, sulfurosa, íluorada, sódica. Existe un último análisis realizado por la Real Academia de Farmacia de Madrid, el año pasado, dentro del amplio y detallado estudio del Balneario y que está próximo a publicarse. Indicuciones Las aguas de este balneario por su composición están especialmente recomendadas para: Reumatismos crónicos degenerativos (artrosis). Reumatismos crónicos inflamatorios (artritis). Reumatismos no articulares y neuralgias diversas (ciáticas, lumbalgias, etc.).

42 40 A1." IXJLC)RES C,\R,,\if[J\r,.\ fílvi\rez Afecciones respiratorias: Faringiris, rinitis, sinusitis, laringitis, asma, bronquitis, etc. - Enfermedades dermatológicas: Psoriasis, dermatitis, prurito senil, etc. 2.- Balneario de Guitiriz A la entrada de Guitiriz, en la carretera Madrid-Coruña y a unos treinta kilómetros de Lugo, por una pequeña desviación a la izquierda, pasando la vía férrea, se encuentra la fuente de aguas medicinales y al lado el hotel-balneario. La historia de las aguas de Guitiriz, está perfectamente realizada por D. Nicolás Taboada Leal, en su libro "Hidrología médica de Galicia" publicado en El dignísimo gobernador D. César Ordax Avecilla, en una memoria referente a la provincia de Lugo, en 1988 dice: "En la parroquia de S. Juan de Lasgostelle, ayuntamiento de Trasparga y partido de Villalba, está el pueblo de Guitiriz, que da nombre a un manantial abundante de aguas frías sulfurosas o sulfuro-alcalinas... ". Estas aguas fueron declaradas de utilidad pública en 1908 y presentan la notable cualidad de ser resistentes a la descomposición, siendo susceptibles de ser transportadas a largas distancias. Origen y evolución En el informe oficial emitido por el médico de baños D. Luciano Courel Armes to en julio de 1901 figura: "... dichas aguas, conocida en Galicia desde principio del siglo XVIII, si bien su empleo científico data de fines de aquel siglo... " Eran empleadas sólo por algunas personas del contorno. Este estado de abandono se mantiene hasta finales del mismo siglo en que el profesor D. José Lazcano, cirujano-médico del hospital de Santiago, después de observarlas, recomendó su uso a enfermos de dicha ciudad, por lo que estuvieron bastante concurridas hasta 1834, en que vuelve a decaer a causa de la guerra civil de los 7 años, volviendo a incrementarse a partir de 1847 a pesar del mal aspecto que presentaba la fuente por la falta de limpieza y por la falta de facultativo.

43 ,\GL!,\.S,\JI,\lERt>-AJHl.J!CL\ 1,\LES DE[..,.\ PR()\.'INCIA!)E LLT(;{) 41 En este año, se realizan diversas mejoras y en 1850 el gobernador nombra en comisión y como interino un médico director, D. Victoriano Pereira y Parada, quien redacta la memoria publicada en el Boletín Oficial de la Provincia n.º 42 del El balneario de San Juan abierto en 1908 junto a la fuente de S. Juan, fue en otro tiempo" A Fonte do Santo", manantial sobre el que hoy se levanta la capilla del establecimiento. Estado actual Propietario: Balminesa S.A. Consta de un edificio de aproximadamente m 2 y una finca de 45 Ha. en donde se encuentra el manantial, el hotel y la clínica, sobresaliendo la hermosa mezquita existente. El servicio de aguas para beber permanece abierto todo el año y el de baños sólo en verano con D. José Mary Solera como director médico. El manantial, situado al lado de la capilla, tiene 2 caños y suministra l./h. a una temperatura de 15º C. El hotel, construido junto a la fuente, con 200 habitaciones dobles con baño, se encuentra cerrado, pendiente de restauración, debido al deterioro ocasionado por el temporal del año 82, el conocido "Hortensia", que derribó árboles y produjo importantes goteras. Se pretende construir un campo de golf. Análisis De la citada fuente se dijo: "Su abundante agua mineral es de la clasa de las hidrosulfurosas, es termal cuando la atmósfera se presenta fría y fresca cuando calurosa; exhala fetidez semejante a huevos podridos y... Según el dictamen de acreditados profesores en el arte de curar, produce maravillosos efectos contra distintas enfermedades... ". El Dr. Casares Gil analizó estas aguas en 1894, clasificándolas de sulfurado-fluorado-sódicas. Este y otros análisis realizados corroboran sus indicaciones. Indicaciones La especialización general es en las enfermedades del aparato digestivo, respiratorio, piel, algunas del genito-urinario y diversos estados inflamatorios de los ojos, oídos y nariz.

44 42 1\1." lx)l<jhes (_',\Ri\f(),'\',\ /\LV,\REZ Recomendadas en catarros crónicos de las vías digestivas, dispepsias, gastralgias, flatulencia, inapetencia, digestiones difíciles, en las afecciones del hígado, bazo y bajo vientre y en las clorosis, amenorreas, leucorreas, afecciones bronquiales en sus primeros momentos, hemoptisis Balneario de Pardiñas A poca distancia de Guitiriz y a poco más de un kilómetro de la carretera de Madrid-La Coruña, se halla el balneario de Pardiñas, propiedad de D. Ramón Tenreiro Brochón. La fuente, de características similares a la de Guitiriz, es denominada "Fonte de Santo Domingo" o "Fonte de Pardiñas". Sus aguas sulfuro-sódico fluoradas de componentes muy ionizados, tienen poderosa acción catalizadora y son muy radiactivas. En la finca hay 10 chalets en régimen de alquiler. El bar se abre en la temporada de verano. Cuenta con una capilla moderna para el servicio de los agüistas y muy cerca se encuentra un hotel privado. Permanece abierto todo el año, en invierno de 9 a 1 de la mañana, y en verano de 8 a 12 de la mañana y de 5 a 8 de la tarde, estando la consulta médica a cargo de la doctora Lourdes, un día a la semana en la fuente y todos los días en el ambulatorio. Las instalaciones se inauguraron en 1948.!lasta el año 56, en que fueran cerradas al público, la entrada era libre y gratuita. Hoy en el precio de ptas. se incluye durante 21 días, la entrada, la consulta de la doctora y el autocar desde Guitiriz. Sus indicaciones son análogas a las de Guitiriz, especialmente en enfermedades de hígado, vesícula y riñón. 4.- Balneario de Incio En el fondo de un pequeño valle, a orillas del río Cabe, en la parroquia de San Pedro de lncio, se encuentra el balneario de Incio, abierto solamente los meses de julio y agosto y propiedad de D. Manuel Gasset. Sus aguas fueron declaradas de utilidad pública, a instancia de los señores Condes de Campomanes, por real orden de 15 de enero de 1894, publicada en la Gaceta del día 18 del mismo mes y año.

45 ,.\(;[T.t\S lvll1ver(j-,'vjeijicj,'\',.u.es IJE l..t\ PR(J\'l1\lCI/l.!JE L[](;() 43 La fuente proporciona 30 l./sg. y sus aguas ferruginosas ya analizadas por el Dr. Casares Gil están especialmente indicadas en casos de anemia, dando también excelentes resultados en el tratamiento de leucorrea, amenorrea, histerismo, neurastenia, clorosis, linfatismo y escrofulismo. Al ilustre farmacéutico del Incio, D. David Ledo Macía, se debió Ja exportación de estas aguas embotelladas, alcanzando como premio Ja citada fuente la medalla de oro. La piscina fue modernizada hace dos años y ya tiene depuradora. El hotel, de una planta en el centro y dos en los extremos, terminado en 1898, está situado en Herrería de Incio. Tiene 30 habitaciones. Las propiedades de Herrería de Incio pertenecían, en su mayor parte en la Edad Media, a la orden de San Juan de Jerusalén, cuyo comendador Fray González Guiral en el año 1550 aforó a Domingo Sarauz y a sus mujer Inés Vázquez, causantes de los Condes de Campomanes, Ja herrería de lncio con sus casas, heredades, montes-fontes, entradas y salidas. Í'~7---:~~-~>' :~~~~.. ' " -":...:. ~ ~;:.-:..... ~... :. f'.'t' ' *. ~ «::~. '.~ - ~ ~~:~-~1~ -~i.!' _... ~; / ~~:.:~~::f-::r~.~;')~: ~- :-:' Halneario de f-lerrería de lncio

46 44 Al" fx)l(>res C.-\Rl\f(),\',\,\LVAREZ 5.- Balneario de Céltigos En el lugar de Céltigos, de la Vega de Sarria nace el manantial de aguas hidrosulfurosas-frías y muy radiactivas, con un caudal de 18 l./mn. Corporación lnteralimentaria S.A. se dedica al embotellamiento del agua ya que el balneario no funciona desde hace unos 20 años. Pese a que las aguas de Céltigos, declaradas de utilidad pública, eran muy utilizadas, ha sido cegada la piscina de los lodos y cerrada otra fuente sin que nadie se haya interesado por su conservación. Hasta hace algunos años, los lodos y aguas de Céltigos indicadas en las enfermedades de la piel, del aparato respiratorio y digestivo, se utilizaban metiéndose directamente los enfermos en la charca. Luego cerrada ésta con una valla, los lodos se empleaban en lociones corporales en lugares adecuados para hombres y mujeres. Esperamos que en breve plazo se corrija esta situación. BIBLIOGRAFIA: (1) El libro lucense: Rielo Carballo, Nicanor. (2) Análisis químico de las aguas minero-medicinales de Lugo: Casares Gil,.José. Seguido de una Memoria ~1édica redactada por (Jasalla González, Pedro (3),\nálisis de la" aguas minerales de Lugo: Casares y Rodríguez, Antonio. (4) Memoria sobre las aguas minerales de (}alicia: Varela Puga, Desiderio (5) Memoria de las aguas sulfurado fluorada'>-sódica_<; de Guitiriz: Casares (1il, José (6) Las aguas de Indo y las enfermedades de la sangre, monografía del establecimiento de aguas ferruginoso-arsenicales rnangancsiana.;; de Indo: Nieto y Méndez, Angel (7) Aguas minero-medicinales de Céltigos (Sarria-Lugo) (8) Hidrología Médica: García López, Anastasia (9) Método de Hidroterapia: Kneipp,.Sehastián. Versión española de la 33 Edición Alemana por(}. Ayuso, Francisco (10) Lucus. Boletín informativo de la Excma. Diputación Provincial de Lugo N." (11) Historia Fin de Siglo. Descripción Histórico-geográfica de la provincia de Lugo: Correa Femández, J\ntonio (12) Geografía especial de Galicia: Rodríguez Santiago, Jose h.1aría (13) Descrip.:ión del baño termal de Lugo: Sanjurjo Mosquera, José (14) J)iccionario geográfico estadístico-histórico de Espafia. Pascual ~1adoz, (15) Inventario artístico de Lugo: (16) Gran Enciclopedia Gallega. (17) Las tcrnlas romanas de Lugo, Delegación ProvinLial de Culhlfa e Xuventude de Lugo

47 LOIO, CUNA DE LA ORDEN MILITAR DE SANTIAGO? Por JOSE LUIS NOVO C'AZON i\ntes de intentar aclarar la cuestión de los orígenes de la Orden Militar de Santiago, y el papel desempeñado en su fundación por el monasterio de Santa María de Loio, es necesario situar espacialmente el solar en el que se asentaba el mencionado cenobio. De él únicamente se mantiene en pie el edificio de la actual capilla de Santa María de Loid 11 Se halla en la parroquia de El Salvador de Cortes, municipio de Paradela (Lugo), al borde de la ladera que cierra por su flanco norte el valle por el que discurre el río Loio, ya en las proximidades de su confluencia con el Miño. El origen de este antiguo monasterio se pierde en la oscuridad de los tiempos. Se conocen, en cambio, algunos acontecimientos que para bien o para mal incidieron en la vida cenobítica que allí se desarrollaba; me refiero a las sucesivas restauraciones que siguieron a otras tantas situaciones de relajación en la observancia regular: la primera de ellas la llevó a cabo, hacia mediados del siglo VIII probablemente, el abad Quintila, quien ocupó, mediante presura, las tierras de la zona en las que se asentaba el monasterid 2 1; a ésta siguieron la efectuada por la condesa Ermesinda y la que emprendieron, a partir del año 927, (\) De la descripción de esta iglesia se ocuparon, entre otros: 1L XL ':'J'EZ R(JDRIGL'EZ, Arquileclura Prerronuinica, J\.Iadrid, l'l78, págs ; J,L, NC)\T() C.\7,()::-\, Loio: dt..' rnonastt.: rio frw:luosillno ll enl'onlienja sllnlia.guislll, Anexo de la Revista "LL\1'', s.a. s.l., págs ; y,\_ DEL (._',\,"ltill( ), El LJIJtiguo 1nonus1erio de Santa,\furia de "Ribalogio'', "Boletín de la Real,\..:ade1nia (}allega", A\'11 (1928), págs 'í2. (2) J.L. "N()\'() (',\Zl ):'.'\, I.oio..., oh.._:it.. plig. 10.

48 46,]()SEL( TfS,'\'()\'() ('_,\7,(_) '\' Gutier e Ilduarat3l. Posteriormente, con cierta probabilidad a comienzos del siglo XII, se instalaron en Loio los canónigos regulares de San l\gu.stín( 4 1. Pero su presencia aquí no fue muy duradera, ya que toda una serie de hechos acontecidos en Extremadura, por aquel entonces frontera entre el Reino de León y los musulmanes peninsulares, cambió la trayectoria de su estilo de vida; en efecto, el 1 de agosto de 1170( 5 l, en el contexto de la Reconquista, se fundó en Cáceres la Hermandad de los freires de Cáceresi"i, que más tarde se denominó Orden Militar de Santiago(7l. Tal Hermandad contaba, en sus inicios, con freires legos únicamente, pero, al igual que las demás órdenes militares, necesitaba clérigos que se ocuparon de la atención de sus necesidades espirituales. Cuándo se incorporaron a la Hermandad los clérigos? y de dónde los tomó? López Ferreiro afirmó "que desde su instalación en Cáceres, ó quizás antes pidieron [monjes y los tuvieron en su compañía] almonasterio cisterciense de Valbuena"(HJ, pero no aduce prueba documental (J) Se conocen los porn1enores de esta restauración por medio de lul docwnento de finales del siglo XII o principios del XIII, insertado en el n1n1bo de ('clanova, fol. 62 r"., l:' y 2.J cols., y v." I:' y 2:' cols., y publicado por el P. FLÓREZ, Españu Sagrada, t. X\111, págs ; E. SAEZ, Notas y Jocun1cntos sobre Sancho ()rdóñez rey de Galicia, "Cuadernos de Historia de España'', IX (1949), págs ; y J.L.!\'()\.'()CAZÓN, Loio..., oh. cil., págs (4),J.L. NlJ\10 CAZ():\, Loio..., ob. cit., pags (5) En la actualidad, tras las valiosas aportaciones de los profesores J.L. MARTÍN, ()rfgenes de la ()rden Mililar de Santiago ( ), Barcelona, 1973, págs , y DEREK \\l. L() ;\1AX, La ()rjen de Santiago ( ), Madrid, 1965, págs. 5-6, se ha resuelto el problema historiográfico de la fecha de la fundación de la ()rden 11ilitar de Santiago. Por esta razón prescindo de la exposición de la amplísima literatura existente sobre el terna, remitiendo al lector interesado a las páginas de los n1encionados profesores. (6) Esta es la denorninación que aparece en los pritneros docurnentos referentes a la Institución. Tal es lo que sucede en un documenlo fechado en León en febrero de 1171, en el que a Pedro Fernández se le denomina 1nagistro /'rutn1n1 Je Conccres; en otro datado t'l 13 de febrero de 1171 St' alude al maestre n1ili1u1n de Canceris y a los senniores de Canccris; y, finalmentt', t'n tm tercero se hace referencia a los fratribus de Cas1es. Eslos tres documentos los publicó últimamente.j.l. :Mi\RTÍN, ()rígcnes..., oh. cit., ap. doc. núms. 43, 44 y 45. (7) No se puede precisar exactan1ente desde clliindo, pero sí, al menos, desde el 12 de febrt'ro de ll71, data de un docttn1ento (publicado últin1amente por J.L. :\1artín, Orígenes..., ob. L'iL, ap. doc. nún1. 42) en el que se consignó en un acuerdo entrt' Pt'dro, arzobispo de Compostela, y Pedro Fernándcz, maestre de la Orden, en virtud Je! cual el prelado santiagués recibió al n1aestre santiaguista con10 compafiero y canónigo de la iglesia con1postelana, y a los freires Je la Urden con10 vasallos de su iglesia; al misn10 tiempo, el arzobispo, personalmente y en nombre dt' sus sucesores, se entregó a la ()rdcn como con1paficro y freire, dio a los santiaguistas la insignia (pendón con la cruz), y puso a disposición del maestre la hueste Je la iglesia compostelana. En este documento aparecen las expresiones nlilitc.s Suncli lacobi, aplicada a los freires, y magíster 1nilitun1 Suncli hil'obi, al maestre. (8) l Iistorio de la San/(J 1\..\1. Iglesia de Santingn de Con1poste/(J, t. IV, Santiago, 1901, pág. 298.

49 L()[(), Clr;\ '1\ VE Lt\ ()RJJE1\T AJILITAR IJE S,\JVTl,\(1()? 47 alguna que corrobore la afirmación precedente. Lo que sí se sabe con seguridad es que en el año 1175 la Orden Militar de Santiago ya contaba entre sus efectivos con clérigos, según se desprende de la confirmación de la Orden efectuada por el papa i\lejandro III el 5 de julio de aquel año. Nada dice, en cambio, acerca de su origen, de su observancia regular, etc. Tampoco lo hace el autor del prólogo de la Regla de Santiago, relato sobre la fundación de la Orden escrito en el último cuarto del siglo XII, probablemente hacia ll751'l. Por el contrario, ofrece información precisa a este respecto una crónica tardía de la Fundación del Orden de Santiago, que por su importancia, en este caso, se inserta como apéndice documental de la presente monograffalloj. Esta crónica, a juzgar por los caracteres (9) La versión más antigua de esta Regla la recoge un códice del siglo XII, del Archivo Vaticano, manuscrito latino La publicó DOM JEAN LECLERC, La vie et la priér des chevaliers de Santiago d' aprés leur régle primitive, "Litúrgica", 2 ~f()nserrtat, 1958), págs (10) Esta crónica ínrma parte de un códice compuesto, titulado Libro que composo Pero Lopez de Bacza, con1endador de 1\1ohcrnando e Fundación del ()rden de Sonrfrigo. Se halla en al.archivo Histórico -:-.:acional de 1.1adrid, ()rdencs lvfilitares, códices, Integran el referido códice las partes siguientes: Libro de las viriudes de la caballeria; Que significa el habito que lraen los freyres del apostol Santiago?; la primera Regla de la ()rde11, con su prólogo, atribuido tradicionalmente al cardenal.i\lherto (más tarde papa, G regorio VIII); una relación de maestres, siendo el Ultimo Juan Pachcco ( ); una serie de Gnales, que \'an desde la FundcJL'ion del Orden de Santiago (nuestra crónica). Parece que únicamente se pueden atribuir a la autoría de Pern Lnpez de ílaeza, íreire santiaguista y comendador de!vlohcrnando en 1329, las dos primeras partes, ya que en el prólogo del Libm de las vinudes de la caba/lcria se afirma que íue él su autor, y, por otra parte, al final de Que significg el hgbito que traen los freyres del apos1ol Sllnlillgo? hay una nota marginal, con caracteres paleográficos posteriores, que dice: "hasta aquí la obra de Pero Lopez de ílaeza". Las parles restantes.son, hasta el momento, anónimas. Su compilación se realizó entre 1467 y 1474, afios inicial y final, respeclivan1ente, del maestrazgo de Juan Pacheco, Ultimo de los maestres relacionados en los anales. Por otra parte, se observa la actuación de do.s an1anuenses, ya que la caligrafía varía entre los fülios 58 y 59. Esta crónica también se encuentra en otros cód.ices, conjuntamente con los establecimientos del cardenal Alberto (de 1175) y con los del infante don Enrique (de 1'140). Hasta el presente, DEREK \V. L()?\.1AX., Thc ()rdcr oj'sanli(jgn and lhc kings o[ León, "Hispania", XV1II (1958), pág. 4, localizó cuatro: tres en Portugal (i\rquivo da Torre do Tomho: libros de Sl!ntiago, núms. íls0-135, B y íl50-144}-, escritos en aquel país, en papel del siglo X\tl, y uno en el Archivo 1 Iistórico Nacional de i\-ladrid, ()rdcncs Jl.,filitarcs, códices, 668; éste último perteneció, al parecer, a los que su día fueron fondos del archivo del monasterio del Sancti Spiritus de Salamanca, y curiosan1cntc le fueron arrancados los folios en los que, seguramente, estaba escrita la rc!crida crónica. Es prohable l(ue el amanuense que escribió la parte final del c(x.iice 1321 se refiriera al manuscrito salmantino cuando anotó al final de la compilación lo siguiente: "llalla.se tamhien esta l listoria de la ( lrden de Santiago al principio de un libro manuscrito en quarto donde c.stan los establecimientos del Cardenal y del Infante don Enrique". Dando por válida esta hipótesis, los códices portugueses.son copias del salmantino, cronológicamente anterior.

50 . ' f 1 i 1,-- '...

51 LO/O, Cl '.\!,\DE LA ORDEN MILITAR DE SANTIAGO? 49 paleográficos y diplomáticos que la conforman, puede datarse en la segunda mitad del siglo XV, y su autoría puede atribuirse a un freire del monasterio de Uclés, teniendo en cuenta la defensa que hace de la tradición e intereses de su casa frente a los de San Marcos de León, precisamente refiriéndose a los tiempos en que se disputaba la localización -en Uclés o en León- de la casa-mayor de la Orden!"' La trascendencia de esta crónica fue enorme, ya que fue aceptada por F. Rades y andradal"l, el primer y más importante historiador de la Orden, excepto en aquellos aspectos en que entraba en contradicipn con documentos del Archivo de Uclés. Y, por otra parte, sabido es que los historiadores posteriores que se ocuparon de la cuestión, con las excepciones de J. López Agurleta< 13 i y Bernabé de Chavesll I, no utilizaron documentos originales, sino que se limitaron a plagiar a Rades y Andrada. Pese a las dos limitaciones apuntadas -ser tardía y favorable a los intereses de Uclés-, la referida crónica no presenta graves inconvenientes para ser utilizada como fuente fiable para el conocimiento histórico. ' De acuerdo con lo consignado en ella, se puede afirmar que la Orden Militar de Santiago se configuró como tal al hermanarse, mediante un pacto, los trece freires casados (los frates de Castes o seniores de Canceris) con el prior y los canónigos regulares de San Agustín, que vivían en Loio. En este pacto se establecieron los principales preceptos de la Regla de la Orden en lo concerniente a sus miembros integrantes. En este sentido, se acordó que el capítulo general se reuniría allí donde estuviera el convento de los freires canónigos; que éstos y otros clérigos de (JI} Esta dispula, con un trasíondo de enfrcntanüento polílico entre d Reino de León y Castilla, fundainentalmcntc, en tie1npos de Fernando 11 y de su coetáneo Alfonso VIII, constituyó la auténtica manzana de la discordia durante los años in1ncdiatmncntc siguientes a la fundadón de la ( )rden. (11) ('ronicll de IH8 lrc:> ( )rdencs y Cahallcrias de Sllnli(Jgo, Calatrava y A/cantara, Toledo, (13) Especialmente en: - Vida del \'cm:rable Fundador de la ()rdcn de Santiago y de las pri1nenls casas de redcmpcion de cautivos, 11adrid, ()pusculo vario de lo ()rden de Santiago, Archivo Histórico '.\lacional de 1.ladrid, ()njcncs 1'\'fi/itures, 1.'tkliccs, An(J/cs de la ()rden de San1iagn, t.!: ; t. JI: , Archivo Histórico Nacional de t\1adrij, Ordenes,\Ji/it(lrcs, códices, 153. (14)..\punrumien!n legal sohrc el donlinio solur que corresponde a la Orden de Sontiago, r..1adrid, 1740.

52 50,J()SE L[rfS l\i'()\l() L-'AZCH\' la Orden harían vida conventual bajo la autoridad de un prior, que sería elegido siempre por los freires canónigos; que vestirían sobrepellices; que se ocuparían de la instrucción literaria de los hijos de los freires legos, y también de su cuidado espiritual; por otra parte, se acordó asimismo que los freires legos pagarían diezmos a los freires canónigos, y que serían obedientes al maestre en lo temporal; que ambas categorías de freires -canónigos y legos- vivirían separadamente; y, finalmente, se fijó también la función del prior en el contexto general de la Orden: se ocuparía del gobierno del monasterio y, asdemás, del de la Orden, en general, con ocasión de la muerte del maestre, en tanto no se eligiera otro; convocaría a los Trece para la elección de un nuevo maestre, sustituyendo a aquellos que no pudieran asistir en el plazo preestablecido a fin de no retrasarla; y aconsejaría a los Trece en el caso de que fuera necesario deponer al maestre porque resultara inútil y pernicioso para la Orden. Esta fusión de ambas instituciones - frates de Castes y canónigos regulares de Loio- en una única hermandad, la Orden Militar de Santiago, se llevó a término antes de 1175º'l, y, muy probablemente, antes del comienzo del año Las razones que les empujaron a ella fueron de diversa índole, pudiendo, no obstante, agruparse en dos grandes apartados: las que explican la preferencia de los freires de Cáceres por los canónigos regulares de San Agustín, y las referentes a la predilección por Loio frente a otras casas que se regían por la misma observancia regular. En lo concerniente a las primeras, la tantas veces mencionada crónica dice que Pedro Muñiz'"l, arzobispo de Santiago, Cebriánº'' (15) En a4uella fe12ha,\lejandro III aprobó la ()rdcn, y ésta ya contaba entre su personal con freires clérigos, y, por otra parte, en la relación de posesiones confirn1adas aparece en primer lugar J..odiun1 el n1onas1criurn..._ un1 cauto et suis perlinenliis. Esta bula la publicó últimamente J.L. ;\()\.'() C,\ZON, Loio..., ob. o..'it., págs (16) A. LÓPEZ FERREIR(_), Historia... oh...._ it., t. IV, págs. 263 a 309 se ocupa del pontificado del arzobispo Pedro Cudesteiz (Pedro 11), que murió a finales de ll72 ú principios de Durante su pontificado los f'rc1tcs Je Castcs pasaron dcnontinar.sc Coba/leros de Santi(Jgo. (l7) Por los años en que se realizó la fusión de los {nitres C(Jstcs con los canónigos de Loio (entre 1170 y 1175) no era arzobispo de Composlela Pedro l\hnhz, como dice el texto de la crónica, sino Pedro (_~udc.steiz ( ). Pedro ~ luñiz ocupó la sede compostelana entre 1206 Y' 1224; Jurante su episcopado tuvo lugar la consagración de la actual catedral cn1npostclana (1211); por otra parte, él h1vo fama Je nigron\anlc. Quizás eslo~ dos hechos, y otros que no es del caso analizar aquí, Je hayan.gran.ieado una notoriedad tal que toda\ ía en el siglo XV el autor de la crónica los haya confundido. (18) Este don Cebrián, que figura en la crónica, seguramente es Celchn1no o Ccnebruno, que se asoma confirn1ando muchos documentos referentes a la (lrden, prllnem con10 segontinus cpiscopus (liñ6), a conlinuación como tolctan(j sedis clcctus (1!67), luego ya co1no to/e tune

53

54 52 JOSE LUIS NOVO 0\ZON arzobispo de Toledo, y otros prelados de la tierra aconsejaron a los trece freires fundadores que se allegasen al prior y canónigos de Loio, porque su estilo de vida se parecía más al de ellos, en el comer y en el vestir, que al de los monjes cluniacenses y cistercienses. Pero la razón de ello fue, probablemente, más profunda y no sería aventurado rastrearla en el hecho de que ambas ramas de monjes benedictinos, en muchas provincias eclesiásticas, estaban malquistos con la Santa Sede, a causa de su proclividades con Federico Barbarroja y con el antipapa Victor IV, obligando esta circunstancia a la naciente Orden a adscribirse a la observancia canonical agustina, religión que, por otra parte contaba con mayor número de representantes entre los jerarcas de la Sede ApostólicaC 19 J. Por lo que respecta a las segundas, hay que destacar el importante papel jugado por los citados arzobisposc'ºi y prelados, así como por Pedro AriasC 21 1, señor del burgo de Portomarín y, seguramente, uno de los cofundadores de la Orden, aconsejando a sus compañeros la realización de la hemandad con el prior y los canónigos regulares de Loio, cuyo convento, por otra parte, pasaba en aquellos tiempos por una etapa de gran florecimiento espiritual. En los inmediatos años siguientes, la historia de Loio se vinculó estrechamente a las vicisitudes de la Orden. La ya referida crónica narra la marcha de Loio del maestre, del prior Andrés y de los canónigos a Castilla, estableciéndose en Uclés, después de , y en sedis archicpiscoptl<; (ll68-ll70), como Tolctanus an:hiepiscopus et Ilyspanianun prin1as (1174), y, por última vez en abril de USO. En ~LL. MAR'I'ÍN, ()rígenes..., ob. cil. ap. doc. núms. 32, 33, 38, 69 y 108, respectivamente. (19) A. FERRAR!, Alberto Je,\Jorra, posiuludor de la (Jrden de Sanliugo y su prirner cronista, "Boletín de la Real Academia de la Historia", CXLVI (1960), pág (20) Especialmente por Pedro Ci udesteiz, anteriormente canónigo regular de San Agustín en el Sar. r\. L(>PEZ FERREIRC>, IlistoriG..., ob...._,it., t.\'!, pág (21) Aunque no se conocen con seguridad los nombres de los fundadores de la ()rden, con la excepción de Pedro Fcrnández. que fue su primer maestre, algunos historiadores, entre ellos I\.1. 1\.."\tUR I\.1EJL.,\i'\', l-fistoria de la pro\rincia de Lugo, t. VI, s.a., págs : J. LC)PEZ i\(;l'rleta, Vida..., ob. cil., págs ; y A. L()PEZ FERREIR<), lfistoria..., ob. cit., t.!\.', págs , hacen de Pedro Arias uno de los cofundadores en Cáceres, y donante de la parte del burgo de Portomarín, con sus pertenencias, que se extendía hacia el río Loio (J.L..\.L\RTÍ"'.\J, ()rígcnes..., ob. cil., ap. doc. núm. 73: y,\, L()PEZ FERREIR(), Historia... oh. cit.. t.!\.', pág. 249). (22) El establecimiento en aquel territorio conquense no pudo ser anterior, ya que Alfonso VIII y Leonor, su mujer, donaron a la ( )rden la villa y el ctistillo de Uclé.s el 9 de enero de ll74. J.L. 11ARTÍ:\, ( kígenes... olj. l'il, ap. doc. núm. 6i1.

55 L()[(), CUJ\11\ IJE l..a OHLJE1 \',\JJLJT -\R DE Sll.1VTTJ\(K>? 53 San Marcos de León a partir de 1176C"'l, tras la pérdida de Cáceres' 24 l, buscando seguramente posiciones más próximas a la frontera con los musulmanes peninsulares. A partir de esta marcha, Loio se convirtió en una de tantas encomiendas menores, dependiente de la encomienda mayor de LeónC 25 1, hasta que en 1254 pasó al dominio de la mitra compostelana, al permutar,juan Arias, arzobispo compostelano, y Pelayo Pérez Correa, maestre santiaguista, bienes pertenecientes a las instituciones a las que pertenecían, entre los que figuraban Loio por la mitad de la ciudad de Mérida''º>. Con todo, la marcha de Loio no debe llevar a concluir que los santiaguistas se retiraron de Galicia; muy al contrario, siguieron incrementando su patrimonio, que se fue agrupando en torno a los prioratos de San Munio da Veigac 27 J y de Vilar de DonasC"I, y a la encomienda de A Barra (23) El convento de San 1-tarcos de León fue fundado por Suero Rodríguez y otros caballeros leoneses en Posterionnente, Suero Rodríguez ingresó en la Orden, donándole a ésta el convento y otras posesiones. En 1176 fue elegido el primer prior de San 1-farcos: se sabe que se llamaba Juan. DEREK \V. LC)1.1i\.X, La ()rden..., ob. cit., págs La crónica de la fundación de la ()rden, que figura en el apéndice documental, dice que el convento de L 1 clés envió a San ~-tarcos cuatro freires canónigos y un prior, que debían obediencia al de l 1 clés. Este dato, seguran1ente, es una deformación parcial de la realidad, que se enmarca en la disputa de León y Castilla por establecer en sus respectivos territorios la casa-n1ayor de la ()rden. (24) La ciudad de Cáceres estuvo en poder de lus cristianos y de los musulmanes alternativan1ente; en efe12to, los su12esivos monar12as leoneses la 12onquistaron en 1142, 1170 y 1184, sin lograr retenerla durante largo tiernpo bajo su dominio, hasta su conquista definitiva en 1227 por parle de Alfonso IX de León. (25) Al igual que en el caso de lns prioratos, la rivalidad de los reyes de Castilla y de León motivó la descentralización en en12onüendas n1ayores, correspondientes a los di.stinto.s n:inos peninsulares, gobernadas por con1endadores mayores, asistidos pos asambleas de sus 12omendadores subalternos, que recibían el nombre de "capínlio del reino". Hacia inediados del siglo XIII estas encomiendas mayores eran 12inco: la de Portugal, la de Castilla, la de,\ragón, la de Gascufia y la de León, de la que pasó a depender Loio. (26) Tal permuta.-;e contiene en un docu1nento publicado últimamente por J.L. NC>VCl C.t\Z()N, Loio..., olj. '-'it., págs (27) Del que en su día fuera tesoro dtk.'tunental del archivo del n1onasterio de San ~-1unio da Veiga no.se conservan 1nás que cinco documenlos y un lun1bo; los restantes fueron destruidos por el fuego en un incendio que..-ufriú aquella ca.sa en el.siglo X'\1. Próximamente se publicará, por parte del autor de e.sle artículo, una monografía sobre aquel priorato santiaguista. (28) De este monasterio ya n1e ocupé en los libros: El priorato santiaguista de Filar de Donas en la Edad I\Jediu (1194-lSOO),,\ Corufi.a, 1986; y() legado sonliaguista de \'ilar de Donas,,\ Contña, (29) Esta encornienda, en su época de rnayor expansión (siglo XV), estaba integrada por los cotos de A Barra, Garabá.s, Codosedo, \.'ilar Jos Santos, Courcl. Rocha de Narla, (.Juinteb con Crecente y Ro{L..,, y Carraxó. A ella le dediqué el artículo La enconlienja santiaguisla de \ Barro en lll Edod,\Jedill, "(ialicia en la Edad 1-fedia" G'-1adrid, 1990),, págs. \

56 54 JOSE LUIS NOVO CJ\ZON A tenor de lo expuesto, a modo de conclusión, se puede contestar a la pregunta que encabeza esta monografía, diciendo que la Orden Militar de Santiago fue cofundada en dos momentos sucesivos en Cáceres y Loio, y, por lo tanto, ambos lugares le sirvieron de cuna en los primeros años de su andadura.

57 L()[(), CLfl'.i'A DE LA ()RDE1'J MILIT1\R DE Si\NJ'Ii\G<J? 55 APENDICE DOCUMENTAL Siglo XV Crónica de la fundación de la Orden Militar de Santiago. Archivo Histórico Nacional de Madrid, Órdenes Militares, Códices, PUBL.: LOMAX, The Order o/ Santiago and the kings o/ León, "Hispania'', XVIII (1958), págs. 5-9; y NOVO CAZON, Loio: de Monasterio /ructuoszano a encomienda santiaguúta, Anexo de la revista "Lug", págs En aquel tiempo se levantaron treze freyles casados para fazer la horden de Santiago; eran en Loyo canonigos regulares de Sant Agostin e auian el su prior por exle\ion dellos mismos otorgado e confirmado; e estos dichos canonigos uestian sobrepellizes e obede\ian a prior e aguardanan en todas cosas la regla de Sant Agostin. En aquel tiempo los sobredichos treze freyles dizian que non podian beuir en buena uida sin fazer clerigos que ouiesen cura de las sus animas e que les administrasen de las spirituales cosas; e ouieron su consejo sobre aquesto con don C::ebrian, ar\obispo de Toledo, e con don Pedro Monniz, arc;obispo de Santiago, e con los otros obispos e perlados de las tierra, pidiendoles merced que les aconsejasen a qual horden se allegaría; sobre esto los sobredichos arc;obispos e obispos e perlados ouíeron su consejo e aconsejaronles que se allegasen al prior e canonigos de la horden de Sant Loyo, la uida de los quales semejaua mas a la que ellos tenian en uestir e en comer que la otra uida de otros omnes commo de monjes de ~istel o de Sant Benito, sy lo ellos pudiesen guisar con el prior e con los canonigos sobredichos; e sobre esto los sobredichos arc;obispos e obispos en uno a ruego e afincamento de los dichos treze freyles trataron en el capitulo e acabaronlo en tal manera que los sobredichos prior e canonigos rec;ibieron a los dichos treze freyles e a los otros subcessores en su hermandad por ruego de los sobredichos perlados de la tierra en esta manera e asi: por todo tiempo y siempre fiziesen cabildo general en lugar donde fuese el conuento de los canonígos; y que fuese y el prior que los ouiesse cura tan bien de los freyles canonigos commo de los otros clerigos que fuesen de la horden; e que proueyesen a las animas de los freyles legos que quan<lo menester fuese; e quando el mestre muriese que el prior ouiese cura de todo el monasterio e de toda la horden, esto fasta que por exlec;ion de los treze freyles que para esto son elegidos fuese puesto otro maestre en la horden, asy que luego quel prior sopiese el finamiento del maestre que enbiase por aquellos treze

58 56,J()SF, LLTTS,\'O\'() C,\Z()1\1 freyles que fuesen en aquel tiempo, e, sy por auentura fasta cinquenta dias no uiniesen e fuesen todos ayuntados quel prior por consejo de los que y fuesen que pusiesen a otros en su lugar de aquellos que y menguasen, esto por razon que por tardanc;a de algunos no fuese prolongada la exlec;ion del mestre, en tanto que fuesen todos obidientes al maestre en lo corporal e de los canonigos que fuesen obidientes al prior asi como lo ante eran el maestre, esto fasta que sea elegido al maestre, e, sy el maestre fuese y en aquel tiempo fuese peruicioso o ynutil, que aquellos treze frey les con consejo del prior que le pudiesen castigar o tirar la perladia de maestre; otrosy que los freyles legos que fuesen siempre obidientes al prior en lo temporal en lo spiritual tambien en las uíllas commo en los castillos por doquier que fuesen; e que morasen en uno; e que uniesen todos los freyles legos e clerigos a todas cosas apartados los unos de los otros bien asni como estonces fazian; e quando su prior finase que alc;ansen otro prior por exlec;íon de los mesmos freyles canonigos asi commo ante fazian; e estos freyles canonigos que mostrasen letras a los fijos de los freyles e sy por uentura algunos les diese el maestre; e que administrasen los freyles legos de las cosas spirituales tambien en la ui<la commo en la muerte; e que estos dichos freyles canonigos que uístíesen sobrepellizes asi commo solian; e que touiesen conuento e su claustra so poder de su prior; e que fiziesen omildosamente todas aquellas cosas que les el prior mandase segund Dios; e otrosy los freyles legos que diesen los diezmos de todos los bienes que Dios les diese a estos susodichos prior e frey les canonigos de que pudiesen proueer las sus iglesias conueniblemente de todos los ordenamientos que menester fuesen, e proueer a si mismos de vestir e de comer e de todas las otras cosas que les fizíesen menester, e aquesto todo complido, si alguna cosa remanesciese, que fuese dado en uso de pobres con consejo del maestre. E, estando en esta guisa todos los freyles e los canonigos bien ansi en esta manera que dicha es, uino en aquel tiempo legado a Espanna el cardenal don ] ac;into e los susodichos frey les caberon a rec;ebir a grand tierra e aguardaronlo e siruíeronlo mucho, e a ruego de los arc;obispos e perlados de la tierra susodichos el delegado confirmó la dicha orden de Santiago de aquel poder que traya, e quando se ouo de yr de Espanna leuo los freyles e canonigos consigo e presentolos ante! papa, demostroles su fecho e rrogol po ellos; luego el sennor papa confirmo la dicha orden e metio en su preuilegio so su bula la hermandad el pleyto que auían puesto los dichos freyles con el prior [e] los canonigos, e fizo esenta la horden, e dio lugar que fuese fecha cabec;a de la horden, ca aun en aquel tiempo no sabían do auia de ser la cabec;a de la dicha orden de Santiago; e en aquel tiempo auía c;erca de León en el camino frances, el prior e los canonigos del monasterio de Santo Layo de antes que rec;ibiesen su hermandad a los susodichos freyles, un ospital que auia por nombre San Marcos, el qual auian hedificado los ricos omnes de la tierra por sus animas por muchos peligros que acaes<;ian a los onbres peromeros en aquel lugar que yuan o uenian de Santiago; estaua y siempre un canonigo de Sant Loyo que cumplia alli aquella merced; asi fue en un

59 L()[(), CllN..\ DE f_,\ ORDE1V MILI'I/\R!)E S,li\lTI/\CX)? 57 poco tiempo los freyles fueron mucho pagados e la orden yuase mucho acrescentando e ouieron contencion con el rey de Lean, e fue atal porque los echo del reyno a todos los freyles legos, e el prior e canonigos por razon desta yntincion que ouo con ellos e tamales quanto auian e sus ornamentos de su iglesia; e don Andres, que era estonces prior de Sant Layo, e el mestre don Pedro Fernandez, que fue primeramente maestre, con sus freyles, uinieron a Castilla al rey Alfonso, que era rey en ese tiempo, e demostraronle su fazienda, e el rey don Alfonso de Castilla recibiolos muy bien e heredo muy bien la horden: entre las otras cosas e los otros lugares que les dio, diales Ucles, por tal pleyto que fiziesen y cabe\a de la orden, e ellos fizieronlo ansy, e bien ansy lo dize el preuillegio del rey don Alfonso: horden de Ucles e maestre de Ucles e freyles de Ucles e prior e canonigos; e en esto el prior don Andres, con sus canonigos, uinieron a Ucles e fizieron y su iglesia e su conuento e estudíeron y; e entre tanto, los caualleros que hedificaron el dicho ospital de Sant Marcos, uyendo que menguaua la limosna de como salia e se deuia dar, e que se perdian todos los bienes de aquel lugar, rogaron al rey de León que mandase dar aquel ospital al prior e los canonigos sobredichos porque fiziesen y complir aquella merced, asy commo solía ser dada; e el rey otorgoselo e enton\e enbiaron rogar el prior don Andres de Ucles que enbiase algunos canonigos que touiesen aquel ospital de Sant Marcos e que fiziesen y aquella merced, e el prior enbio quatro canonigos e otro canonigo prior a quien obedes\íesen, e el con ellos que todauia obedes\iesen al prior don Andres e a los otros su\esores despues del; e a luengo tiempo fueronse cambiados los tiempos e los omnes e el prior e los canonigos que fueron nombrados de Ucles e Sant Marcos re\ibieron otros canonigos e aprouecharon el lugar suyo lo mejor que ellos pudieron, e el prior e los canonígos de Ucles olvidaron aquel lugar e non quisieron demandar e perdiose así; agrand tiempo pasado, los freyles legos fueron multiplicando la orden e cres\íendo la horden, e ellos comen\aron a pagar mal de sus derechos al prior e a los canonigos de Ucles, e menguaronles sus diezmos, e porque ge los demandaron ellos echaron al prior don Gil e 4uarenta canonigos de misa con el tnuy desonrradamente de Ucles e tomaronles quanto auian; e en aquel tiempo uino por legado en Espanna maestre Juan de Albania, cardenal de Sabina, e el prior e los canonigos susodichos fueronse para el e querellaronse aqueste fecho, e luego uinieron ante el maestre con muchos de los sus freyles e ouieron muy grand pleyto antel, e el prior e los canonigos de la una parte e el maestre e los freyles legos de la otra parte; e en cabo de todo esto mostraron el preuilleio mayor del cardenal, e todos en uno abenidos fizieron el pleyto en su mano e comprometieron e juraron amas las partes en sus manos que auian por firme todo quanto el mandase e dixese en este fecho sobre esta razon; e estonc;es el cardenal sobre aquesto tomo aquellos artículos de preuiileio sobre los quales era la contienda, e, so pena de sentencia de descomunio, que fuese siempre guarda esta dicha horden, fasta que el maestre Pelay

60 58 JC ise LUIS SC >l'c J C\ZC J,>,; Perez uíno e despues desto maestre con el su poder grande que tenia quebrantaron el preuillcio e la ordena<;ion del dicho cardenal maestre Juan que fuera ya rrescebida de an1as las dos partes e por luengo tien1po guardada, e non quísyeron guardar lo que se contenia en el preuillcio n1ayor en la dicha hor<lcn ordena<;ion del susodicho cardenal; e sobre esto fue leuantada discordia entre el n1aestre don Pelay Peres e los freyles legos, de la una parte, e el prior don (;onc;alo Perez e los canonigos, de la otra; e tiraron al dicho prior el prioradgo e los diezn1os, e con1n10 el tnaestre ge lo tirase por fucr<;a syn ningun derecho e pusycron y por fuen;a otro prior asy con1mo non deuia; e el dicho prior don Gonc;alo Percz fue aquerellar este pleyto e los otros males quales fazian contra el preuilleio e contra la rregla e contra la ordenac;ion sobredicha a la corte en el tien1po del papa Urbano cuarto, cntolien<lole los sus derechos e diezn1os e rresc;ibien<lo canonigos ansy comn10 non deuian, fazien<loles otros muchos males; el papa Urhano cuarto, oydas las rrazones del e Je! otra parte, rrestituyo al dicho don Gon<;alo Perez en el sobredicho prioradgo por su sentencia, e por la dicha su sentencia n1ando que le diesen los dieztnos al dicho prior e canonigos e a sus subc;esores bien e complida1nente, e confirmo la susodicha hordenac;ion el cardenal e mando que fuese en todo guardada. Deo gratias.

61 EL LUCENSE FRAY AGUSTIN VAZQUEZ VARELA, MONJE, ABAD Y OBISPO DE SOLSONA Segundo centenario (t 1794) Por FR. M.ª DAMIAN YAÑEZ NEIRA El 11 de febrero del próximo año, se cumplen dos siglos exactos de la muerte de un ilustre hijo de Lugo, tal vez poco conocido de la generación contemporánea. No sucedía así hace medio siglo, por lo menos se ocupó de él el Roletín de la Comisión Provincial de Monumentos de Lugo, dedicándole un artículo, debido a la docta pluma de José Ramón y Fernández('I. Por él sabemos muchos detalles relacionados con sus ascendientes, particularidad que los autores cistercienses ignoran por completo. Sólo Muñiz se contenta con apuntar estas lacónicas frases: "Hijo del Monasterio de Monfero, natural de Novelúa, Obispado de Lugo'' 1 ". Por mi parte, hace pocos años también lo di a conocer a la orden en la revista Cistercium( 3 1. Puedo asegurar que la mayoría de los monjes ignoraban hasta su nombre: era personaje poco menos que desconocido. Al llegar esta fecha jubilar -el II centenario de su muerte- quiero volver de nuevo sobre él, dedicándole el presente estudio, aprovechando la ocasión para enriquecer su semblanza con nuevos datos, con el mejor deseo de que sus paisanos de Lugo conozcan y estimen su rica personalidad. (I) Cfr. José Ranlón y Fernández, JJon Fray Aguslin \'ázquez \!arela, XIX Obispo de So/sana, en el BCP...11,, t.11,!94s, Se ofrecen en este estudio una reproducción de los escudos familiar y episcopal, así cmno dos facsínüles del diploma para la obtención del doctorado universitario. (2) Cfr. Fr. Roberto Muñiz, Biblioteca Cislerciense Española, Burgos, 1í93, p (3) Cfr. Fr. M:' Damián Yáfiez l'\eira, i_rn abad cisterciense. Ohispo de Solsona, fray.agustín Vázqucz \'arela (s. X\'II), re\'. "Cistcrcium", XXXIX (1987), IJJ-158.

62 60 FR. A1." lj1\1\1ia1'.' YAÑEZ,VEIRA En el pazo de Fontearcada Se trata de "una típica construcción del siglo XVIII, con sus amplios salones, su excelente capilla con tribuna para el señorío, sus dilatados "curros" y sus extensas propiedades, fue de la Casa de Donas, a la que pertenecían los fundadores de Vilar de DonasC 4 l". La casa grande Fontearcada era uno de tantos pazos como se prodigan en tierras gallegas, donde vivían familias si no de la nobleza, por lo menos distinguidas. El autor que nos facilita estos datos asegura que este pazo, que meció la cuna de nuestro futuro monje, fue vendido no hace muchos años -téngase en cuenta que esto lo escribía en las primeras décadas del presente siglo- a los herederos de un notario, y cuando él pasó por allí todavía llegó a ver colgados de sus paredes algunos mapas del s. XVIII, pero de los que había sido copiosa biblioteca-archivo, apenas quedaba nada, la capilla se hallaba convertida en trastera, y toda la casa dividida entre los herederos del comprador. Sobre sus muros pueden verse aún los blasones de la familia Vázquezl"J, en piedra, y el propio de nuestro prelado en madera. En esta casa de ilustre abolengo nació el l." de mayo de 1722 un niño, que llegaría a ser una auténtica lumbrera de la Iglesia. En la partida de bautismo se consignan estos datos: "En primero de Mayo de sietecientos y veinte y dos nació un niño /hijo/ legítimo de Dn. Juan Antonio Vázquez Varela y de Doña Rosa García y baptizelo en tres de dho mes y año, púsele nombre Felipe, fueron los padrinos el Lizdo. Dn Baltasar de Ouro y Doña Joana García mrn;a soltera y hermana de dho baptizado vecinos desta pra. de Nobelua y lo firmo. Domingo Arias. Rubricado< 0 l. En el pazo de Fontearcada trancurrieron los primeros años de Felipe, en compañía de sus hermanos Gregorio, Manuel, José, Alonso, Tomás y Juana< 7 l. La desahogada posición social de que (4) J. Ramón y Fernández, Lucenses ilustres, u.e., P. 39. (;)) J. Ramún Fcrnjndez nos ofrece los grabados de los escudos, el de fainilia, con1plicadísinu1, de doce cuarteles santradns de emblemas y el episcopal de fray Agustín, que se conserva en madera, soh-re el cual hablaremos luego. (6) Esta partida, que nos la ofrece J. Ramón Fernández, figur en el primer lihro de bautizados de la parroquia de San Cristóbal de Novelúa. Al margen de la partida se añaden estos datos: "Felipe, en 11 de Ahril de 1737 lomó el háhito de Nlru. P. Sn. Bernardo en el m." de f\..tonfero. píl"osele nombre Fr. Agustín. en ll de febrero de 94 falleció ohispo de Sol.sona". (7) Nada nos dicen los autores de los ca1ninos que siguieron los demás hennanos.

63 FRi\Y J\GlrSTJN VAZQUEZ VARELA 61 disfrutaban sus padres, les permitió el lujo de poder educar a sus hijos en el propio hogar. En él recibieron una formación cultural esmerada, al par que los padres y el sacerdote trataron de inculcarles una piedad sólida. Porque en el ambiente familiar se respiraba una piedad profunda, propia de aquellas familias patriarcales, en las cuales se cultivaba la fe heredada de sus mayores como el mejor regalo que podía haberles cabido en suerte. Los padres, modelos de cristianos, inculcaron a sus hijos el santo temor de Dios y sembraron en sus almas tiernas la semilla de las virtudes, no sólo con sus palabras, sino también con la fuerza aún más persuasiva del ejemplo. Nada extraña que en terreno tan propicio hiciera su pronta aparición la flor exquisita de la vocación religiosa. No sabemos hacia donde se inclinaron sus hermanos, sólo nos consta que Felipe sintió bien pronto la llamada de Dios a la vida del Císter, y no debió titubear en seguir el divino llamamiento, pues le vemos, cuando frisaba en los catorce años, emprender el camino de Monfero, monasterio cisterciense sobre el cual ofrecemos estas breves pinceladas. "1\ unos veinte kilómetros de Pucntedeume, a más de trescientos metros sobre el nivel del mar, en medio de la ásperas sierras de Cela y Moncoso, que dejan entre si un pequeño valle cruzado por los ríos Lambre y Eume", en la prov. de La Coruña, se alza el monasterio de santa María de ~lonfero, grandioso monumento durante siglos, cuyos edificios se están desmoronando los que todavía quedan en pie, sin que haya un alma llena de celo que impida desaparecer esta gloria del Císter. El paisaje es pintoresco, aunque quizá no tanto como el de otros monasterios gallegos de la misma orden. Se atribuye la fundación a 1\lfonso \'11, cediendo a las instancias de los nobles caballeros r\lfonso Bermúdez y su sobrino Pedro Osorio, descendientes de la casa de los ()sorio, marqueses de Astorga. Con todo, hoy nadie admite la fundación del monasterio en 1114, según afirman unánimes la mayoría de los autores antiguos, basados en un documento mal leído, donde en vez de era 1153, debe leerse 1173, según ha podido demostrar el padre Risco( 81 Por lo tanto, hay que rectificar la opinión antigua, situando la fundación en En este año, por lo tanto, aparecen allí los primeros monjes benedictinos procedentes del monasterio de \Talverde -más tarde Carracedo-, los cuales echaron los cimientos de la nueva abadía, perseverando allí hasta 1201 en que, siguiendo el ejemplo de otros muchos n1onasterios, cambiaron sus estructuras benedictinas por las del Císter, pasando a depender de la abadía de Sobrado. (8) Cfr. Fr. ~t. Risco, ES, XLI, 18. Se!_,TJ.ín este autor, tal Jocu1nento fue otorgado por Altunso VII a 11unleru nu en lo1 era IL13,.-;inu en 1173, eorn...-;pondiente al año del Señor IJ.~.).

64 62 FR.,\f." D1\J\1/1\i\i' 't'1lr\.'ez 1\'EIRA El traspaso de la jurisdicción de Carracedo a Sobrado, habiéndose efectuado sin la debida autorización de las altas jerarquías de la orden, originó un enojoso pleito entre Carracedo y Sobrado, nombrándose como árbitros a los abades de Oseira y Meira para solucionarlo, como en efecto zanjarían la cuestión sentenciando a favor de Sobrado. Monfero atravesó el período crucial -al igual de otros monasteriosde haber sido gobernado por abades comendatarios que llevaron la casa al hundimiento casi total en el orden espirirual no menos que en el material. Los impuestos a los colonos debieron ser insoportables, pues en 1492 al abad fray Jacome Calvo, al regresar de Betanzos, le salieron al camino y le traspasaron con una flecha. Mas tarde, en 1511, otros dos asesinatos mancharon de sangre el atrio del monasterio, siendo las víctimas fray Benito (}avilanes y otro monje, cuando estaban en la recreación. Las saetas las disparó Juan Maceira desde el arco exterior de la entrada al atrio, y hubiera sucumbido también el monje que relata el hecho, de no haber estado dotado de piernas de gacela para ponerse a salvo. \ esta situación angustiosa vino a poner fin la Congregación de Castilla, la cual tomó bajo sus auspicios el monasterio en 1506, iniciándose en él una nueva singladura que llevaría a la casa a la reconstrucción material de los edificios, y hacer de ella una de las más prestigiosas de España. Monje del Cister A las puertas de Monfero llamó el joven Felipe en los primeros meses de 1737, habiéndole acompañado sin duda en aquel trance su padre y algunos criados. Antes de iniciar la vida monástica precedió, sin duda, el riguroso examen "de moribus et vita" según estaba preceptuado en las normas de aquel tiempo. Según una definición de los capítulos generales, manda "se guarde la loable y antigua costumbre que en la santa Religión ha habido y hay, de que no se reciban en ella las personas que descendieren de casta de Moros ni Judios, ni quemados, ni reconciliados, ni afrentados por el santo oficio de la Inquisición... l'l". Seguía luego la información que debía llevar a cabo un monje experto, elegido por la comunidad, con un rigor extremado. Si entre los ascendientes del candidato se encontraba alguno que hubiera sido delatado al tribunal de la Inquisición, por cualquier delito merecedor (9) Para que se vea a qué extremos inauditos se llegaba en estos tiempos sohre este punto, suelo citar un hecho que me sorprendió no poco al hacer la historia del 1nona.._;:;terio de san Isidro de Dueñas. Enctlntré un acta capitular en la cual se decía que habían expulsado a un novicio de aquel 1nona...,terin porque se descubrió que el tribunal de fa Inquisición habfa azotado a su abuela por bruja. Hoy nos preguntamos con extrafieza, qué culpa podía tener el pobre 1nuchacho de que su abuela lüera bn1ja.

65 r i -,-- 1 & \ < \ e \ '. ~.:_) \ '

66 64 FH.,\!." Ui\,\JL\1\' 1'1\f:lEZ 1\'EfR,\ de castigo, ipso facto recaía la supuesta "culpabilidad" sobre el aspirante, que era excluido de ingresar en la vida religiosa. Los informes realizados debieron ser transparentes, puesto que no hubo el menor obstáculo para la admisión del joven Felipe, quien recibió el hábito monástico el 11 de abril de 1637, cuando todavía no había cumplido los 15 años. Fue entonces cuando dejó el nombre de Felipe, adoptando el Agustín. Profesó al año siguiente en 3 de mayo. Aunque no tenemos noticias concretas sobre la formación espiritual y cultural que recibió nuestro monje, podemos asegurar que fueron muy completas, y que él supo aprovechar bien el tiempo a juzgar por lo aventajado que salió en ambas, y los grandes frutos logrados en el correr de su vida. El s. XVII distaba mucho del s. XV en que el fundador de la Congregación de Castilla estableció como fundamento de la misma "que ningún religioso pudiese ser enviado fuera de su monasterio a estudios generalesc 10 J". Con el paso de los años echaron de ver la necesidad de fundar colegios superiores para elevar el nivel cultural de los monjes. Fecha capital en los anales de la Congregación fue el año 1582, por haberse establecido el primer plan de estudios serios, ordenado minuciosamente a nivel de los centros más avanzados en la cultura eclesial. Bien pronto se echó de ver la necesidad de establecer nuevos colegios en diversos monasterios y a la sombra de las principales universidades. En 1583 se puso la primera piedra del nuevo colegio de Salamanca. El de Alcalá venía ya funcionando hacía tiempo, y a la vez se destinaron para artes los monasterios de Montederramo y Meira, llegando a ser este último cantera de grandes sabios. Todos los estudiantes recorrían, si no todos, la mayoría de estos colegios, porque en cada uno de ellos se impartían distintas asignaturas, logrando así adquirir una formación científica, especializándose cada uno en las distintas materias. Al mismo tiempo tenían obligación de observar un reglamento minucioso con objeto de que su vida espiritual la cultivasen con tanto o mayor ínterés que el estudio. (10) Conviene hacer resaltar que P.1artín de Vargas no era enemigo de los estudios, sino que impuso esta norn\a a sus 1nonjes para evi.tar que anduvieran de continuo por el mundo. Pnwba de ello la hallamos en que, según el testimonio de algunos autores, intentó el refórn1ajor crear un colq.,rio en Salan1anca. Nn obstante, crcc1nos que tal intento iha en conlrél dt: los fines perseguidos, y de lo que dejó escrito en los primeros usos.

67 FR1\Y,\(;[TSTI~' V1\ZQ[}EZ \',\REt1\ 65 Se ignoran los pasos que dio fray l\gustín, ni el tiempo que permaneció en cada colegio. A falta de noticias concretas, podemos ofrecer datos un tanto generales sobre esta primera etapa de su vida religiosa, tal como nos los ofrece J. Ramón Fernández. "Durante veintitrés años realizó estudios mayores en las casas y colegios de la ()rden, de esta manera: En los ocho primeros años arguye y defiende conclusiones de Filosofía, 'I'eología, Dogmática y Moral en el colegio de la LTniversidad de Alcalá. En 1747 desempeñó, con mucho aplauso, un acto mayor de Teología en el Capítulo general de la Orden. "En el Colegio de Pasantes de 'feología hizo en menos de dos años cuatro oposiciones públicas a las cátedras y púlpitos mayores de la Religión. En los quince años siguientes ejerció por un trieni" el empleo de lector de casos de conciencia juntamente con el de I~ibliotecario y Predicador del Monasterio de San Clodio; luego fue predicador mayor de Religión, durante cuatro años, en la casa de 'foledo, de donde fue promovido al Colegio de Palazuelos y más tarde a la Universidad de Alcalá con el mismo empleo y el de Lector en Sagrada Teología, en que se ejercitó durante siete años hasta que obtuvo el grado de ~1acstro y la correspondiente jubilación que le concedió el Capítulo (leneralº 11 ". i\l par que resultó afamado teólogo y filósofo, descollaba en el campo de la oratoria, según lo puso de manifiesto con ocasión de los funerales celebrados oficialmente en la ciudad de Alcalá de Henares el 10 de febrero de 1791, con ocasión del fallecimiento de la reina doña María Amalia de Sajonia, esposa de Carlos III. De entre tantos maestros como frecuentaban la universidad complutense, fue escogido fray /\gustín Vázquez Varcla, quien tuvo una oración sagrada "que llenó la expectación de aquel sabio y discreto auditorio, y que fue recibida en el público con la mayor estimación y aplauso< 12 J." Servicios a la Orden Además de las cátedras reseñadas y otros servicios prestados de que hicimos mención, poseía dotes excepcionales de diplomacia, nombrándole la religión procurador en La Coruña1 131 En 1761 estrenó el puesto de defi- (11) Cfr. J. Ra.n1ón y Fernández, Lucenses ilusrres, don Fruy,\gustín Vázque7 \'arela, o y lug. cit., p E.ste autor advierte que lo.s datos que ofrece le fueron facilitados desde Solsona de la obra del reverendo Domingo Costa y Bafarull,..._,ompaftero de nuestro 1nonje en lu.s días de Pohlet. (12) Cfr. Fr. Roherlo Ivluftiz, Hihlio1e... 'u CislerL'iense t:spoñola, Burgos, 1973, 341. E.ste autor, conten1poráneo de fray Agustín, es bien poco lo que nos ofre<.:t' 1.lt.. d. Ya advierte que no le fue posible recoger más datos, por no hahérselo.s envido desde 1-1onfero. Ade1nás, cuando e.scrihía su ohra acahaha de.ser nu1nhrado obispo de.solsona. (l.i) La Congregación de Castilla tenía tres pnx'uradorías: Roma, 1-tadrid,Y la Coruña, para las cuales erzin no1nhrados los n1onjes n1t1s conspicuos.

68 66 FR. A.J." f)a1\.f!aj'v YA.~'EZ 1\ 1 EIRA nidor general, que desempeñó durante varios cuatrienios. En 1767 se le confió la delicada misión de procurador general de la Congregación ante la Santa Sede, y como por todas partes iba dejando profunda huella de virtuoso y dinámico, se le abrían otros caminos de mayor trascendencia. Uno de los cargos que le dieron mayor prestigio fue el nombramiento de confesor de las Huelgas de Burgos, cuyo cometido era confiado siempre a monjes más sobresalientes en virtud y letras. Dicho cargo implicaba el cometido de comisario y visitador de las filiaciones de dicho monasterio, en nombre de su abadesa que gozaba de dignidad "quasi episcopal''. Continuaron los nombramientos, siendo el más destacado la elección de que fue objeto para finalizar el mandato del general fray Ambrosio Alonso, monje orensano de Beade, fallecido poco tiempo antes de finalizar su cuatrienio. Fue poco el tiempo que estuvo fray Agustín al frente de la Congregación, por cuyo objeto algunos autores le excluyen del catálogo de generales, creo que sin razón, pues si bien es cierto no tuvo tiempo de hacer grandes cosas, el hecho de haber preparado los caminos para celebrar en paz y armonía el nuevo capítulo general, no deja de ser meritorio. Una nueva misión le fue confiada en Fray Roberto Muñiz, contemporáneo suyo, nos adentra en el hecho. "Deseando la Congregación de Castilla reimprimir el Ritual de la Orden, llamado en ella Usos, dio comisión al Autor de esta obra -fray.:\gustín \'ázquez Varela- para que examinando cierto ms dirigido a arreglar, corregir y enmendar el sobredicho Ritual por los Decretos de la Sagrada Congregación de Ritos, viese si esto sería adaptable con el de la Congregación. Con este motivo y para hacer ver a la misma congregación el grande transtorno e inconexión que resultaría si adopta...;;;e aquel escrito, se vio en la precisión de emprender esta ilustración, en la que después de haber examinado quantos.1\utores antiguos y modernos tratan de Liturgias y quantos Breviarios, Nlisales y Rituales n1ss e impresos pudo haber a mano, deduce: que quanto se alega en el ms citado es en la mayor parte inconexo, incongruo, desproporcionado, opuesto e incompatible con los usos y costltmbres del Ritual de la Congregación, y destructivo de la absoluta esención e independencia de este, y de las facultades propias y privativas que goza la Congregación para ordenar y disponer según tuviese por conveniente stl.., particulares Rubricas(l 4 l". Lo admirable fue que cuando le confiaron tan delicada misión no era un especialista en la materia, sino un simple monje con nociones (14) Cfr. Fr. Roberto I\luñiz, Rih/iotcL'll Cisrcrcicnsc españolo, Burgos, 1793, 342.

69 FR,\Y 1\(;[ 1 STL\r \'1\ZQl1EZ \!,\RE!,,\ 67 corrientes para poder defenderse. El mismo lo explica en la introducción cuando, aludiendo al cometido confiado, confiesa humildemente que miró siempre aquel encargo "superior a mi capacidad y remota de mi conocimiento por no haber empleado en ella estudio alguno fuera del preciso para instruirme en las propias y particulares ceremonias del Ritual de la Orden, que debía saber y observar para cumplir con las obligaciones del estadoi 15 1". El encargo que se le confió abrumaba no poco a nuestro monje, pero en su voluntad campean unas disposiciones excelentes, unas virtudes propias de monje santo, que no tiene otra voluntad distinta de la de sus superiores, manifestando un amor entrañable a la orden. "Preponderando el reconocimiento de mi obligación a obedecer -escribe nuestro autor- a quien es árbitro de mi voluntad en todos los asuntos y empresas, sin exceptuar las más dificultosas, igualmente que a emplear mis cortas facultades en obsequio de nuestra común Madre la Religión, resolví poner en execución lo mandado; en la persuasión y confianza de que el mismo deseo de obedecer que animaba mi determinación, podía tal vez según la doctrina de nuestro dulce Maestro, suplir la falta de discreción y conocimiento que me retraía de la obediencia, especialmente cuando ésta tenía por objeto el examen e inspección de una obra que debía considerar o suponer en todo arreglada y perfecta, atendiendo al distinguido carácter, talento y más circunstancias recomendables de su Autor". Tan buenos deseos de corresponder fielmente a la confianza depositada en él por las jerarquías superiores, le comunicaron alas para emprender sin dilación la tarea "buscando rituales, misales, braviarios y más documentos donde pudiese tomar y adquirir alguna luz y conocimiento en la materia, particularmente de los pertenecientes al rito del Císter, sus leyes, usos y costumbres". Y no solamente procuró estudiar la legislación y obra litúrgica de la Orden: fue mucho más allá, estudió y se documentó ampliamente en el rito romano, en las liturgias del rito cartujano, dominicano, carmelitano y todo cuanto pudo hallar a mano, para extraer de ellas todo cuanto fuera aprovechable para construir la obra que se le había confiado. Con todo aquel bagaje de conocimientos no sólo pretendía ilustrar su obra, sino también demostrar la equivocación del autor del opúsculo puesto en sus manos, y que atentaba contra las tradiciones y usos antiguos de la Orden. Se queja de que sus múltiples ocupaciones le impidieron profundizar aún más en la materia0 6 1; no obstante, la labor rea- (15) Fray /\gustín Vázquez Varela, Ilustración apologética al Breviario,,\fisal y Ritual Cisterciense, 11adrid, 1783, 3. (16) "No exagera nada en la esta ocasión, pues en estos años se veía absorbido por OL'Upaciones apremiantes, que le impedían trabajar con sosiego y menlis k era po.. "iible profundizar en ningún ten1a.

70 68 FR.,\!." IJ1\AILL\' Y1\l\'EZ,\rE/fL\!izada fue la de un campeón esforzado que consigue llegar a la meta, porque no sólo se sometió a la voluntad de sus superiores, sino principalmente por la extraordinaria capacidad de que se hallaba dotado. Aquí sí que podemos decir que sin tener maestro de liturgia, salió un excelente maestro en esta materia. No dice cuándo se le confió el cargo. Desde luego mucho antes de 1774 en que ya tenía recogidos los datos, mas no ordenados; pero tantas fueron las instancias que se le hicieron, que al fin se decidió a hacerlo, no sin antes entregarlas a personas cultas para pedir su parecer antes de poner la obra en manos del padre general. Ordenó todo debidamente, agradó la profundidad y competencia con que exponía la materia, y con este informe favorable la colocó en manos de fray Ambrosio Alonso, en el mes de enero de 1775, con objeto de que la presentara en capítulo general del mismo año, si es que merecía la aprobación de los expertos. Mas los juicios de Dios son inescrutables. Fray Ambrosio Alonso bajaba al sepulcro en el mes de abril, y era nombrado para sucederle nuestro fray Agustín. Se ignora por qué no se vuelve a hablar más sobre el tema hasta 1782 en que nuevamente vino a parar la obra en manos del autor, lamentando no haberla tenido en su poder todo ese tiempo, para introducir en ella notables mejoras. Ya no le fue posible sino añadir unas sencillas notas al final, pues urgía ponerla cuanto antes en manos de los monjes. A pesar de ello, por más que no quedó a gusto del autor por las causas dichas, resultó un trabajo primoroso, una obra que han de tener presentes quienes traten de escribir sobre liturgia, pudiendo ser considerado fray Agustín como uno de los pioneros más destacados en esta materia. Para que se vea lo estimada que fue en el momento de aparecer, escuchemos el entusiasmo despertado: "La publicación de esta obra dio un gran nombre a su autor, en honor del cual se celebraron fiestas académicas en Salamanca en 1784, como las que recuerdan los dos paños de seda amarilla que se conservaban en el Pazo de Fontearcada, conteniendo las tesis defendidas por los padres fray Antonio Diaz, Fray Próspero de la Paz, maestro jubilado de la Orden, y Fray Tomás Gonzalez de!'rada, su obligadísimo seguidor(1 7 l". (17) Estos pafios de seda -J. Ramón Fernándcz los reproduce en su estudio- dícese que adornaban las paredes del pazo de fa l'ainilia. :\:o sabemos la suerte que han podido correr, después de haber pasado éste a manos extrañas.

71 FRAY t\(jl 1 STI.\l VAZQL!EZ \'ARELA 69 La obra fue impresa en Madrid en Consta de XXIV-356 páginas, insertándose a continuación un opúsculo de otras 72 de fray Ildefonso Guerrero, monje de Oseira. Discordias en Poblet Finalizada felizmente la obra litúrgica, le aguardaba una m1s1on muchísimo más delicada en todos los sentidos. Cuando menos lo esperaba, le ofrecieron un plato fuerte muy desgradable para cualquier espíritu, pero que no titubeó en aceptarlo como un acto de servicio a la Orden. 1\sí tendría ocasión de manifestar a la faz del mundo los grandes valores que atesoraba su alma. 1\ fines del s. XVlll, la situación del monasterio de santa María de Poblet había llegado a un estado preocupante para Carlos III, a causa "de los desórdenes a que había dado lugar el poder arbitrario del Abad José Salvador, por lo que el monarca, previa aprobación del papa Pío VI, trató de buscar un hombre que reuniese las necesarias condiciones de autoridad, energía, sabiduría y prudencia para encauzar aquella descarriada comunidad " 81 ". Puso los ojos en fray,\gustín Vázquez Varcla, mandó que se lo comunicaran. La primera impresión fue rehusar por todos los medios encargarse de un nuevo cometido desagradable en todos los sentidos. l'\o quería ser superior en casa extraña, sumergida en mil problemas""'. Al fin, como un hijo de obediencia, hubo de aceptar y encaminarse a Cataluña. Para mejor entender los hechos, conviene tomar las aguas un poco de arriba. En 1776 había sido sublimado a la sede populetana fray José Fibla, quien "encontró el convento completamente desmoralizado. Las corrientes modernistas llegaron de Francia, las ideas de los enciclopedistas y los principios de libertad y de reforma de las congregaciones religiosas, hallaron eco en este monasterio. Se formaron partidos contrarios que motivaron serias discordias, las cuales en más de una ocasión pusieron en grave compromiso al abad para calmar a los adversarios, que a pesar del hábito llegaron a estados de tanta (18) Ton1anHis l<-1 n.:!i:n:nd<-1 di.: J. R<-ln1ún Fi.:rn:1ni.li.:1., Lu..:1.- n~rs i/usln:~... \i.c., 42. (llj) ~ sie1npre es arriesgado ponersl..' al frl..'nll..' d\.' una comunidad sun1ergida en pn1hkn1as gravl..'s, nn1cho n1js lo era en el caso presente, por 1ratarse de otra congrt gación distinta, ya que fray Agustín pertenecía a la Congregación de Castilla, que era completan1ente autl'l<:lona de la or~kn, y Publct perten\.'cía a la de.\r;igón, que 1nantcnfa cierta vinculación con la orden cisterciense.

72 70 FH. ;\l.' IJ,L\1/A,\' \'.LVEZ ;\'E/li,\ violencia que exteriorizados, eran más propios de gente vulgar y mal educada que de religiosos y ministros del Señorf"' 1." Este estado lamentable vino a endurecerse con ocasión de un pleito suscitado entre los mi.sn1os monjes, "cuando unos eran i1artiliarios de que el monasterio fuese del Patronato Real y, por tanto, se apartaban de la obediencia y potestad de la Congregación, y otros se aferraban en mantener las prerrogativas de ésta". Cada bando de contendientes gastó grandes sumas de dinero con el fin de hacer prevalecer sus pretensiones. ",\ tal punto llegó a turbarse la paz interna que fue precisa la intervenciún judicial, la de la Real Cámara y hasta la de los Mozos de Escuadra de \'alis.,\ tal extremo, decimos, llegó la cosa, que en octubre de 1780 el baile de Espluga de Francolí calificó de colegio de cis111áticos al monasterio( 211 ". Por si fueran pocos los graves problemas que afectaban a Poblet en estos años, surgió uno nuevo forjado por un grupo de cabezas calenturientas, que soüaron en una reforma sui gencris de los monasterios benedictinos y cistercienses de Cataluña. Intentaban acabar con los antiguos monasterios, transformándolos en colegios universitarios, o más bien haciendo otros edificios adecuados. Intentaban acabar con Sll carisma co11templativo, convirtiéndolo en activo, o inejor los n1onjes debían dedicarse a la enseñanza en esos colegios. "Estas nuevas casas o seminarios debían estar edificados en lugares desiertos, alejados del ruido de las ciudades, destinados a un centenar de ciscípulos, con sus profesores y sirvientes. Requerían también campos de recreo, hospitales, talleres y todo aquello que a la existencia de cada una de estas casas conviniera". l..os alu1nnos d.eljían estar formándose "por lo menos veinte aüos, y sus estudios tener la categoría de universitarios". formaban la comparsa engendradora de semejante cohombro los padres Joaquín Casanovas y Antonio Más de Poblet, los hermanos (20) Cfr. Joaquín Cui1erl y Fontscré, llislorio del Hcul Afonosrerio de Pol1/c1, (continuación de b dl' lray,jailne Finestres), Barcelona, J\J-l2, t. \'!, p. -l7. Este autor nos o!re1._'l' a1nplia i11lunnna1._'iún sohn: l'oblet a b llegada de fray.-\s'l.1s1í11 \'{uqucz \'arela, así su inaner:i dl' ª'-'tu.1r en el gohkrno de la '-'asa, sobre cuyo l'xln:1nn haretnos nw.. ~..;tr;is precisiones cuando lk~,.rul' la hora. (21) lhiden1, p...j.tj. El autor '- ita en es1'-' lugar d du1._"ullll'nto extendido a tal dl'cto, L'll un '-'astelbnp Lllnentahk. Se palpa una '-'osa bien chocante: l n grupo de n1onj1._ s pretendía a luda l'usta arrancar L'l tnon:isterin de la su1nisi(h1 al patrunatn H.eal. no querían 4ue l'i rey inler Yiniera para nad.i l'tl los negndus...!el n1onasterlo, pero a 1.1 vez se advicrtl' que cu.indo les cnnvenía, prcktían seguir 11.ijn d p;itron.itu n:al. antes que l'star sun1etidos al peso de la Congreg:i.:ión. L'u;u1du lall.i el l'spíritu rl'ligiusu, Jl() Sl' saht: hit:n lu que desea.

73 VR.\Y,\Gl'STIN \',\Z(Jl'EZ \',\REL,\ 71 Juan y José Font, benedictinos de san Feliu de Guixols, y mosén Jaime Puig, cura de Vich, presididos por fray Antonio Más de Poblet. La manera de hacer frente a los gastos que suponía la magnitud del proyecto, era poner en venta todos los bienes de los monasterios, así como sus joyas y rentas, con cuyo patrimonio se esperaba llevar adelante la empresa, contenida en unas memorias o plan a seguir. Se trató de poner en marcha el proyecto, aunque pronto se convencieron de que era soñar despiertos. Los dos monjes populetanos que sin autorización ninguna pasaron cerca de un año en Madrid, haciendo campaña de sus ideas, al regresar al monasterio, el abad Güel ordenó se les incoara proceso, de acuerdo con el Consejo Real y la Congregación de Aragón, que decretaron se les desterrara de Poblet. Tales disposiciones ocasionaron todavía mayores disturbios entre los demás monjes, ya sumergidos en la sima de la discordia. En septiembre de 1781 el conde de Vallellano comunicó a Poblct que la Cámara había resuelto "se declarase que el monasterio de Poblet es de Real efectivo Patronato de la Corona y se ejecute", y en otra notificación dirigida al prior, fray Francisco Ferrer, proponía igualmente de parte de la Cámara que procediesen los monjes por votos secretos a proponer tres nombres a la Cámara para que el rey nombrase el que juzgase más competente. "Tampoco esta vez pusiéronse de acuerdo los monjes populetanos, y la dirección continuó en manos del turbado P. Ferrer, que se desvivía por frenar las violencias de los mal avenidos monjes". Después de muchas intrigas, al fin en 1784 hubo elección de abad en la persona de fray José Salvadó, de quien Guitert y Fontseré apunta en su favor "que en los dos años que duró su prelatura, el haber logrado el indulto y retorno al monasterio de los dos monjes desterrados, los padres Más y Casanovas, lo que aquietó algo los ánimos de los monjes revoltosos; pero esto duró poco, porque no tardaron en volver a las andadas". Por más que hizo esfuerzos inauditos, le fue imposible calmar las disensiones y luchas internas en el seno de la comunidad. 1\nte esta situación catastrófica, el rey no vio otra solución que cortar por lo sano, suspender la prerrogativa de los monjes respecto a elegirse libremente su abad, designando él a dedo la persona que necesitaban en aquella ocasión angustiosa, entc>ramente 3ciena "de los claustrales populetanos".

74 72 FR. 1\.f." JJ1\Af!J\1\: YJ\I\ 1 EZ,\'EIR1\ Abad de Poblet Queda reflejada a grandes rasgos la situación del monasterio catalán, sumergido en el mayor desconcierto que puede pensarse. Por más que la Corona intentó llamarles al orden, no era posible lograrlo. Entonces fue cuando el monarca puso los ojos en fray Agustín Vázquez Varela, monje de la Congregación de Castilla, del que tenía las mejores referencias, persona completamente ajena a todo cuanto se ventilaba en Poblet. Ordenó que participaran a éste los deseos del rey, dándole cuenta de los graves problemas por que atravesaba aquella comunidad. Nada tiene de extraña que la primera contestación fue una rotunda negativa, muy lógica, por cuanto es cosa desagradable meterse en medio de un avispero, sin una causa grave que impulse a ello, pero al fin aceptó la orden real: "Por aquellos años -escribe J. Ramón Fernández- el rey Carlos lil a consecuencia de los desórdenes a que había dado lugar el poder arbitrario del abad José Salvadó, por lo que el monarca, previa aprobación del papa Pío VI, trató de buscar un hombre que reuniese las necesarias condiciones de autoridad, energía, sabiduría y prudencia para encauzar aquella descarriada comunidad y a este fin nombró abad de Poblet por un cuatrienio, con plenos poderes para remover y desterrar a los monjes rebeldes, al Sr. Agustín Vázquez Varela, que primero se negó a aceptar tan espinoso cargo, mas acabó aceptándolo ante la insistencia del Reyl"l". Tan pronto aceptó la abadía, se apresuró a escribir una carta al abad y monje de Poblet, en la cual luego de lamentar la falta de cualidades para desempeñar las obligaciones que impone el cargo abacial, en orden a regir aquella distinguida comunidad, a causa de ignorar sus usos y costumbres, cosa que en un principio le impulsó a rehusar tal cargo, continúa de la sigiente manera: "Reconociendo después de reflexionado el asunto de ser deuda de mi obligación y gratitud a su!vlagestad conformarme, en cuanto me fuese posible, con sus reales disposiciones y sacrificar mi persona y facultades en su obsequio, y principalmente en el de aquel supremo y soberano Señor de quien dimana toda la potestad y en cuyas manos están los corazones de los reyes y príncipes de la tierra para rnoverlos a su arbitrio L'l.lando y como conviene a los inescrutables decretos y designios de su Providencia. "(.\)nfiado en el favor, asistencia y auxilios de su infinita piedad y misericordia, y en los que debo esperar de esa mi venerada comunidad, en sus comunes y particulares oraciones y saludables consejos para con- (22) José Ramún y FernánJez, Lucenses ilustres.., o.e., p. 42

75 FRAY AC;LISTllV \!1\ZQlIEZ \!ARELA 73 seguir el acierto que deseo; resolví aceptar y admitir el expresado nomhramiento de Su Majestad en la forma que me pareció conveniente a su real servicio, prosperidad y paz de ese su monasterio". Está firmada la carta en Madrid, el 19 de junio de Una semana más tarde le fue entregado el despacho real, por el que quedaba constituído abad en santa María de Poblet, y nuestro monje se apresuró a tomar posesión del cargo a través de comisario, que lo fue el abad de Santes Creus, como así lo hizo el 12 de agosto, ya que él retrasaría la llegada hasta el mes de octubre. Qué actitud adoptaron los monjes de Poblet a la llegada del monje gallego? Ya lo podemos suponer. Son elocuentes las frases que Domingo Costa y Bafarull nos dejó consignadas en su Episcopologio de Solsona, cuando escribe: "Aunque hubiera sido superior al mismo San Bernardo en ciencia, virtud y otras prendas, había de ser criticado se gobierno, por no haber sido recibido con gusto por los monjes, que le llamaban "el abad forastero('-'i". Profundicemos un poco en su manera de actuar este abad forastero en un ambiente enteramente hostil. "Procuro desde luego con todo celo restablecer el buen orden, paz y tranquilidad en el mismo. Y para conseguirlo mejor ordenó unos reglamentos, disposiciones y providencias que remitió a Su Magestad en 15 de Abril de 1789, poniendo las notas correspondientes a continuación de cada una de dichas providencias, que contenían veinte artículos y fueron aprobadas y confirmadas en 23 de agosto de 1789 por el Rey nuestro señor D. Carlos IV con su Real Cédula. Tales providencias reales fueron notificadas a la comunidad en 11 de septiembre del mismo año, según auto levantado por el notario de Espluga de Francolí, don José Cabeza y Poca. El conde de Vallellano a su vez notificaba a nuestro abad cómo la cámara había acordado que si para la tranquilidad y paz del monasterio era preciso separar de él algunos monjes disidentes, lo podía hacer enviándolos a otros monasterios de la Congregación, fuera del principado de Cataluña, conforme al breve de su Santidad, expedido en 29 de noviembre de Le repite, además, cómo se había notificado al capitán general de Cataluña y a la Audiencia del Principado, para que le prestasen su apoyo, si lo necesitaba. Apoyado en estas facultades, no encontrando otra solución posible, el abad Vázquez determinó en 14 de septiembre del mismo año (2~) Cfr. J)omingo costa y Rafarull, t,piscopologio de Solsona, noticia sobre Fray Agustín Váz- 4uez \.'arela, pp. S2h-:J42

76 FR.,\J." D.,\,\JJ1\1'\' Y1\Ii:.'EZ 1\'E!Ri\ , como de imprescindible necesidad para restablecer la disciplina regular en la abadía, alejar de allí a algunos sujetos díscolos, entre ellos "los Maestros D. Jopsef Sabater y D. Antonio Mas, y Padres D. Ramón Queraltó y D. Joaquín Casanovas, presbíteros y monjes profesos del mismo monasterio, destinando el primero al de Veruela en el reino de Aragón; el segundo, al de La Oliva, el tercero al de Leire, y el cuarto al de lranzu, todos tres en el reino Navarra y de la misma Congregación para que perseverasen en dichos monasterio y destinos mientras Su Magestad y señores de la Real Cámara no dispusiesen otra cosa< 24 l". Estos sujetos, sobre todo alguno de ellos más significado, la emprendieron contra fray Agustín, de una manera grosera y burda, aunque no iban a conseguir nada, porque la manera de obrar del abad gallego era muy recta y transparente, en todo iba buscando el bien de las almas, como quiere san Benito, al par que se veía en todo respaldado en las altas esferas del Gobierno. No obstante, como humano que era, tenía que dolerle en el alma el hecho de que unos monjes, profesionales de la santidad, se entretuvieran en despellejarle sin piedad, con acciones tan rastreras, indignas de almas contemplativas. Veamos hasta qué extremos inauditos les arrastró la pasión. "Los mencionados cuatro religiosos, especialmente el Mtro. :Más y P. Queraltó, fueron los autores y defensores de las proposiciones erróneas, sediciosas y temerarias esparcidas en el claustro -que adoptaron y siguieron practicamente muchos religiosos de su facción así monjes como conversos- de que el señor abad \ 7 ázquez era prelado por sola elección y nominación del Rey; y que por esta razón no podían sus mandatos y preceptos formales obligar a los súbditos en el fuero interior de la conciencia, no siendo prelado legítimo suyo dicho ~1tro. Mas se había constituído jefe, cabeza y director principal de acusar, censurar y calumniar las providencias que daba el enunciado abad \'ázquez y siguiendo las máximas prescritas y detestables del impío Nicolás Maquiavelo, forjó y esparció por las ciudades y pueblos de cataluña y otras provincias diversa...~ cartas anónimas con firmas fingidas o supuestas, papeles y libelos famosos llenos de imposturas, especies sediciosas, falsas, equivocadas, o mal entendidas, para inflamar su persona, conducta y gobierno, haciéndole odioso a la comunidad y en el país con designio de facilitar, cuando no la remoción de su dignidad, a lo menos desp<:~jarlc del honor debido a su carácter y ministerio( 2 " 1 ''. (24) Tomamos las referencias de Domingo Costa y Bafantll, de su obra t.piscopologio de.solsona, o.e. Para no multiplicar las notas, mientras no se diga otra cosa, sépase que están to1nadas de esta ohra las citas, nlientras no se diga otra cosa. (1~l) Parece que ho1nhrcs consagrados a Dios, con una cultura nada vulgar, pues era maestro de la orden el principal cabecilla, pudiera llegar a una sih1ación rnás baja en su conlportanliento, propio de una persona que ha perdido la razón o está sumergida en la süna de los vicios n1{1.s repugnantes.

77 FRAY AGUST/N V,\J:QUEJ: VARELA 75 Este relato lo copió fielmente de los libros del monasterio de Poblet fray Domingo Costa y Bafarull -según él mismo confiesa- cuando tuvo el honor de "pasar el verano en dicho Real monasterio con el señor Vázquez, ayudándole a arreglar las cuentas que dejó escritas en diferentes libros de varios ramos de todo el tiempo de su gobierno. Así que cuanto digo del señor Vázquez tocante a Poblet, lo he sacado de dichos libros en los cuales consta todo lo referido y otras cosas de su prudente gobierno". Cumpliendo las órdenes de la Real Cámara, continuó nuestro abad tomando medidas y decisiones consideradas necesarias y conducentes para el restablecimiento de la disciplina y tranquilidad de los religiosos, ahondando en las disposiciones del Concilio de Trento, mandatos de las propias constituciones de la Orden y disposiciones de los capítulos generales de la Congregación de l\ragón. Fruto de este dinamismo, fue la redacción de un nuevo reglamento condensado en diez artículos que firmó el 1 de marzo de 1790 y remitió al rey, suplicándole se dignase aprobarlos y confirmarlos con real cédula para ponerlos en vigor. El monarca accedió a sus deseos el 15 de junio, expidiendo la correspondiente cédula, en la cual se hace un elogio de su contenido, calcado por completo en las disposiciones conciliares y normas de la orden, disponiendo fueran leidas a toda la comunidad reunida "para que todos en común y cada uno en particular las guarden, observen y cumplan en todas sus partes, según su forma y tenor''. Así se hizo el 25 de junio, levantando acta el notario de Espluga don José Cabeza y Poca. Reivindicación de Vázquez Varela En 1790 finalizaba el cuatrienio de nuestro abad gallego. Llevaba cuatro años de actividad intensa, en una tensión constante y desplegando un celo incansable, por tener que lidiar con unos elementos que en parte no tenían de monjes más que el hábito, obedeciendo a órdenes superiores, nada agradables a la naturaleza. Hombre de profunda vida interior y de carácter férreo, que no se dejaba intimidar ante las dificultades salidas al paso, suspiraba, no obstante, por el momento feliz del relevo y vuelta a su amada congregación castellana. Deseaba retirarse a su monasterio de Monfero, para gustar las delicias de la paz monástica, y así lo manifestó en más de una ocasión a diversas personas, pero la ingente labor realizada en Poblet le resultaría personalmente adversa en esta hora, porque las altas jerarquías de la nación lo sabían muy bien, y no podían resignarse a que la obra comenzada se viniera ahajo.

78 76 FR.,\-1." D1\.\1li\l\ 1 Y1\1\'EZ 1\'EIRA Refiriéndose a este momento decisivo en su vida, comenta Costa y Bafarull: "Continuaba el Sr. Vázquez con su celo, prudencia y discreción en establecer la disciplina del Real monasterio de Poblet, cuyos monjes con el retiro y la vida religiosa eran de mucha edificación a cuantos acudían a aquel monasterio, así como antes de ser abad el señor Vázquez daban, por su vida poco arreglada, qué decir a tocio el Principado. En vano intentó una y otra vez que se le admitiera la renuncia. La Real Cámara hizo presente a Su Majestad en consulta de 9 de junio de 1790 con dictamen de que -si fuera del real agrado de su Majestad- se sirviese aprobarla y mandar comunicar orden a su ministro en la Corte romana para que solicitase de Su Santidad la bula de prorrogación correspondiente por otro cuatrienio". El papa reiteró las mismas facultades que en el primer cuatrienio, en el breve expedido el 3 de agosto del mismo año< 26 l. Queda reflejada la actuación eminentemente positiva del abad gallego en santa María de Poblet, algo de la manera de que se valió para encauzar las aguas alborotadas del cenobio catalán. Tal es la impresión que se desprende de los documentos y del testimonio de Costa y Bafarull. Vamos a ver cómo existen algunos escritores que dan un enfoque bastante negativo a la actuación de nuestro monje. Indocumentadas nos parecen algunas afirmaciones vertidas por Guitert y Fontseré. Una de ellas concebida en estos términos: "l 1 no de sus primeros y graves desaciertos, fue que, con la excu._o;;a de no haber estado nunca en Cataluña y no entender su lengua, hizo obligatorio el empleo del castellano en todos los actos. llnánimemente protestaron de esta pretensión los monjes populetanos, por desconocerla muchos de ellos, y algunos se negaron rotundamente a cumplimentarla". Haría falta aclarar si en realidad fue así como dice este autor -cosa que nos parece enteramente opuesta a las más elementales normas de prudencia, dada la situación de la comunidad-, por imposición real, o bien por algún otro motivo que se nos oculta (27). (26) \lguicn puede pensar que en toda la acluación seguida por fray Agustín Vázquez Varela era el poder temporal el que le había sublin1ado a aquel puesto. Nada de eso. Aquí vemos. cón10 el rey no procedía por si nüsmo a realizar non1bramiento alguno, sin obtener antes la correspondiente aprobación de la santa Sede. (27) Creemos que imponer una orden como ésta podía hacerlo una persona poco experimentada en el gobierno de las almas; pero Vázquez Varcla tenía muchos años de gobierno en su haber, y sabía nn1y bien que tal prohibición suponía dar motivos para enconar más y más los ánimos de aquellos hombres, ya predisptll..'stos contra él.

79 FR1\Y AGLTSTLV V1\ZQL!EZ \',\RELA 77 Más indocumentado aún nos parece el juicio que emite un poco más adelante, cuando escribe: "Quisquilloso debía de ser este abad, y amigo de querellas, cuando, hasta con el arzobispo de Tarragona, el gran Armañá, tuvo altercados con motivo de ordenación de monjes, en los cuales le tocó siempre las de perder1 28 1". Nos hubiera gustado que al emitir un concepto tan desfavorable y genérico, nos aportará algún documento o hecho concreto que lo confirmara. Dudamos en absoluto existiera la menor diferencia entre el abad y el arzobispo tarraconense, por la sencilla razón de que poco después fue elevado fray Agustín al episcopado, y fue precisamente el arzobispo de Tarragona quien le consagró. De haber existido la menor diferencia entre ambos le era bien fácil a fray Agustín disimular, buscando consagrante entre los diversos prelados de Castilla. Se esfuerza el autor en recalcar los hechos negativos, camuflándolos con otros acaecidos en gobiernos de abades anteriores, haciendo caso omiso de las grandes realizaciones operadas en la casa por "el abad forastero". Creemos sinceramente que el paso del monje gallego por santa María de Poblet no sólo fue benéfico en sentido espiritual, al encauzar las alborotadas aguas que encontró desbordadas, sino también benefició cuanto pudo la parte económica. Pero más que razones, aportemos hechos tangibles. Al tomar posesión de la abadía en 1786, la comunidad se hallaba empeñada en libras y las despensas completamente vacías. Su primera medida fue trazar un plan metódico de economía, cuyo resultado fue no sólo pagar las deudas atrasadas, sino allegar fondos para emprender grandes obras en el monasterio. En los seis años y tres meses que fue abad, invirtió en obras libras, "habiendo perfeccionado y como que hecho de nuevo una sacristía, que es seguramente la más magnífica y hermosa que hay en España, compuesto el Palacio Abacial y otras obras en dicho Monasterio, del cual mejoró mucho las tierras con plantío de vinas, olivos, avellanos, etc." Gastó, además, cinco mil doscientas sesenta y una libras en el Priorato de la Roqueta; redimió dos censales de cinco mil ochocientas ochenta lilbras de capital; empleó veintiocho mil ochocientas sesenta y tres libras en contestación de pleitos y dejó existente en el Archivo del Monasterio treinta y nueve mil quinientas cuatro libras, seis sueldos y tres dinerosi 291 ". (:!8) Cfr. J Guitert y Fontseré, Hisloriu del Real,\fonas!erio de Pob/el, o.e., p. SS. (29) Datos tomados de J. Ramón Fernández, t}ue a su vez los toma de Costa y Bafanill, que los cakó en los manuscritos del archivo de Pohlct. Advertimos que en estos dos autores hasan1os nuestras afirn1aciones, si no se adviene otra cosa.

80 FR. 1\4." L)A,\,flA!'. 1 YAl\ 1 EZ 1\IEIRA 78 Entre las medidas dictadas para el saneamiento de la economía, figuran la prohibición de gastos supefluos, el cuidado de que nada se malgastase, de que no los monjes comieran todos en reflectorio común y no en casas particulares, que se prescindiese de muchos criados de los monjes que los necesitaban, sino sólo los tenían por obstentación y se alimentaban a costa del monasterio; por último, prohibió salir de casa con criado y mulo, como se venía haciendo sin necesidad. En cambio, cuando los familiares se hallaban graves, no sólo les permitiría ir a visitarles, sino les pagaba el viaje y les entregaba una buena suma de dinero para dar a los padres. En cuando a la defensa de los bienes, Costa y Bafarull nos informa: "No sólo proc"'l1ró el señor \Tázqucz en el monasterio de Poblet restablecer la paz y tranquilidad entre los monjes, y que estos viviesen conforme a la disciplina monástica propia de su instituto, sino que tuvo también muy particular cuidado y vigilancia en defender los derechos y rentas del nlonasterio". En su tiempo se zanjó definitivamente un enojoso pleito que duraba siglos y constituía la pesadilla de todos los abades. No queremos entrar en detalles, sino sólo decir que la sentencia favorable produjo inmenso júbilo en los monjes, no tanto por los grandes intereses materiales que llevaba consigo, sino principalmente por quitarse de encima aquel peso que amargaba la vida de los prelados. Nada de extraño tiene que Vázquez Varela exhortara a los monjes a dar gracias a la santísima Virgen y señalará un día especial para festejar el triunfo con un Te Deum. En vano intentaron los contrarios revocar la sentencia, que de nuevo fueron confirmados todos los derechos de los monjes sobre el litigio que se ventilaba. El 14 de octubre de 1793, recibía nuestro abad un decreto real en el que se le comunicaba el zanjamiento definitivo del pleito, decreto que satisfizo plenamente sus deseos y los de todos los monjes, ante un éxito tan resonante. Para manifestar su agradecimiento al cielo, dispuso una vez más se cantase aquella misma tarde un Te Deum de acción de gracias, y a la mañana siguiente se celebró una misa solemne con el mismo fin. De lo dicho se infiere el indocumentado testimonio de Guitert y Fontseré, quien luego de aludir a los pleitos sostenidos por este abad nos habla de los dispendios ocasionados y la escasa percepción de rentas en su tiempo, por cuya causa "iba decayendo el Monasterio que un día fue el más poderoso de Cataluña". Es cierto que tuvo que gastar para obtener los resonados triunfos que nadie le puede negar, pero

81 FR.1\Y,\CU.ST!i\.1 V,\Z(JtIEZ VAHELA 79 también lo es que aparte de estos gastos fabulosos, en beneficio del monasterio, dejó bien surtidas todas las oficinas de la casa, así como los graneros y bodega. Estos y otros datos muy positivos que pasa por alto Guitert y Fontseré, figuraban en los libros de cuentas, que hizo leer públicamente ante la comunidad reunida antes de partir para el nuevo destino. Quede bien claro que toda la inmensa fortuna que reducida a cifras ascendía a libras - haciendo caso omiso del valor de los cuantiosos frutos almacenados en los graneros y bodegas de vino y aceite- no la allegó a costa del sacrificio de los monjes, con privación de la ración ordinaria, antes bien se la aumentó considerablemente, "pues a la ración ordinaria añadió cuatro onzas de carnero y una onza de tocino con menestra en los días que está permitido su uso, y un principio en los días de abstinencia, cuaresma y adviento". Tal vez soñó algun día en conquistar aquellos empedernidos corazones, a base de beneficios, pero no lo lograría nunca, aunque hubiera hecho milagros patentes, porque además de la crítica mordaz de "abad forastero", tenía un defecto imperdonable, no era catalán, y con esto está dicho todo. Tal es el "pecado" imperdonable en que se basa Costa y Rafarull para afirmar que "aunque hubiera sido superior al mismo san Renardo en ciencia, virtud y otras prendas, había de ser critic ado su gobierno, por no haber sido recibido con gusto por los monjes que le llamaban "el abad forastero". Este mismo autor, fija su mirada en el resonante triunfo de que acabamos de hablar, expone un deseo muy justo condensado en las siguientes frases lapidarias, nada triunfalistas, sino calcadas en hechos muy concretos: "debiera el monasterio de Poblet por esta favorable sentencia que logró mediante los desvelos, solicitud y actividad de su abad Vázquez, erigirle un perenne monumento, pues perdido este pleito, como que seguramente iba a perder, si el abad Vázquez no hubiese sido tan solícito, vigilante y entendido, se hubieran notabilísimamente disminuido las rentas del monasterio, y había éste tenido de restituir los derechos percibidos de muchos pueblos desde el día 12 de enero de 1778, y soportar contestaciones, litigios y gastos en un juicio ejecutivo por la intendencia de Barcelona..., y habría quedado este monasterio muy pobre, habiéndosele forzosamente de disminuir sus monjes y conversos, cuando ha sido muchos siglos hace y es al presente, de los más ricos y de mayor m'.uncro de individuos de la Orden". De nuevo insiste el autor en que "no les hubiera caído en gracia"

82 80 FR.,\/." n.\mt. L\' \',\; ;Ez i\'e/r,\ el mismo san Bernardo, por el gran "pecado" de que acabamos de hablar, no ser catalán, hubieran echado a mala parte sus acciones, aunque fueran más diáfanas que un día de sol radiante. Además de las obras realizadas, llevó a cabo otra de cierto interés. l Iabiendo sido detenidas muchas personas por haber talado los bosques, no teniendo lugar adecuado para castigarles, pues se habían escapado no pocos de la prisión, "aprovechó la seguridad que ofrecían los bajos de la Torre del Zapatero, situada a la derecha de la entrada principal de la Iglesia W1ayor, para convertirla en prisión de los reos seglares de brraves delitos, practicando una puerta que se abre a la plaza, asegurada con fuertes cerraduras y picas. 'fal vez influyó también en esta decisión la orden dada por su superioridad de que las cárceles para seglares, en los monasterios, no podían estar en el interior de la clausura, sino que debían tener acceso desde el exterior(jol". Este mismo autor, a pesar de que recalca en su breve reseña del paso de Vázquez Varela por la sede populetana, algo que se puede considerar negativo, sobre todo al cargarle aquellos apelativos de "quisquilloso y amigo de querellas"( 311, también nos ofrece algo positivo, como es el caso de haber recibido a un "hijo pródigo" en la comunidad, que tal puede ser considerado el padre Ramón Queralto, cabecilla de los conspiradores, que tanto había dado que hacer a los abades anteriores por su espíritu revolucionario. Este sujeto llegó a tales excesos y se vio tan vacío de Cristo en el estado monástico, que sintió defraudado en su vocación, llegando al extremo de solicitar de Pío VI indulto de secularización, habiendo propalado por todas partes su decisión de abandonar la vida religiosa. Pero sucedió una cosa bien chocante: cuando tenía en sus manos los debidos permisos para dar el paso, lo pensó seriamente, o tal vez vio las dificultades que le esperaban en el mundo, de tener que ganarse la vida -en el claustro tenía el pan seguro- que se volvió atrás en su decisión y no quiso poner en práctica la dispensa obtenida. Entonces de acuerdo con el abad Vázquez Varela -el mismo a quien antes había puesto a caer de un pollino- renovó sus votos en manos de nuestro abad "libera et spontanea voluntate", y mostró su decisión de permanecer en el claustro, según constaba en el libro de profesiones. (30) Cfr. J. Gutert y Font.scré, Historia del Real,\Jontistcrio Je Poblct, o.l'., p. f'i6. (31) El hecho de haher logrado encauzar el desn1adre de las aguas torrenciales que envolvían la comunidad de Pohlet en el momento de to1nar posesión de la abadía, supone en Vázquez \'arela una virtud a loda prueba, un donlinio de carácter ejen1plar, aunque esto no obsta para que en alguna ocasión -nada nns consta de dio- los nervios se le alterasen, con10 se le hubieran alterado, indudable1nente al santo Job, si le hubieran confiado poner orden en un avispero cnn10 era la comunidad de l'oblet en las últimas dé<:adas del s. X\'lll.

83 FRAY,\Gt'STL\ 1 \!11Z()t!EZ V,\RELA 81 Tal ceremonia se llevó a cabo el 8 de noviembre de l. Obispo de Solsona Guitert y Fontseré con la crítica mordaz que le caracteriza, ante la noticia del nombramiento de fray Agustín para la sede de Solsona, escribe estas brevísimas palabras: "El abad Vázquez Varela vio premiados sus sacrificios y obediencia a las órdenes reales con el nombramiento de obispo de Solsona«B). El nombramiento como obispo de Solsona no fue en manera alguna un premio a los servicios prestados en Poblet, por cuanto nos asegura Costa y Bafarull que hacía doce años había sido consultado dos veces, pues se intentó elevarle al episcopado en distintas diócesis, pero siempre chocaban con una negativa tajante. No se dan explicaciones, sino sólo sabemos el hecho de que nunca quiso aceptar sede ninguna. No obstante, sería ceguedad inaudita que la actuación de Vázquez Varela en l'oblet no fuera de la satisfacción del monarca, quien hizo lo posible para que se le ascendiera al gobierno de una diócesis, pero esta proposición hecha a Pío VI fue bien vista del pontífice, quien otorgó luego la bula correspondiente, en la cual hay unas palabras que enaltecen públicamente el comportamiento de nuestro monje cuando le dice: "Abbatis munera pie, prudenter seduloque explevisti", o sea, su comportamiento como abad fue piadoso, prudente y lleno de solicitud pastoral. Distinto enteramente de Guitert y Fontseré el enfoque que Costa y Bafarull nos ofrece al llegar a este punto: "Continuaba el Sr. Vázquez -escribe- con su celo, prudencia y discreción en establecer la (32) liemos tomado los datos de Cuitert y Fontseré. de la ohra tantas veces citada, p. fi7, pero hallamos una duda que no nos es posible aclarar. por falta de documentos a 1nano. Es l'sta. Dicha reinl'urporaciún del padrl' (.Jtu:raltl1 a la vida monástica, a fine.'> de 17KK. nti sahe1nos si fue antes o después de haber lanzado aquel libelo repleto de calun1nias contra \'áztiuez \'arela, del que habían sido!actores los 1naestros Josef Sabater, Joaquín l'..isanovas,,\ntonio :t\ias y Ran1ún Queraltó, de manera especial los dos Ultin1os. Si fi1e antes de pedir el indulto, se explica y nos convence de que era un elemento indeseahk'. pero si fue después, entonces pode1nos decir tiue su arrepentin1icnto fue siinplemente fingido. (33) Desde luego, este autor no tiene perdón. Sabe bien que Pohlct era la casa de la discordia, cuanju fue llamado el abad gallego para poner en orden lo que los catalanes no eran capaces de irnponer; sabe que h: \.'ostú no puco.iceptar la breva, por las grandes dificultades que entrañaba; no ij:,rnora que el rey nn podia por sí mismo non1brarle obispo, sino súlo proponl r el sujeto a la Santa Sede, y ésta aceptarlo y enviarle las bulas de nomhra- 1niento, y, cun todu, nus vil' ne cun esta salid<j despecti\'a y n1aliciosa.

84 6 j

85 FRAY.-lCl'STL\' VAZ(}l.'t:Z \',\Rt:L1l 83 disciplina del Real Monasterio de Poblet, cuyos monjes con el retiro y vida religiosa eran de mucha edificación a cuantos acudían a aquel monasterio, así como antes de ser abad el señor Vázquez daban, por su vida poco arreglada, que decir a todo el Principado." En vano intentó una y otra vez que se le admitiera la renuncia, "la Real Cámara hizo presente a su Majestad en consulta de 9 de junio de 1790 con dictamen de que - si fuese del real agrado de su Majestad - se sirviese aprobarla, y mandar comunicar orden a su ministro en la Corte romana para que solicitase de Su Santidad la bula de prorrogación correspondiente por otro cuatrienio, en el breve expedido el 3 de agosto del mismo año"<.l 4 l. Pero en esta ocasión, a los seis años de gobierno de aquella abadía, difícil en extremo, "después de haberlo consultado con Dios, y con su superior y con algunos amigos confidenciales, cansado ya de lo mucho que había trabajado y tenido que sentir en la reforma del monasterio que le dio mil sinsabores, pues aún a los más santos el encargo de reformador es muy pesado y les cría émulos y mal concepto, aceptó esta gracia y dio avisos a mediados de noviembre de su aceptación al cabildo y ayuntamiento de Solsona"< "l. Tan pronto tuvieron noticia en Solsona del nombramiento de pastor, fue enviada a Poblet una comisión de eclesiásticos y seglares, para darle el parabién "recibiéndolos el señor Vázquez con mucha afabilidad y cariño". Las contiendas políticas de aquellos tiempos, retrasaron algo la recepción de las bulas, expedidas el 7 de junio de 1793, habiendo postergado su consagración episcopal hasta el 10 de noviembre, en el propio monasterio de Poblet, actuando de consagrante el arzobispo de Tarragona, fray Francisco l\rmañá, asistido de los prelados de Urge! y Tortosa, fray José de Bollas y fray l\ntonio José de Salinas y Moreno, actuando de padrino el duque de Medinaceli, a través de su apoderado don Antonio Venjero de Valero, administrador general de las Salinas del Principado y contador mayor del duque. (.14) Aquí tenen1os la prueba evidente de que no era el rey quien nombrara al sujeto, ni como ahad ni como obispo, sino s(ilo lo proponía, y luego Roma ratificaba de ordinario, porque no se proponía a nadie que no ofreciera garantía de dotes eximias para el desempeflo del cargo. (35) En este relato se rellt;>ja los grandes sufrimientos que hubo de soportar en Poblet, pues le obligaron a aceptar la dignidad episcopal que siempre había renunciado, ctnno único medio de hallar algún descanso y agradedn1iento en el puchlo sencillo, sin duda más reconocido que aquellos rnonjcs, con los cuales era imposible compenetrarse, aunque hubiera hecho ason1brosos milagros.

86 84 FR. M.º DAM/AN YAÑEZ NEIRA Tan pronto recibió la consagración, dio sus poderes a don José Antonio de Urién, deán de la S.I.C. y a don l\gustín de Ansaldo, arcediano de la misma iglesia de Solsona, para que tomasen posesión de la diócesis en su nombre, como lo hicieron en 21 del mismo mes de noviembre. Salió del monasterio en dirección a su diócesis el 11 de diciembre de 1793, habiendo llegado a Solsona el 14, y antes de subir a su palacio, visitó la catedral, oró devotamente en la capilla del Santísimo y ante la imagen de Ntra. Señora del Claustro y de la Merced, "con mucha edificación de todos". La entrada solemne en la diócesis la efectuó el 26 del mismo mes, con el ceremonial acostumbrado. La impresión que dio a sus diocesanos no pudo ser mejor: "Por las señales y muestras de piedad y otras virtudes, así morales como políticas que demostraba y relucían en el señor Vázquez, se prometía Solsona un glorioso pontificado, y que quedaría lleno el vacío que le había dejado el señor Lasala. Ya desde luego se mostró muy compasivo para con los pobres, y encargó al vicario perpetuo de Solsona que les suhveniese con suficientes limosna..;; que les suministraría su mayordomo. A sus expensas ya hacía componer los caminos del término de la ciudad, y era su ánimo hacer trabajar en ellos a todos los peones y jornaleros que en los inviernos no encontraban quién los conduzca y pagarles un competente salario para su manuntención y la de sus familias". Una de sus primeras disposiciones fue ordenar a sus servidores que su mesa fuera lo más frugal posible, con objeto de que su caridad pudiera extenderse más y más al necesitado. Manifestó el propósito de establecer en la ciudad un seminario de corte tridentino, con el fin de que se formarán en él los futuros sacerdotes, para que luego se encargaran de la formación cristiana de los fieles. Igualmente promovió la construcción de la torre de la catedral, para lo cual aportó una generosa ayuda. Mostrando una estima grande a su antecesor en la sede, don Rafael Lasala, cuyas huellas se propuso seguir de cerca, tenía proyectado imponer a los párrocos e instructores de la niñez la obligación de enseñar en la diócesis el catecismo "de su antecesor D. Fr. Rafael Lasala" y se hiciera una reimpresión de rituales y ordinarios. En una palabra, el ansia de intensificar un apostolado fecundo en la diócesis, le impulsó a idear la celebración de un sínodo diocesano en el mes de mayo de Estos y otros muchos proyectos bullían en su mente y trataba de darles cuerpo, pero Dios permitió que todo quedara en eso, en proyectos, porque no podría realizarlos: tenía contados sus días. Escuchemos

87 FR1\Y 1\Gl'STIN V1\ZQLTEZ VARELA 85 el relato de su íntimo colaborador: ''Mas oh Gran Dios! no tuvo Solsona la dicha de disfrutar aun por solo dos meses la presencia de este dignísimo Prelado, el cual sin poderla dar más que algunos vislumbres de su ilustrada caridad, santos designios y ejemplos edificantes con su asistencia al coro y funciones de su catedral en los días festivos, falleció de una hipocondría exaltada, según dijeron los médicos, en su palacio episcopal, el 11 de febrero de 1794, y se lo llevó sin duda el Señor a darle el premio de sus trabajos, y habiéndole concedido antes la dignidad de pontífice para tener distinguida mansión entre los laureles de la eterna patria". Era nuestro prelado devotísimo del santo Rosario, que rezaba diariamente íntegro, a no ser que se lo impidieran apremiantes ocupaciones. Las últimas palabras brotadas de sus labios, después de recibir los santos sacramentos fueron: "Santa María, Madre de Dios, ruega por mi, pecador, ahora que es la hora de mi muerte. Amén,Jesús". Poco después de pronunciarlas, entregó su espíritu al Creador, quedando su rostro mucho más hermoso que en vida "de modo que parecía un santo, y no se cansaban de irle a ver y a besar su mano los de Solsona y pueblos vecinos en los tres días en que estuvo expuesto su cadáver en el salón grande del palacio". El cabildo de la ciudad - "de quien era muy amado y de quienes solía él decir que así como los cardenales son los consejeros y consultores del Sumo Pontífice, lo deben también ser los canónigos del obispo" -, dispuso se hicieran los hmerales con toda solemnidad en los días 14 y 15 del mismo mes, habiendo predicado sus honras fúnebres y enaltecido sus virtudes el padre fr. Domingo Bruguera, lector de teología del colegio de los dominicos de la misma ciudad. Su cadáver fue depositado en la capilla de Ntra. Señora del Claustro, y su confesor fray Martín Mariño, monje del Cister, entregó trescientas libras catalanas para que se le labrase un sepulcro digno. El mismo religioso mandó hacer en Madrid un cuadro grande y primoroso del prelado, que entregó al cabildo de Solsona, con esta inscripción: Rmo. e limo. Sr. IJ. Fr. Agustín Vázquez Vare/a, de la casa de Novelúa, diócesis de Lugo, en el reino de Gallicia, fue a más de obtener los empleos honoríficos en su religión, General de San Bernardo en su Congregación de Castilla. Después por especial nombramiento y comisión de las supremas potestades Pontificia y Real, fue trasladado a la abadía de Santa María de Poblet en la de Aragón, y de allí a este obispado de Solsona, donde murió el día 11 de febrero de 1794.

88 86 FR. 1\1."!)1\AIL\1 \T Y1\,'\'E7, 1\.'ETIL\ Queremos cerrar esta breve semblanza con el escudo de armas utilizado por nuestro prelado, cuyo grabado ofrecemos. Se compone de cinco cuarteles, a saber: el castillo de los Vázquez; las lises y la rueda de los Vare/a; las cabezas de lobo de los Mosquera, y el águila que puede referirse a cualquiera de los tres apellidos. Rodea el escudo la cadena con el candado de los Vare/a y va timbrado por una celada cubierta por el sombrero episcopal, cuyos cordones caen sobre la cadena. Por debajo lleva una cartela con la siguiente inscripción: Ilmo. D. D. Avgvstini Vazqz. Vare/a episcopi Celsonensis, Sigil. 1794'''''. (36) Hen1os tomado lanto el escudo cnmn la explicación del mismo Je.J. Ra1nún Fernández, Lucenses ilustres, o. c., p

89 'IDPÓNIMOS NO SUROESTE DE LUGO Escrituras dos mosteiros Por ELIGIO RNAS QUINTAS En calquera estudio que fagamos de toponimia, cómpre botarmos man, para menos arriscamos, de tódolos testemuños posibeis ó longo do tempo e do espacio. Tódolos tantos son poucos á hora de estudiar o léxico estereotipado, inmovilizado sobre a xeografía. Cómpre levar, a unha, forma é semántica, pondo en ouserva o meirande número de topónimos afíns; tendo en canta que, canto máis lonxe a súa orixe, máis espallados tamén estarán os elementos. Tal é a razón pola que R. Menéndez Pida! avogaba por estudiar a toponimia prerromana, collendo coma campo a toda Europa. Nun ou noutro recanto, ademáis, poida que aínda sobreviva algunha forma residual viva e transparente. As caselas lingüísticas da fala dos nasos devanceiros, foron pouco e pouco ocupadas por léxico de novas línguas. Mediante a investigación etimolóxica tratamos de restaurar, enchendo caselas vougas; de reconstituir antergos niveis de língua. Tanto coma sabernos da fala dos nasos devanceiros, énos de interés para sabermos do noso pasado prehistórico. A tarefa é arriscada, mais non por elo hemos de ciar na teima. Tal ten sido sempre o adiantar da ciencia en tódolos campos, mediante aproximación e presuposto. Un perigo hai, no que mesmo ten caído xente avezada e seria: a etimoloxía popular. Non pode un deixarse guiar polas apariencias, etimoloxía popular ou apriorismos. Hai certos motivos que aguzan especialmente a pituitaria humana e cómpre porse en vela. Vn caso ben erara témolo no tan traído e levado Labacolla,

90 88 ELlGl() RIVAS Qf.JU\ITAS que tratamos de dilucidar en Compostellanum. Aínda así, cómpre ir sempre á espreita e velarse. Axuda incomparábel ternos na documentación dos mosteiros, morea de dados pola meirande parte sen explorar. Os mosteiros falan do seu espacio de influxo, como podemos falar nós dos lugares en que vivímos. Sempre haberá que ter conta con certas deformacións seudocultas, aparte erros de amanuenses, pero ser son formas intermedias na diacronía fonética e, polo tanto, medio para a descodificación dos topónimos. Cómpre non esquecernos tampouco da realidade presente, por comprobación directa no terreo, xa que a reiteración na condición física pode apoiar a nosa interpretación. No noso caso, irnos analizar hoxe toponimia ó longo do Sil final, na xuntanza co Miño, facendo pé mormente nas escrituras do mosteiro de Santo Estevo de Ribas de Sil. Domeñando a Rivoira Sacrata. a súa presencia ten moito que ver coa vida e toponimia das beiras, dereita e esquerda do río Sil. Está no suroeste de Lugo.!\. discusión dos temas hanos de levar necesariamente fóra, a veces lónxe. Trátase dunha coantorna privilexiada, medieval. O noso punto de apoio será a obra: "El monasterio de S.E. de Ribas de Sil", de E. Duro Peña. Dados auxiliares de: Toponimia de Marín, Onomástica persoal e A Limia, de E. Rivas. Outros autores: Mz. Pida!, Tovar, Corominas, Dauzat, P. Flórez, etc. l. Rio Sil Estrema este río as provincias de Lugo e üurense, no seu tramo final deica desougar no Miño polos Peares. Nacendo nos montes de León veciños a f\.sturias, pasa do Bierzo a Galicia por Valdeorras, deixando constancia do seu paso na toponimia: Páramo de Sil, Cubillos de Sil, Valencia do Sil, Parada do Sil... Ninguén ten dúbidas por mor da súa identidade. Ademais, a forma en que aparece é única e invariabel ó longo da historia e de infinidade de citas que se podían facer. En 921 e anos seguintes (Ribas, 247 s.), aparece Ripa Silis; en 1182 monasterio Sancti Stephani de Ripa de Sil; 1214 cautum monasterii de Ripa Silis; 1272 Sancto Estebo de Riba de Sil, e 1371 Santo Estevoo de Rivas de Sil,... de Riba de Sil (lb. 251, 256, 320). A forma obxecto de investigación é polo tanto inequívoca e sen problemática de evolución fonética.

91 'J'()J'(Í1\'l1\./()S "]\T() Sl.JRESTE [)E LlT(}() 89 Non deixa de ser curiosa a teoría, craramente etiolóxica, de que primeiro o Sil era o Miño e o Miño o Sil. Defendeuna Fr. Martín Sarmiento por mor de obviar dificultades na ubicación do Medulium Mons nas Médulas do Bierzo; Paulo Orosio di, en efecto, que o Monte 1\Iedulio da derradeira resistencia dos galegas contra o invasor romano, estaba "IVlinium inminentem". Estivera onde estivese, dende lago e por esta razón, xa non puido estar aquí, xa que o río Sil era o actual e o Miño babeaba xa daquela xebrando en dúas partes a provincia de Lugo. E Deus sabe dende cando. En canto ó étimo, tampouco levan razón os que, por mera homonimia e sen ter canta coa semántica, queren referir Sil río ó lat. silem 'ocre'. De caracterizalo pola súa cor, o Sil o que di é negro, primeiro pola conca carbonífera que atravesa en León, e logo pola pizarra do Valdeorras. Tamén o pequeno río Barbaña, que atravesa a cidade de Ourense, leva alí o nome de río Sila, con terminación en -a quizais facendo honoró carácter dos ríos indoeuropeos. O Avia acibe en Ribadavia un regueiro de nome Cava do Sil. O que sí puideron xurdir nomes persoasis do nome do río: Silius ( cf. Silio Itálico), Siloniana, etc., en realidad e formas adxectivas. Aínda que na materia nin res haxa apodíctico, coido que o tema se incardina nun paradigma hidronímico, onomatopeico, dos máis sostidos e comprobados, no Noroeste e fóra del, e mesmo por toda Europa. Pola composición fonética e antigüidade, e pola súa aplicación obxectiva, semella seguro o que afirmamos: un nome que imita o son da auga que corre, da corrente que freta. O son S-R/S-L, tendo en conta a facilidade coa que se dá esta alternanza, o mesmo cá vocálica que veremos, en temas moi primitivos. Lemhremos, por ex. o río Si/oca, hoxe Jiloca en i\ragón. O tema, con alternanza en -e- aínda está vivo polo Cantábrico: sant. sel 'pradeira' coma en Vizcaya; vasc. zelai, sail 'id'. En Cabuérniga está moi vivo o sel de montaña onde se deixan as vacas no pastoreo. A evolución semántica que aquí se aprecia, a partir de corrente, é normal e paradigmática, coma en veiga, beira, barxa, bouza... O tema foi collido do indoeuropeo -tamén xa herdado por este- polo vasco e o celta, onde tamén está aínda vivo: bret. silañ 'fluir, escorrer', silou 'sumideiro'. Pero o máis ahondoso é o tema na alternanza con -a-. O noso río Xallas foi denantes *Salias, coma o Sella Saelia; río Sales hai no sur de Ourcnsc, coma río Salas foi outrora o Tormes que corre á heira de Salamanca, e acaso o Lérez de Pontevedra. En Portugal existe o río Sol. l\'on son máis ca alternanzas cos elementos básicos imitativos de S- e líquida sonora, equivalente e a miudo alternante coa súa parella - R.

92 l)() ELIWO Rl\'AS ()l'int.\s O paradigma hidronímico é aínda máis abondoso en S-R. Son non menos de 8 os ríos ou regueiros Sar que hai en Galicia, algún ben coñecido aínda que pequeno, e co seu dim. Sarela. Hai un río Ser (tamén en Cataluña) que nace nos Aneares lucenses e desouga na Navia; quizais tamén Seira (*Ser-ia), lugar á esquerda da Navia, por Negueira de Muñiz. S. Pedro de Ser fica á dereita do río Abuín afluente da Xallas, por Sta. Comba, Co. O regueiro ou Barranco de Sera ( cf. Sila) é afluente do río Xares pola dereita, no Bolo de üurense. üutro tanto se pode ollar con -o-: o río Sor ( cf. Sol), cuios 2 brazos iniciais nacen en Bustelo e Pico da Torre, Oro!, e conflúen significativamente en Entrambos Sores (=Entrambas Aguas, Entrambos Rios), corre coese nome, estremando as provincias de Lugo e Coruña, dende Sta. M.ª de Ambos Sores. Outro río Sor vémolo en Ourense; nace en Cabeza de Meda, acibe pola dereita o regueiro Zorelle (ant. Sor-iculo) e desouga na Arnoia á porta de Baños de Molgas. O mesmo penso do arroio Sorias que acibe o río Mandeo pola dereita, frente á Espenuca. Tamén en Portugal hai un río Sor, que ó se xuntar co río Raía, forman o río Sorraia (Sor-Raía) tamén chamado Soure, forma que ollamos nas escrituras medievais nomeando ó Sor que nace por Oro!. Está craro que tal ditongo non é senón outra forma de alternanza, que se ve en temas os máis antergos da lingua galega. En gracia dos que axiña se cansan de percorre-la realidade das falas nos seus elementos máis arrecuados, non irnos sair a dar un garveo por Europa, contra a recomendación de Menéndez Pida!, mais fique craro contra os pragmáticos ou matemáticos que non eren na prehistoria das línguas, que estas existían milleiros denantes de aquí chegaren os romanos, e aínda, por sorte, poden ser materia de estudio e de ciencia. 2. Alba, en Amandi, Sober. Albarán, en Rosende, Sover. Castelalbo, lugar da freiguería de Sta. M." de Tuiríz,?antón. Tautoloxía. Semellaría o máis natural referir estes topónimos ó latín albus-aum 'branco'. Non se pode descartar sen máis que ámbolos temas leñan relación, pero de ser así, esta sería xa nunha etapa con moito prerromana; na en que xurdiron nomes coma l'v1ontes Albanos perto do Lacio. () parello teriámolo en candeo e Monte Candán. Os poucos derivados que deixóu entre nós o lat. a/bus, ou ditongaron ou son cultos, o que non aparece nos dous topónimos. Debeuse de perder entre nós xa no baixo latín, en loita co xerm. branco.

93 'f(_) >(}]\,rf,\j()s J'\1() SLTUES'l'h' /)/<,' LL:(;() 91 O feito de aparecer o tema aplicado á oronimia, a miudo a montes e mesmo rocas; a súa dispersión pola Europa meridional! e a confronta de topónimos e léxico aínda vivo, lévanos a apoñelos á oronimia. Augas abaixo xa do Miño, á dereita, ternos nos montes de Coles, Our., Albán; logo Albaredo en Arrabaldo. No monte que hai sobre este lugar, sobre a confluencia do río Barbantiño co Miño, estivo outrora o sonado castelo de Alba, a veces nas escrituras nomeado Alba de Buba/. Sabémolo polas escrituras, mais haber non hai memoria del. i\ él ou del é referente Trasalba, ben coñecida (por R. Otero Pedrayo), que ademáis confirma o valor propio de Alba, de primeiras: 'monte' tras alba= tras do monte ou pico. Outros topónimos podiamos citar, coma o Monte Albán en Rairiz de Veiga, Our., ou Sancto Tome de Su Alua "debaixo do monte" Falván en Esgos, de 1153; a Alba de Zamora ou a de Salamanca sobre o Tormes. As forcatas de Alvaroe citadas por Villa-l\mil, en zona montañosa de Lugo, xa do ano 977 (cf. Top. Marín, 24). Polo Mediterráneo occidental son varios os topónimos que se lle apón ó preindoeuropeo Alb- 'altura' (Bertoldi), con erara afinidade no vasc. Albo 'ladeira escarpada'; nos Alpes albena 'perdiz de monte', o mesmo ca arborana en Messoco. No Cartul. de Celanova, f. 86v., vemos en 1004, coido que referido ós topónimos de Ourense citados -pero tanto val-, uineas de Albani, de 1\lua; en 1261 opidum Albe. Nos montes á dereita do Sil, por frente a Sover, Témolo craro nun gran penedo dilo Boca de Albo. E mesmo no galego común vive aínda a voz albar 'terreo de mala calidade', 'alborio' 'terreo ruín', no Bierzo albarín, albarino-o 'montuno'. Os Albarellos que hai en Galicia son derivados dunha formar soficada en -ara, coma o 1\lbarán de Sover. Du-Cange cita das escrituras medievais albanus, a/baranus, en relación evidente cos topónimos estudiados, co significado, aínda daquela, de 'extraneus, barbarus' que na anterga semántica tanto val coma 'montuno'. A tribo dos Albiones das Illas Británicas, que tamén sinala Plinio en Galicia, acibíu tal nome, sen dúbida, polo seu habitat. 3. Amandi, lugar de Pombeiro, en!'antón. Amandi (Sta. M.' de), freiguesía do concello de Sover. Ambos e dous topónimos están á dereita do río Sil, o primeiro mesmo por frente do mosteiro de S. Estevo de Ribas de Sil. i\ freiguesía xa se ve coma tal nos primeiros documentos galegos: en 747, 841

94 92 ELf(;[() RIF,\."l (J[TJ,\rT,\S e 855 (Flórez, XL, 356, 377): Sancta lvfaría de Amandi. Nese ano 841 as novas son máis explícitas e informadoras: Monasterium Sanctae Mariae de Amandi... in territorio verossimo (Brosmos) prope rivulo Sile. No ano 1424 aparece coma apelido de orixe: Alvaro d'amande (Ribas, 368); que é en 1523 (Rocas, 289) Juan Alvarez de Amande do couto de Amande. Estos lugares Amande ou Amandi son fundación dun persoaxe romano, posesor; puido incluso, dada a proximidade, ser un mesmo individuo. En principio unha Villa Amandi. Tal antropónimo, tamén rexistrado por Meyer Lübke, tivo ben espallamento, sobre todo entre os cristiáns, forma derivada do part. do verbo lat. amare: amandus-aum. No séc. V aparece un Sanctus Amandus e un Sanctus Amandinus, derivado. 4. Anllo (Santo Estevoi e San Martiño de - ), Saber. Son as dúas freiguesías que comparten o "anllo" ou requeixada, o ángulo determinado polo río Cabe e o Sil na súa xuntanza. As caeiras para entrámbolos ríos son fragosas e ríspedas se as hai. É a realidade propia a que se descrebe, mesmamente, con tal nome. E debéulle de ser imposto xa no Baixo Imperio, ou polos primeiros anacoretas da Rivoyra Sacrata. A división en dúas freiguesías fíxose no que de primeiras era unha xurisdición namáis. Nunha bula papal, ano 124 7, vese a forma máis primitiva: S. Martini de Angulo; no 1218 Sancto Martina de Anlio, 1352 S. Martina d'anllo, 1362 S. Esteva danllo, 1388 S. Martina danllo, 1405 Santo Esteva danno e Santo Esteva di\no; 1417 Santo Esteva daanllo e 1427 S. Martina daanllo (Ribas, s.a.). Non cabe dúbida no que a orixe atanxe: lat. angulu, palabra tan técnica hoxe, máis ca daquela. ()menos en Galicia tivo uso e vitalidade popular, xa que non somente se ve aquí senón noutras formas derivadas, coma Anllada (angulata), lugar en Cuntis, Po. En Treboedo, Maside, Our., ternos outro topónimo igual, máis o apclido derivado, de orixe: Lorenzo Estevez de, \nlloboo en casal de Anlloboo (Anllo Bo). Perto, en Cea, ternos o dim., en Castrelo: Anlló. Pero tamén, en Chavaga de Monforte o derivado semiculto: O,\nguieiro e Cabo Anguiciro, que se ha de remontar a un *angu(i)lariu. Anguieiro hai tamén un top. menor vindo de Cangas cara a Portela de Buéu, Po. De ter seguido unha evolución patrimonial, houbese dado Anllciro. De seguro que os nosos dous topónimos foron de primeiras

95 'f()j-'(),'\'l\,f()s ;\'() SL'HESTE IJE Ll 1 (;() 9.l É para se fixar na evolución fonética, exemprar; vese a dúbida ou inestabilidade na palatalización. Entre dúas ou tres posibilidades, acaba por trunfar o -ll-. Pero o mesmo puido ter sido -ñ-. E aínda había outras, que neste aspecto ofrece unha gran riqueza a lingua galega. Aglutinado o primeiro elemento (rivi angulu) de aquí Rimixo na foz da Ulla e en semellante postura á de i\nllo de Sover; se é que non ternos aí un rivu ampla, que todo puidera ser. Onde está craro é no Riaño leonés, con asimilación, ademáis, do n ó ñ. Ó fin e ó cabo, palatalización. Ternos un parello na fala común, por ex.!al. angula, donde unlla, mais tamén, propia, uña. 5. Arroxó, lugar de S.E. de Anllo, Sover. Arroxó (S. Martiño de - ), Sover, freiguesía. Ámbolos dous son raianos e deberon de ter unha mesma e soa orixe, ficando aparte nunha posterior división de termos parroquiais. A súa razón de ser é un regueiro ou arroxo/arroio, voz que indebidamente damos de baixa na fala por cadrar co castelán. Vémolo citado en 1370: Chao de Arroio, 1388 Soutello do 1lrrojoo, S.E. de i\nllo; 1428 Arrojoo (Ribas, 319, 330, 376). No ano 1391 (M.º i\sadur, 344) ternos un Estevo darojo, mais non sabemos se se refire ó noso lugar. () tema, tan abondoso no Noroeste hispano, atópano aquí xa os conquistadores romanos, cunha riqueza exhuberante. Un tema indoeuropeo, hcrdado xa de derradeiros indíxenas. Plinio (Nat. Hist. 33,70), ó [alar do minerío entre nos, usa a voz armgia, arrugium, collida dos naturais e co valor de 'gran levada de auga para o lavado do mineral'. Cómpre ver aquí unha aplicación técnica dunha palabra común e ordinaria entre os nosos devanceiros que, sen dúbida, a usaban para nomear calquera corrente menor de auga. Así compre entender ese "latín hispánico" con que se nomea calquera verba non latina ou romana que aparece usada polos romanos. Son voces de léxico prerromano. Varias eran as formas aquí existentes á vinda dos romanos, a xulgar polo acervo conservado. Formas enfatizadas, como a citada, e sen enfatizar ou sinxelas: arogium, amgium, araugium, arougium/arrogium, armgium, arraugium, arrougium, formas todas que aparecen en escrituras medievais e que compre remontar a *arolarro respectivamente, dunha base *Ar. Polo norte, aínda que ben menos, aparecen formas parellas ó galego Araúxo; así Amuzo en Burgos, en Aragón

96 94 ELIGIO /i!vas QUINT,\S Aruej, esp. arroyo, etc. Formas enfatizadas vense no vasc. arroila, gasc. arroulho, comasc. rogia, etc. Tamén arroio é portugués. 6. Bolmente (Sta. M.ª de-), Sover; freiguesía. Ollámolo nas escrituras o ano 1423: Santa María de Va/mente; e 1436, Santa María de Bu/mente (Ribas, 367, 385). Serodias son para nos percatar da súa evolución, mais noutros lugares atopamo-las formas que nos poden guiar. Cf. Onomást. pers Así en Portugal, no século XI atopamos a secuenza Bonimenzo, Bolmenzo, ademais do patronímico Bolmcnziz, en Asturias, ano 982, filias Bonmenti. Mediante as citas chegamos á forma primitiva: un nome latino cristián composto de bona mente, Bonimentius, que foi aquí posesor ou fundador de unha villa Boniment.ii. Perdido o xenérico villa evoluciona o segundo a Bonmente ( cf. Bonmenti) e por disimilación de nasal: Bolmente. Outra posibilidade era a vocalización do -n implosivo, pasando de Bonmente a Boimente ( cf. Conso/Couso, Fento/Fieito). Boimente está en Viveiro, Lugo. 7. Brosmos (Sta. Cruz de - ), freiguesía do concello de Sover. Portabrosmos, lugar da freiguesía de Pino/, Sover. Lama de Brosmos, de Lobios, tamén na Terra de Lemos. De feito Os Brosmos é unha sub-contorna na Terra de Lemos, sobreposta a este en tempos romanos. As citas son antergas e frecuentes. Así en 841, in territorio Verossimo propc rivulo Sile; 871 territorio Verossimo, 897 Verosmo, 1120 Verossimo (P. Flórez, XL, 377; RDTP, X, 195). :-.Jo ano 1184 Verosimi, 1218 hereditate de Verosmo, 1383 Verosmo de Jusao, 1431 terra de Bcrosmos (Ribas, s.a.). Tamén no próximo mosteiro de Santa Cristina de Ribas de Sil, augas a enfesto polo mesmo río, á esquerda, ternos (Sta. Xna. 20, 57) en 1012 ual de Uerosimo, 1444 Vcrosmos.,\forma orixinaria ou etimolóxica, ven sinalada pola singular; a pluralización non é senón aplicación, por análisc, á realidade concreta subsecuente. Outros lugares hai en Galicia da mesma orixe. Así Beresmo en Avión, e, coma santo titular, San Bréixome de Espiñciros (Our.), etc. Forma moi adoitada neste caso é o hipocorístico Brcixo; en todo caso teñen a recadén a forma latina Verísimus nome persoal, superlativo de Vcrus que usaron emperadores de

97 TOP(),\'L\/OS NO SURESTE DE LL'GO 95 Roma, En Portugal díselle hoxe San Vréixome, Vréixome, coma en Galicia; Sanctus Verissimus foi mesmamente mártir en Lisboa entre o ano 303 e o 304. Aparece no ano 1059 na forma de Sancto Ueressimo, Como podemos ollar, nestas varias formas constátanse, de tal antropónimo, as suficientes para xustificar os topónimos estudiados, aínda que algunha disimilación puidera ser rara. En üurense, ano 1328, ternos San Veréyxemo de Seyxalvo; no 1401, San Breixemo de Espiñeiros (Docs. Cat. 182, 254). En Portugal, en 1220 Vcrcximo e Vereiximo, en 1258 Virciximus (Cortesao). Seguindo unhas ou outras formas tiñan que parar en Rrosmos, en Bréixome e Breixo, confundíndose este con Rrcixo derivado de Blasius. Cf, Onomást. pers, Búbal, río. Co seu afluente O Rubaíño recolle augas da terra da Barrcla no concello de Carballedo e participando de Lugo e Ourense, nal,'1.1res coa función de cstrema, vai desougar pola dereita no Miño, no mesmo punto có río Sil, anterga Barca de Peares ou Os Tres Ríos, (l sur da mesma provincia de Ourense, tamén participando de terras de Galicia e Portugal, que nalgures estrema, hai outro río Btíbal afluente da Támega pola dereita, ó que os nativos adoitan chamar río Buble.Este río é máis coñccido na antiguedade. O río que agora estudiamos, nace na bareira dos montes que defenden a Oseira polo nacente, en Ourense, e no seu curso interponse por dúas veces entre provincias, As terras de Carballedo, Temes, \lilamarín e a Peroxa -estas dúas de Ourense- son coñccidas no medievo por "Terra de Búbal" que, polas citas, hai veces que semdla ter moita máis largueza. No curso medio, mesmo na súa beira e raia con Ourense, está a freiguesia de S. Salvador de Rúbal. O que mellar revela a importancia des ta "terra" histórica, é o chamado Arcedicmato de Búbal, Confirmando as referenzas, abranguía moito máis co dilo. En correspondencia coa dignidade arcediana!, tal territorio estaba limitado polos ríos Búbal, Miño e Barbantiño, incluindo así outros dous concellos: o de Coles e Os Chaus de Amoeiro, achegándose a cidade de Ourense. No 1247 (Rihas, 281) unha bula pontificia fala da ccdcsia S. Genesii de Buba/o (S. Xes da Peroxa),!\o que atanxe a extensión ou largueza de antergos territorios, compre ter en conta e non fiarse de canto din as escrituras, xa c. ue a miudo inchan as súas pertenzas, Barrau-Dihigo, guiado por algunha expresión nestas escrituras (cf. Hisp. IV, 168 n.) fai presentes en

98 96 EUUIO /U\',\S (Jl'li':T,\S Terra de Rúbal, tanto a San Estebo de Ribas de Sil coma ó mosteiro de Celanova, este ó menos trinta Kms. distante, máis alá da Arnoia e non se lle pode conceder tal amplitude, aínda que tal pareza nun documento do 944 ó se lle doar unha pesqueira en Ogroue ó mosteiro, locum nuncupalum Cellanoue, territorio Buba/o. E outro tanto en 968 ó lle facer nutra doaci(m Ramiro III e a raíña Elvira: fundata est ecclesia in locum quem dic unr Celunoue, territorio Bubulo. De se guiar por tales inexactitudes, a Tcrra de Limia abranguía unha gran parte de Ourense. Mais o mesmo acontece coa Tcrra de Búbal, xa que nunha escritura do mosteiro de Ribeira de Limia (Hisp. IV, 168) vemos:... e! in Buualc dccanea de Tredones... el alia decanea ibi in Buuales. Este Tredones (Triós) está no cabo da Terra de 1 \guiar, a kilómetros da beira esquerda do Miño; logo non se trata xa do Búbal, que entra no Miño pola dereita. Cómpre fixa-los campos para mellor estudia-las orixes. Os moradores da contorna do río Rúbal afluente do Miño, aparecen no Concilio Lucense, ano 569, coma Bébulos usque in jluminem Bubari; no 572, Actas do mesmo Concilio: per jlunmcn Buba/e usque in Mineo (Flórez, XL, 342-3, 34 7). 1 lai ben referenzas a este territorio nos documentos medievais, e dos máis antergos. En 747, in valle Buba/is villa Rubini (Vilarrubín); 897 in Buba/e, 942 Buuale. E os moradores: Beba/os no 886 e no 1071 (lb. 237, 24l;Hisp. IV, 168). A miudo dase a confusión, por mor do nome de todo parello, entre o río concreto que estudiamos e o homónimo máis ó sur, xa ubicado.,\s referenzas a este son máis antergas; nas súas ribeiras moraban, á chegada dos romanos, os Bibali ou Bubali co seu Forum Bibalorum (Ptolm. 2,6); en inscr. perlo de Chaves (Port.), limítrofe, Bovali (Onornást. pcrs. 34). Bibali en Plinio (l\at. Ilist., 3, 28), o mesmo ca no padrón dos pobos da Ponte de Chaves. Polo tanto tamén ben fixo e real o obxecto. () cadraren de todo, aspectos e matices, a discursión do étimo apóiasc mutuamente e é válida para ámbolos dous ríos.,\s formas aparecen variando entre Búbalus, Bíbulus, Bébalus, Búbarus, con alternancia de tónica e de líquidas. Aínda que aquí non teñámo-las formas Bíbarus, Béburus, fican xustificadas ante Búbalus/ Btíbarus, en relación con Bíbalus, Bébalus. Curiosamente emparella en paradigma, tamén existente, Tíburus, Téboros, Tíbulus. Pero máis importante aínda é que cadren en nome do castor, animal de hábitat acuático, chamado en céltigo bébcr, galo bebros, l. beavcr, fr. bievrc, a. it. Bébcro; a. esp. bíburo, befre, bejle. A forma latina é fiber. (Top. Marín, 204).

99 'f().>(),'\"u\h)s,\'() SLTRESTE L)E LL!CJ() 97 Sen dúbida tanto estes nomes do castor coma as formas sinaladas de río, parellas na forma, apuntan a unha semántica hidronímica.. J. M. Piel (Guim. LXXVII, 1) relaciona os once hidrónimos Febros que atopóu ó!\. de Portugal, co lat. fiver, calificándoos de "relíquia lexical zoonímica latina". En Zamora, terra de Aliste, aparece en 1135 tamén un flumine de Feueros, e no ant. Lacio un río Fibrenus. Para Piel, as formas con F- do N. de Portugal opóñense as galas con 8-, o que como veremos non é de todo certo. Mais tamén D. A. Moreira e A. de Sousa retrucan con razón que o senso primario do tema é hidronímico e o que se ten aplicado ós ríos, donde acibe o castor o seu nome, debido ós seus hábitos acuáticos (cf. Rol. Cult. Porto, XXX, 100). Apoñen os ríos Febros portugueses ó galo Vóberos, váberos 'río, araúxo'. A razón vese tendo en con ta o escuro latín februare 'lavar, purificar', februu 'lavado, purificación', donde o mes februarius 'o mes lustral ou da purificación acuática'. Non cabe dúbida de que todo este léxico, ten coma serna esencial 'auga, corrcnte de auga'. As formas con F- sospeito que sexan froito dunha latinización superficial latina, temperá. Os Docs. Port. Regios,!, mencionan, ó ano 1169, un regueiro Feueros en Bembibre, Vigo. Tal regueiro, á dereita do cal está Bembibre, aparece hoxe no mapa catastral co nome de 11.fonso. Esa forma Feueros ha ser latinización de Béberos céltigo, alternante de Bíberos como vimos, co que ternos o nome antergo do río ou regueiro: bibros que, sobreposto ó primeiro elemento, trautoloxicamente, deu (11.)ven-Bibre, do que contamos con cinco en Galicia, un en León e Membibre en Salamanca. En Taboada, Lugo, está un deles. E agora podemos retornar ó río Rúbal, chamado outrora Bíbarus, Ríbalus, Btíbalus, formas evidentemente parellas ás derradeiras estudiadas e en valor semántico 'corrente de auga, río'. De Btíbalo chégase naturalmente a Btíbal e a Buble, formas que aparecen e viven nomeando os dous ríos analizados. O Río Btíbal é un hidrónimo céltigo, de todo parella as formas galas, e unha proba máis da relación do Noroeste coa Galia céltiga. Dauzat (Top ) trai o fr. río Woebre do galo vóberos, váberos 'araúxo, río'. En canto a Bembibre ou Bembribe, sinalaréi aínda que,\. de Sousa (cf. Top. Marín, 205) rexistra en Tui, no séc. Xlll, a alternanza hidronímica Feueros, Beberos. De feito Dauzat (Lieux, 65, 83, 702, 727), aínda que da mesma raíz e tema có ll'oevre precitado, -que interpreta 'corrente soterraña de auga' - achaca outros topónimos ó galo biber, beber castor: Beuvron, l-1révonncs, BeuVl}'. Riévres, Vivey, '\livier, corso \livario, etc. Se

100 98 ELJ(-;/() RIVAS ()C'Ii\.'TAS se trata de ríos, coido que é máis probábel que a súa razón de ser sexa a propia corrente e non o animal. Vendo a forma romana río Fibrenus e en Francia ese Vivey, penso que o río Bibei (Our.) pertence tamén ó tema que estamos a tratar: Bib(r)eni. A alternanza B-/F- vese noutro tema, xa indirectamente mencionado, tamén hidronímico e céltigo. Os ríos Avon das Illas Británicas, son o cómico avon 'río', galés a fon ( cf. Féberos/Beberos), da raíz (A)ven/Ab- 'auga, corrente de auga', coma no irl. abann, abhann, abae 'río', brit. aven, avon 'río'. E, xunto a estas "correntes de auga", por certo que volve aparecer o dobrete fonético semántico: córn. afane 'castor e espírito das augas', irl. medio abac 'castor', ou sexa 'o da auga ou corrente'.

101 COMENTARIOS LUGO, UNIVERSIDAD AGRARIA DEL NOROESTE PENINSULAR Desafío del Mercado Unico Europeo Por JUAN CARLOS FERNANDEZ PULPEIRO Europa, no cabe duda, debe en gran medida su papel preponderante dentro del contexto económico intemacionul a la evolución y desarrollo de su potencial agrícola-ganadero. liste rnis1no sector es, igualn1cnte, el de mayor dinamismo en la Provincia de Lugo, con una producción global que se acerca a los millones de pesetas anuales. Esta misma cin... 11nstancia, por sí sola, explica la evolución de las enseñanzas y especialidades tanto a nivel europeo con10 español en las ran1as agrícolas, y ganadera con la creación de escuelas y facullades repartidas por dicho entorno. Lugo, con su evidente vocación agrícola-ganadera, no podía quedar descolgado de esta planificación universitaria y merced al incondicional apoyo de la Diputación, y n1ás concretamente a la firme decisión de su presidente Francisco (-.acharro Pardo hacia el Campus LTniversitario lucense, demuestra, ya no sólo la necesidad de convertir a Lugo en la cuarta universidad de C'nllicia, sino la irrefutable realidad de que nuestra ciudad sea en un futuro inn1ediato sede de la [Jniversidad 1\graria del 1\roroeste Peninsular. Argumentos económicos provinciales El sector económico por excelencia de la provincia de Lugo es el agrícola-ganadero. Evaluaciones recientes referidas a un solo ejercicio acercan la producción global agraria a los millones de pesetas,

102 100 JL!1UV (',\JU,( JS FERl\lt\,,l\TJEZ!'( 1 ],/lefr() a la vez que el ganadero supero los millones, y el forestal se aproxima a los millones. Dividida en cuatro áreas o sectores agrícolas -Costa, Terrachá, Sur y Montaña- según datos de finales del 91, la superficie dedicada a pradería ocupa el primer lugar con Has., seguida del maíz con Has., las patatas con Has., el centeno con Has., y el trigo con Has., siendo de destacar la producción de vino-nuevo con hectolitros en el 88, que representa el 8% del total gallego y cerca de millones de pesetas. Por su parte, dentro del sector ganadero ocupa el primer puesto el porcino con 400 mil cabezas (2.342 Tm. de carne en el 91), seguido del vacuno de carne con (50% frisona y 20% rubia), y ovinocaprino con Igualmente indicativo es la producción de leche que alcanza la cantidad de de litros (a razón, aproximadamente de de litros diarios recogidos), cantidad justificada por la mejora genética de alimentación y manejo actual que hace que la media por explotación se acerque a los litros por cabeza. Junto al parque de maquinaria agrícola -el mayor de toda Galicia según estadísticas recientes- que se cifra en unidades, el sector forestal ocupa un lugar preferente correspondiendo la superficie mayor a los pinos con Has., seguido del roble con Has., castaños con Has., y eucaliptos con Has. La distribución de la producción de este sector se cifra en un 80% para la ganadería; el 18% para el forestal y el 12% para la agricultura. Desafío ante el mercado único del 93 Todos los países europeos, e incluso a nivel mundial, están preparándose desde hace años ante lo que se ha dado en llamar el desafío del mercado único europeo del 93. Uno de los sectores de mayor incidencia será el de la alimentación. "La carne, leche, quesos, conservas y precocinados, bebidas alcohólicas y otros productos alimen1arios - se recoge en un reciente informe- es un compo de ba1alla a escala rmmdial que se dispulcm Francia, EE.UU., Holanda, Europa Septentrional, Reino Unido, Aus- 1ralia, Nueva Zelanda, 1\rgentina e lla/ia. Cada uno de eslos países intenta imponerse en uno o varios seclores, pues es prúc1icamen1e imposible estar en el más alto nivel en lodos ellos, en lodos los mercados".

103 [ ',\.'f\'ers/i).:\j J. \GR. \RI. \ JJEL 1V<)R(_)J;;.,_<.;TE PE1\.rl?'.1S[1L-\R 101 Estamos ya en el año 93 y cada uno de los países de Europa ha tomado posiciones en el campo de la educación, formación, investigación, desarrollo tecnológico, comercialización e internacionalización, entrando así en )a férrea disciplina competitiva del mercado único. l\ esta expansión han contribuido de forma especial los centros de formación universitaria repartidos por toda Europa, y que tan solo por lo que se refiere a la especialidad de Veterinaria son los siguientes:,\lemania: 5 escuelas o facultades; Austria: 1 facultad; Rélgica: 2 facultades; Bulgaria, 1 instituto; Dinamarca: 1 centro veterinario; Finlandia: 1 centro universitario; Francia: 4 escuelas nacionales; Grecia: 1 facultad; Hungría: 1 centro universitario; Irlanda: 1 facultad; Italia: 10 facultades de veterinaria; Noruega: 1 centro universitario; Holanda: 1 facultad; Polonia: 4 centros universitarios; Portugal: 2 centros universitarios; Rumanía: 2 facultades; Reino Unido: 4 escuelas, 1 facultad, 1 colegio universitario; Suecia: 1 centro universitario; Suiza: 2 facultades; Checoslovaquia: 2 centros universitarios; Turquía: 6 facultades; Antigua Yugoslavia: 4 facultades universitarias. Por su parte el Estado español dispone de facultades de Veterinaria en las ciudades de: Barcelona, Córdoba, Cáceres, León, Madrid, :\1urcia, Las Palmas y Zaragoza. Galicia no podía quedar atrás en este proceso; pero lo que sí es cierto es que Lugo, con la perspectiva de casi una década hacia atrás, ha sabido afrontar el reto de este fenómeno económico mediante la consolidación del primer eslabón de la cadena del sector agroganadero y forestal, hase fundamental para el desarrollo de productos alimentarios. Lugo, a través de la Diputación, ha apostado decididamente por la formación, y está directamente vinculada con la especialización agrícola-ganadera y forestal, eje central de nuestra economía cuyo motor de nuestro desarrollo integral, y así lo demostraremos a continuación ya no sólo con la creación de la Facultad de Veterinaria sino por otros centros e incluso por la vocación histórica en favor de la enseñanza. Escuela Superior de Ingenieros de Montes El 11 de febrero de 1993 el Consello de la Xunta de Galicia decidió previa resolución anterior del Consello Social de la Universidad de Santiago, aprobar la creación de la Escuela Superior de Ingenieros de :\1ontes dentro de la Facultad Politécnica del Campus de Lugo. Ese

104 1 1, 1(.!

105 [ TJ\'IVERSIV1\IJ 1\GRt\Rl1\ IJEL i'\'(jh,()este PEIVD\TS(Jl..J\R 103 memorable día se colmó una de las mayores aspiraciones de nuestra provincia ya que con esta enseñanza se cierra el ciclo de titulaciones especializadas en el ámbito agrario y ganadero. La coherencia y racionalidad; el cumplimiento del principio de especialización; el uso correcto de lo que se denomina "masa crítica", es decir, el profesorado con lo que ello conlleva a la hora de facilitar la estructuración de los departamentos universitarios y la labor de investigación; la mejora de la administración de los recursos económicos y la consecución de una mayor integración de la Universidad en la realidad circundante, todas estas razones reiteradamente argumentadas desde años atrás por el presidente de la Diputación, Francisco Cacharro Pardo, serían finalmente aceptadas, acercándonos cada vez más a la consolidación de Lugo como cuarta Universidad de Galicia. La Diputación, históricamente potenciando la enseñanza Pero desde luego no es una circunstancia aislada que la Diputación se haya interesado por la Escuela de Montes. Desde el nacimiento de esta institución provincial ha apoyado la enseñanza. En el siglo pasado, la Diputación logró la implantación en Lugo de los estudios de enseñanza media, y en el Palacio Provincial estuvieron ubicadas la Escuela Normal de magisterio, la de Comercio, la Biblioteca Provincial, el Archivo Histórico Provincial y el Museo, y en la actualidad se está colaborando con la Escuela Oficial de Idiomas, con el Conservatorio de Música, Escuelas de artesanía, solfeo, moda, patrocinio de grupos de investigación, y propiciando congresos y certámenes de todo tipo. Facultad de Veterinaria Pero sin duda alguna el esfuerzo mayor dedicado por la Diputación en materia de formación ha sido dirigido hacia la consolidación del Campus Universitario, concibiendo ésta dentro del marco de la especialización agroganadera y forestal. Así, 1984 es una fecha histórica en nuestra bimilenaria ciudad ya que en aquel ejercicio comenzaron las clases en la Facultad de Veterinaria de Lugo, en un centro provisional. Siete años más tarde, concretamente el 10 de mayo de 1991, y tras una inversión por parte de la Diputación de millones de pesetas, se inauguraba el modélico

106 104,Jl!/L. \ 1 e, \RL()S Fr;R,'\',.\}\,r[ >EX l'l!lpeir() centro de la Facultad de Veterinaria, que, con una de las instaciones más modernas de Europa, albergaría a una población estudiantil en constante crecimiento. Más de cincuenta profesores se encargan en la actualidad de impartir enseñanzas a los cerca de alumnos, mayoritariamente entre 17 y 25 años, que con un 17,6% de aprobados al año, se enfrentan a una prometedora profesión con tan sólo un 8,1% de paro, en contraste con el 13,8% en el que se sitúan otras titulaciones a nivel nacional. De esta manera los veterinarios, junto con otras profesiones que se estudian en Lugo como peritos agrícolas, ingenieros agrónomos, especialistas en alimentos y los ingenieros de montes, especialidad esta última de las que sólo existen otras dos escuelas en España, una en Madrid y otra en Córdoba, integran el ciclo completo de la formación agrícola y ganadera, circunstancia que de forma objetiva permite a nuestra ciudad albergar las mayores esperanzas para constituirse en el cuarto enclave universitario gallego y, por supuesto en la Universidad Agraria del Noroeste Peninsular, y desde esta perspectiva afrontar el desafío del mercado único europeo, hacia cuyo objetivo la Diputación ha venido orientando su interés y máximo esfuerzo económico. ~' ' ~~",,' ~ z..,~. ~ r,m ~. ~. -;.,,:.. &-~ :, ~ '., 11.,;; :.1 /~... I '... 1< - ~~f,_:.t -~ _ --.. Instalaciones dc _Jorlivas del C'ole5rio l 'nivcrsilario,.é'"'',,... ;:/~ - 14;,.. '.

107 t ',\'/VERSJJJ,VJ,\G&\R/A /JEL ~\ 1 C)R.CJESTE Pl:.'..\'L\'SLTLJ\R!05 CENTROS UNIVERSITARIOS EN EL CAMPUS DE LUGO l. Facultad de Ciencias. Polígono de Fingoi-Augas Férreas. J)ecano: J)r. José Ramón Estévez Cabana.s. Teléfono Fax Colegio Universitario. Polígono de Fingoi-.Augas Férreas. Directora: Dra. Concepción Burgo López. Teléfono Fax Escuela Técnica Superior de Ingenieros Agrónomos. Avda. de Madrid, 81. IJirector: Dr.,\ntonio Rigueiro Rodríguez. Teléfono Fax Escuela Universitaria de Ingeniería Técnica Agrícola. Avda. de Madrid, 81. l)irector: 1). Serafín Tellado López. Teléfono Fax Escuela Universitaria de Ingeniería Técnica en Explotaciones Forestales. Avda. de Madrid, 81. J)irector: J). Xoán Carlos Carreira Pérez. Teléfono Fax Escuela Universitaria de Estudios Empresariales. Rúa Armando Durán sin. Directora: D.~ Rosa ~1." Varela Puga. Teléfonos Escuela Universitaria de Formación del Profesorado de Educación General Básica. \vda. Ramón Ferreiro sin. J)irector: J). José.Antonio Ciarcía (1andoy. Teléfono 22 34,)1. Fax Escuela Universitaria de Enfermería (adscrita a la Universidad). Rúa da Saúde, sin. Director: J). Jesús \'ázquez Gallego. Teléfono , ext Fax Facultad de Veterinaria. Campus Universitario. l)ecano: J)r. Luciano Sánchez (}arcía. Teléfonos y Fax Instalaciones: FACULTAD DE VETERINARIA La Facultad de \Teterinaria de Lugo está situada en el Campus LTniversitario con una superficie urbanizada próxima a los metros cuadrados y edificada de metros cuadrados, coincidiendo su distribución con un pabellón central, aulario, auditorio, clínicas y hospital clínico veterinario, 4 pabellones de departamento, animalario, almacenes, etc. A todo ello habría que añadir explotaciones agrarias experimentales corno la Granja Ciayoso Castro puesta a disposición de la Facultad por la Diputación Provincial. La actividad docente de dicha Facultad incluye los siguientes departamentos: l. - J)epartamento de \natornía y Pnxlucción Animal. Area de Anatomía Patológica Comparada y Area de Producción 1\nimal I)epartamento de Riología 1\nirnal. 3.- Departamento de Biología Fundamental.,\fea de Genéti~ 4.- f)epartamento de Rioquímica y Biología ~~Jlecular.

108 106 J[T,.\J\.' Ct\RL()S FERl\'1\.1.VIJEZ P[!LPEIR() 5.- Departamento de Ingeniería i\groforcstal y Producción \legetal. Area de Producción Vegetal Departamento de Estadística e Investigación ()perativa Departamento de Farmacología, Farmacia y Tecnología Farmacéutica.,\rea de Farmacología. 8.- I)epartarncnto de Física 1\plicada. 9.- [)epartarnento de Fisiología. Area de Fisiología y Area de Etología y Protección.Animal Departamento de I\1icrohiología y Parasitología. 1\rea de ~ticrohiología Departamento de Patología Animal l)epartamento de (._)uímica 1\nalítica, Nutrición y Bromatología. Area de Tecnología de los Alimentos y Arca de Nutrición y Bromatología Departamento de Química Física l)epartamcnto de Química ()rgánica Departamento de Toxicología y Veterinaria Legal.

109 VIRGILIO EN LA BIBLIOTECA DEL SEMINARIO DIOCESANO DE LUGO Por MANUEL RODRIGUEZ SANCHEZ Cuando Virgilio, con gran fatiga y tesón, daba forma a su Eneida "more atque ritu ursina", según testimonio de Gelliol'I, comparando el alumbramiento del poema al parto de ese animal en el que la hembra da a luz un feto deforme y lamiéndolo repetidas veces ella misma le da una forma grácil y bella, su coetáneo, el poeta Propercio intuía que algo superior a la Ilíada se estaba fraguando en la mente del mantuano(21. Poco después de las guerras cántabras, encontrándose de regreso Augusto en Roma, el poeta lee para el emperador y su hija Octavia los tres libros que ya tenía rematados (2, 4 y 6). Los versos en los que se relata la muerte, todavía reciente, de Marcello (6,869 sgts.) llamado a ser el sucesor del Emperador, impresionaron de tal forma a la madre del joven que ésta sin poder contener la emoción se desplomó sin sentido. El poeta contaba desde ese momento no sólo con el favor de las Musas sino también con el de la familia imperial. Su fama permanecerá imperecedera desde entonces hasta nuestros días1.11. Resultaría demasiado tedioso y fuera del propósito que nos marcamos, revisar los distintos testimonios de admiración surgidos en todos los tiempos hacia el poeta mantuano. La Iglesia y los cristianos no (I) Gcllius 17, 10. (2) " Ceded el paso, poetas romanos, retiraos, griegos! i\lgo nace más grande que la Ilíada." 11, 34, 64. (3) l'on10 sucede con todos los grandes personajes ta1np0lo a Virgilio les faltaron los detractores, baste recordar aquí a ;.J'u1nitorio con su Antcbucolica, al autor anónimo de Vergiliomastix, la.\enco1na."tix de Carvilio Pi.:tor, etc.

110 108 A1Ai\'('EL RC>L>RIGL!E/, SA1'\'CHEZ podían quedar al margen de este interés suscitado por nuestro poeta y así en el siglo IV una dama cristiana perteneciente a la aristocracia, hija y madre de cónsules, poetisa de escasa inspiración, componía un centón al estilo virgiliano( J, con el fin de que sirviese a sus hijos para estudiar la historia sagrada. El profeta profano. La exégesis virgiliana del medioevo, sin quedar al margen el mismo Dante, ve en Virgilio al profeta pagano que anuncia el nacimiento de Cristo en su Egloga IV. Los elementos que en la misma aparecen dan pie a una interpretación cristiana de la misma: la llegada inminente de una nueva era (el reino de Saturno) en la que señoreará la paz (verso 7), una virgen que va a dar a luz un niño instaurador de esa era (v. 6), la misma figura del niño (v. 8) no se podían escapar a la consideración del misticismo medieval. Un autor tan serio y profundo conocedor de Virgilio como es Ettore Paratore afirma que los autores medievales que así interpretan al poeta no son merecedores de los sarcasmos y vejaciones que le han asestado la filología del siglo pasado y principios del presente(". Ediciones anteriores a Al margen de todas estas consideraciones que, sin duda, pudieron tener su peso a la hora de adquirir ohras de Virgilio para las bibliotecas de los Seminarios, para estos centros tuvo que tener mucho más peso la lengua y el humanismo del poeta. Desgraciadamente no podemos trazar una historia completa de las ohras del mantuano en nuestra hihlioteca dehido a la desamortización. Actualmente contamos en la misma con las siguientes anteriores a 1900: - P. VlRGIUI A'1AR01\'IS OPERA Fue editada en París en 1532 por Juan Pierio Valeriano. Se trata de una verdadera joya hihliográfica a la que el autor añadió el docto comentario a Virgilio del gramático.mauro Servio Honorato, nacido hacia el 370 y prohahlemente discípulo de Elio Donato. (-1-) l'nn1rosici<in poética t.'11 b <.'UaL -., n il ndusl' cil' ht:1nistiquius... ll' [;.., tihr:t..:. Je \'irbrilin, Sl' dl'sarrollaha otro argumento.:un1pll't:in1l nte distinto al Je\ pnt:ta..supt111ía un conncintientn perle.:to dt: la nhrd Jl'i poeta. (S) \'irgili(l, Ettnre l'aratore, Fircnzc ] 1 )(1lJ, pjg.!hll.

111 \7RGILIO EN L\ RIRLIOTEC\ DEL SEM/:V,\RIO DE LUGO 109 El comentario de Servio es el mas importante de cuantos se han conservado de los de la antigüedadr 6 1. Texto imprescindible para una correcta exégesis de la obra de mantuano. Se abre la obra con unos versos de Augusto a la obra de Virgilio y después del consabido Privilegio y Prólogo del autor sigue la vida del poeta del gramático Elio Donato, autor que tuvo la gloria de contar entre sus discípulos a San.Jerónimo. La vida del mantuano de este autor del siglo IV será el arquetipo de todas las vidas virgilianas de los primeros siglos de la Edad media. Así llegamos al cuerpo de la obra con el texto de las Eglogas, Geórgi GIS y Eneida con sus respectivos comentarios. Se cierra con un índice de gran utilidad de las palabras comentadas por Servio. Al final nos encontramos con una agradable sorpresa ya que en la encuadernación que se nos antoja reciente se ha añadido otra obra del mismo autor anterior en tres años, esto es del 1529, al texto de Virgilio y que no es más que un intento valioso para aquella época de depurar el texto virgiliano y las correcciones que el mismo ha introducido. Para apreciar en lo que vale la presente obra hay que tener en cuenta que la "editio princeps" de Virgilio es la dedicada por Giovanni l\ndrea de Bussi, obispo de Aleria y afamado humanista al papa Paulo II y que fue preparada entre los años 1468 y 1469" 1 El estado de conservación del libro es óptimo. - VIRGILIO. EGLOG1lS, GEORGJCAS Y ENEIDA Taducción de Diego López. Editada en l\l final de cada una de las obras de Virgilio "El autor declara en las anotaciones todas las fábulas, historias y versos dificultosos que el poeta tratara. "Estas anotaciones a veces son curiosísimas, pero la importancia de la obra se centra en torno a la polémica surgida en torno a la misma ya que tres años más tarde aparece otra traducción del mantuano obra del agustino Fr. Antonio de Moya quien sin escrúpulo alguno entra a saco en la de Diego López. Al ser escasas las variantes entre ambas obras Mayáns sostuvo la peregrina hipótesis de la existencia de un manuscrito común del que echarían mano ambos traductores y atribuye la traducción de este supuesto manuscrito al mismísimo Fray Luis de León. {6) Los principales coment<irios a la ohra del mantuano en la <1ntigü.edad, además del ya citado, son los de los autores sigüicntcs: Elio Donato, Probo, Tiberio Claudia Uonato, ~Iacrobio y las Schedae Vaticanae,.Schedae Sangallenses juntti con el lrabr:inentu del Codex :-.tejiolanensis. (í) \'irgilii ()pera et Catakcta, Romae per Conr dum.suueynheym et Arno!Jus Pannartz, in domo Petri et Francisci de maximis (s.d.). Conrad.S\\ eynheyn1 y Arnold Pannartz son los prototipúgrafos que prepararon las planchas.

112 110 ALlI\'(rEJ, R()f)UÍ(;['f;.7. S.-\,\rCllE/. Diego López realizó la traducción en prosa y a la verdad no es nada afortunada pero tampoco se le puede juzgar tan negativamente como lo hace M. Menéndez Pelayo, quien escribe al respecto: "Diego López, escritor infeliz, pero buen gramático, no necesitó ajenos auxilios para hacer su detestable traducción de la Eneida, verdadero sacrilegio cometido contra los divinos cantos virgilianos"<'>. Hemos de tener en cuenta que el autor era preceptor de latinidad en la villa de Olmedo y el objetivo que se propone no es otro que el de allanar la comprensión del texto a sus alumnos. por otra parte es la primera versión completa de la obra de Virgilio en nuestra patria. Javier de Echave-Sustaeta afirma que Cervantes además de servirse de la traducción, en octavas reales, del humanista toledano Gregorio Hernández de Velasco, también conoce la de Diego López. M Esta obra fue impresa por primera vez en Valladolid en 1601 y hasta la última de 1679 logra la reimpresión en ocho ocasiones. - P. VIRGILll I'vIARONIS OI'ERJ\, interpretatione et notis ilustravit Carolus Ruaeus. Soc. Jesu. Venecia Esta edición de las obras de Virgilio en dos tomos es una de las muchas que de los autores clásicos salieron de la imprenta veneciana "ad usum screnissimi Delphini". Al Prefacio sigue la vida de Virgilio de Donato y sorprende que el docto jesuita niegue la paternidad de la misma al célebre gramático afirmando que es de "autor desconocido aunque algunos la atribuyen a Donato". El misterio se nos desvela al final de la misma donde nuestro autor advierte que debido a los errores que encuentra en la vida de Virgilio va a trazar él mismo otra distribuida por los consulados año tras año siguiendo el cómputo romano. Al lado de los distintos cúnsules hace figurar el año correspondiente de la fundación de J{ 1111a. Tc rmina lo que pudieramos catalogar como introducción con los testimonios que sobre el mantuano emitieron los escritores latinos desde Iloracin (h:"i-8 a.c.) hasta Lampridio (s.!\' d.c.). El cuerpo de la obra consta Je!:is si~rtticntes partes: argumento Je la obra, texto virgiliano. interpretackm Jel mismo en una prosa de fácil comprensión, cualquier per.sunj. n1edi... 1n... 1n1L nte \'l'rsada en la lengua latina la puede leer y entender y und prnlusa explicación de non1hres propios, n1itolúgil..'u.s y 101.: iones 111~1.s difíciles. l'uda la obra está (8) 1.1. ~1vn( ndl'/ l'l'l,1\'u, gjh!iulvl',l Lll' Tr.1LillL'lllfl'.'- l sp.tíit1k's. L'.SIL' \LiJri... 1 [(j;)3. '!\uno lll, p;íg...j.{)() (9) \'irgilio y :\11.'>u\r\ls. l,dklunes Celisu. P.arcl'ion,1. JlJ64. l'ágs. 10.S-HJlJ.

113 \'IRWUO ES L.\ BllJLIOTECA DEL SEMINARIO DE umo 11! redactada en latín. Se cierra el trabajo del jesuita con un índice de todas las palabras que aparecen en Virgilio. Los dos tomos están encuadernados en pergamino y bien conservados. - I'UBLII VIRGILII MARONIS OPERA. París Dos tomos preciosos que pertenecieron a la biblioteca del obispo,\rmañá. editados en la imprenta de Barbou. No consta el nombre del autor que preparó la edición. En el prefacio pasa revista a los códices y ediciones de Virgilio y sigue la vida de Donato que la atribuye a autor desconocido. Como novedad más importante en esta obra podemos resaltar el argumento en hexámetros de cada uno de los libros de las Geórgicas y de la Eneida, desconocemos los autores de los mismos pero sin duda el autor o autores eran grandes latinistas. A continuación un breve argumento, en prosa, de cada una de las obras, el autor se sirve descaradamente del de Ruaeus, viene el texto virgiliano sin notas ni Cllmentarios. El tomo li se cierra con las obras menores de Virgilio, los testimonios sobre el mismo de escritores antiguos y un Aenedos Supplmentum de Maphaei Vegii Landensis centrado en la figura de Turno también en hexámetros. Edición manual encuaderdernada en piel y cantos dorados con algunos grabados de escaso valor. - P. V. MARONIS RUCOLICA, GEORGICON, AENEIS. Madrid Edición escolar preparada por el jesuita José Petisco para los alumnos de la compañía. El autor en la ", \dvertencia del Editor" analiza la conveniencia de ofrecer a sus estudiantes las obras clásicas con o sin traducción directa al español planteándose el problema de la mayor o menor utilidad de la versión para un aprendizaje rápido y eficaz de la lengua latina y después de una no corta desquisición que a nada conduce se inclina por omitir la traducción aduciendo como argumento que los alumnos de sus escuelas ya cuentan con una colección de clásicos latinos con sus correspondientes traducciones y que por ende pueden leer a \'irgilio sin necesiudad de recurrir a la versión española. Los autores traducidos son: Fábulas de Fedro y algunas cartas de Cicerón por lo que cree que para la recta interpretación del mantuano

114 112 M,\NUEL RODR[(;l'EJ: S.\NCF/EJ: abundarán unas cuantas notas que hagan el texto un poco más inteligible y expliquen los pasajes más difíciles y a fe que ha conseguido su propósito ya que las notas que acompañan al texto son escuetas y muy acertadas. El mismo autor confecciona una vida de Virgilio de contenido nada despreciable si bien hoy en día está superada en muchos de los juicios que esmite sobre nuestro poeta. La edición no tiene más pretensión que la expuesta, aún así adolece de un defecto gravísimo cual es el de omitir la numeración de los versos.

115 DOSITEO RODRIGUEZ "GALLEGO" Famoso picador de toros lucense Ex-seminarista de Lugo Por JOSE RAMON ONEGA LOPEZ Galicia nunca ha sido país de toros ni de toreros. Los únicos bobinos que aportaron su fuerza al nombre gallego fueron los mansos bueyes de carros y carretas o los uncidos al arado romano y de vertedera. En el país se cuentan con los dedos de la mano las plazas fijas de toros y en la mayoría de las villas que incluyen alguna corrida en el programa de festejos populares, las instalaciones suelen ser portátiles y las promueven más por novedad y exotismo que para complacer a una poco enterada o inexistente afición. Naturalmente hay excepciones. Ni anfiteatros ni toros i\caso Galicia, por razones ignoradas, no sea país de espectáculos al aire libre. Roma tan aficionada al teatro y al circo, no ha dejado en la Gallaecia restos de anfiteatros como en otras partes. Hasta ahora la arqueología no los ha descubierto al menos. Se han hallado miles de lares viales, lápidas funerarias, calzadas, estan1as, monedas adminícl1los de adorno, lucernarios, columnas e incluso obras tan magnas y colosales como la muralla de Lugo, el castro romanizado de Viladonga, las termas del Miño y el presunto ninfeo de Bóveda -por citar únicamente restos arqueológicos de Lugo, ciudad fuertemente romanizada- pero no hay memoria ni huella de un simple anfiteatro o de un modesto teatro en el que pudieramos imaginar el sonoro coro de Sófocles o el grave acento de Esquilo. :\ada, ni nadie sabe por qué. Tal vez por el clima lluvioso que desaconsejaría la celebración de espectáculos al aire libre? No parece probable. En

116 114 J(JSE R1\J\1() \, 1 (JIVE(T,\ LOPE7. varios lugares de Galicia y en el entorno mismo de la lucense plaza de Santa María, fue hallada una piscina de vistosos mosaicos, y en muchos otros sitios se conservan restos probatorios de la vocación romana por el agua y las abluciones. No debe ser, pues, esta la causa. Si eran capaces de bañarse al aire libre, también lo serían para divertirse porque tampoco emergieron hasta el momento coliseos locales donde gladiadores luchasen con las fieras o entre si, ni estadios que albergasen los ecos de competitivos deportes de masas. Que se sepa, los gallegos sólo debían reunirse colectivamente para bailar los sones guerreros, danzando las noches de plenilunio, a las puertas de sus pallozas, como nos cuenta Strabon. Después, sólo hay constancia de romerías en antiguas ermitas, fiestas de gaita y tamboril en las aldeas y xuntanzas lúdicas para festejar otros acontecimientos religiosos, civiles y militares. Y toros, tampoco. El reino del toro es mediterráneo y cretense, y por extensión o irradiación, meridional y latino. La cultura de la lidia no penetra más allá de las montañas de León, tal vez porque tampoco se asentaron al Norte, con criterio de permanencia, los árabes invasores tan aficionados al arte de la suerte y el ruedo. Una excepción en el norte podría ser el País Vasco, y no todo, aunque las corridas de Bilbao, y por ende, sus aficionados, acrediten una arraigada pasión por el toro y sus festejos. Por esto, causa mayor extrañeza que Galicia, muy de tarde en tarde, logre colocar en el ruedo del arte de Cúchares alguno de sus hijos. l\lfonso Cela, "Celita", fue uno de ellos. Otro fue "Gallego". "Celita", matador de justa fama y acreditada vocación, nació en 1885 en la parroquia de Carracedo, municipio de Láncara (Lugo), tomando la alternativa en La Coruña en 1912, de manos de Manuel Mejías Bienvenida. Su mayor éxito lo alcanzó en Barcelona en 1914, y su última corrida la efectuó en la madrileña Plaza de Las Ventas en Y, como hemos de ver, precisamente por estas fechas, también Dositeo Rodríguez Otero, "Gallego", alcanza sus mejores triunfos como picador de toros. Pero después de "Celita" y "Gallego", Galicia no vuelve a dar gente del toro de nombradía.

117 DOSITEC) RC)DRl(JCJE7, "(J1\LLE(J()" 115 Un gran picador «"Gallego" es un gran picador, de los más señalados entre los mejores de hoy", dice Cossío en su clásico y famoso tratado de Los TorosOl. Y la publicación taurina "El Ruedo", afirmaba en 1956: "Fue un gran picador de toros, uno de los mejores que cabalgaron por los ruedos desde el año 1920 al de 1930"l 2 l. Así de rotundas estas opiniones en un mundo -el del toro- tan proclive al regateo de famas y celebridades. Porque "Gallego", en efecto, fue un picador de toros singular, inspirado, que estuvo al servicio de las más grandes figuras del toreo y que levantó enfervorizadas ovaciones en tardes de arena y sol, de alegres pasodobles y claveles en el escote de damas con mantilla española y señores con largos puros habanos en los tendidos de sombra. Dositeo Rodríguez Otero nació en San Cosme de Gondel, del municipio de Poi, provincia de Lugo, el 23 de diciembre de 1s931 3 l. Pronto, pues, se cumplirá el centenario de su nacimiento en esta pequeña aldea de la Chaira, situada en las estribaciones de la sierra da Ferradura, al abrigo del monte Xaciña que se prolonga en la escarpada cima del Mirador. De Gondel fue natural también doña Gertrudis Feijoo, esposa de don José Gómez Neira, padres de don Juan Gómez Neira y Feijoo, alcalde de la antigua jurisdicción de Luaces que combatió con valentía a los franceses en la guerra de la Independencia. Que se sepa, la aldea no cuenta con más celebridades, como no sean oscuras referencias históricas de su pertenencia al monasterio de Meira, en la Edad Media, y el hallazgo de algunos restos arqueológicos de tipo prehistórico al cavar los cimientos de alguna nave para establo. También podría apreciarse que el topónimo aludiría a una posible fundación goda. Pero eso es todo. (1) Jo.sé 11arfa de Cossío. Los toros. Trotado ll'cnir.._.o e hislórir...'o. Espasa Ca!pt',.S. A. Nladrid, Torno III. Página 786. (2} Don Ventura. "Ren1emhranzas taurinas. Dosileo Rodríguez, "(;allego". "EI Ruedo" (3) Cussín señala que Dn.siteo Rodríguez nació el 21 de dkien1hre, y la nüsrna fecha aparece en el cmncntario Je "Don \"entura" (nola 2), seguran1ente ton1ada de Cossíu..Sin enü1argo en un con1entariu que recoge "El Ruedo" (\'er nota+), entreconül\ada, se anota esta afinnaciún de Dnsiteo Rodríguez: "\'ine al inundo la víspera de J"..:ochehuena de 1893".

118 ... - ~ "' ~ o ~ ~ '{ ' ~,.. 9. rª r. ' ~ ~ Q. " r, n " "' '.. :....., 1 1 ',,... '-,,. 1 ~ J.. ~- \ '\... : ~,1 '. '

119 IJOSITIW ROIJRIGl'EZ "GAUEGO" 117 Lo cierto es que "Gallego", apodo que utilizó Dositeo Rodríguez en los ruedos, no tuvo más relación con los toros durante su infancia y juventud que el pastoreo de las vacas de sus padres. "No perteneció a ninguna estirpe de toreros ni salió de un hogar donde el profesionalismo de la lidia de reses bravas fuese condición familiar, sino que el hacerse torero de a caballo fue el epílogo de un ciclo de aventuras, a cuyo desarrollo no concedió él nunca ninguna importancia", dice de él un comentarista taurinol 4 1. De seminarista a peón Dositeo fue el cuarto hijo de siete que tuvieron sus padres, cinco de ellos varones y dos hembras. Su niñez fue la normal de una casa de labradores con tantas bocas que alimentar. En la escuela era aplicado y despierto aunque ya asomaba cierto cierto gusto por los viajes y las aventuras. Comprobado su despeje, sus padres decidieron enviarle, a los quince años, al Seminario de Lugo, donde cursó los dos primeros años de los estudios eclesiásticos. No era esa, sin duda, su vocación ni su querencia. Un día decidió plantar el latín y abandonó el Seminario. Llevando en el bolsillo doce pesetas con las que debía abonar la matrícula del tercer curso, escapó del centro marchando a la aventural''. Como pudo llegó a Monforte donde buscó con ansiedad un empleo para poder comer. "Huyendo de la severidad de mi padre llegué a Monforte -dice en la entrevista a la prensa-, y entré al servicio de un comprador de patatas"l 6 1. De Monforte pasó a Orense, donde residió un tiempo. En la ciudad de las Burgas se colocó de acarreador de escombrosl 71, pero ni la rudeza del trabajo ni el oficio le gustaban y decidió abandonar el (4) Don Vcnhtra, a.c. (5) F. :\lcnjo. "La pe4uefta historia de los picadores actuales. De estudiante a pil.'ador, pasando por picador y limpiabotas. "(}allego" luvo Ja protección de Joselito y de!\1arcial". "El Ruedo", Por su parle Don Ventura, con respecto al dinero que Dosileo utilizó para escapar del Seminario. expresa: "... encontró estrecho el Seminario, y 1..lt:sapareció de él ('011 la respetahle suma de cuatro duros, destinados al- pago de unas matrículas" (a.c.). Cossio, por su parte, yerra al afirmar que sus padres le enviaron al Se1ninario de ( )rcnsc. (h) F.!viendo. a.1..'. (7) F.,\:Iendo. a.c. No oh.stante, C'ossío en su Trllllldo. o.e., Concn. ta l{ttt: "(}allego" se dcdkó al oficio Je cantero.

120 118.!OSE R,\MON ().'-: Ei!A LOI'EZ empleo. Pero en Orense ocurre algo que habría de condicionar su vida. Allí presencia por primera vez una corrida de toros, una corrida mixta, en la que figuraban "Lagartijillo-chico", "Ostioncito" y "Celita", el matador gallego y lucense que ya había alcanzado alguna fama. Y fue tal la impresión que le produjo el espectáculo que desde aquel día -un 15 de junio de ya no lo apartó de su mente. Era su primer contacto con el mundo taurino. Tras desempeñar distintos trabajos esporádicos, se trasladó a Vigo empleándose de obrero en las obras de ampliación del muelle vigués. Tampoco permaneció mucho tiempo en este quehacer. En Lisboa "Firme en mi decisión de no volver a la casa de mis padres, donde a buen seguro me esperaría un recibimiento poco grato, decidí llegarme a Lisboa, en compañía de un paisano y un portugués de espíritus tan aventureros como el mío"i 8 l. Antes de llegar a Lisboa le ocurrieron varios contratiempos. A los tres días de marcha, el compañero gallego desapareció llevándose consigo un magnífico par de horas que Dositeo había comprado con el escaso dinero que llevaba. En esta compra había invertido todo su capital. Llegó a Lisboa con los pies ensangrentados pero lleno de ánimos y comienza a buscar trabajo. No lo encuentra. Desesperado, acude al cónsul español en Lisboa para suplicarle un billete de caridad con el que poder retornar a España. En el consulado desconfiaban y Dositeo tuvo que simular una repentina enfermedad. En Sevilla Viaja a Sevilla, cuna del toreo y patria de los "Gallo", una leyenda viva en la España de los ruedos. Su primer oficio en la ciudad del Guadalquivir fue el de limpiabotas. Dositeo recorría las calles de Sevilla con su caja preguntando " limpia, señor?". Era una vida dura por la competencia, que apenas le permitía ganar para comer. En los ratos de ocio, cuando descansaba del trabajo, contemplaba con envidia a los torerillos de la Alameda de Hércules. Les veía llegar, delgados, (8) F. 1.1en.Jo. a.c.

121 119 [)()SJTt:() R<JIJRf(;[TE7, "(11\LLEC:CJ" cimbreantes, la piel curtida, con su atillo al hombro, su gorra de visera calada hasta las cejas, sus alpargatas o botos camperos, su camisa anudada en el ombligo, pero sobre todo observaba su mirada de fuego, preñada de esperanza, desbordada de coraje. Dositeo seguía sus movimientos, se fijaba en sus muletas cuidadosamente plegadas y en las espadas de madera con las que aliñaban faenas de ensayo delante de las mágicas puertas de La Maestranza. Cansado de limpiar botas y zapatos, pero más de permanecer arrodillado a los pies de los demás, vuelve a emplearse de albañil. Y es entonces cuando el Destino parece fijarse en él. «La fortuna, sin duda compasiva de mis desgracias, me lleva a la casa de la calle de Santa Ana, domicilio a la sazón de Joselito "el Gallo"», confiesa Dositeo< 9 1. La gran oportunidad Cuando se encontraba, con otros peones, ejecutando una reparación en esta casa de los "Gallo", aparece '\Joselito" que le observa y se le acerca. Dositeo siente la mano del famoso mataor que le palmea en los hombros y exclama: - Eh, chico, recias espardas pa un picaor! Mejó quepa albañil... digo. Dositeo no duda. Hay veces que la vida tiene estos lances y todo depende de una palabra o de una frase. - Si tuviese quien me ayudase!- dice rápido mirando al maestro. - 1ü quiere zé picaor? -pregunta "Joselito". - Lo que sea -impora Dositeo-. Si usté me ayuda... "Joselito" sonríe, contempla de nuevo las fornidas espaldas de Dositeo y dice senequiano: - Ze verá... Todos sus compañeros entienden que un "Gallo" nunca falta a su palabra y enseguida le embroman con alusiones a su nuevo oficioc Cuatro vacas de los "Gallo" A los pocos días alguien le llevó el aviso de que los "Gallo" deseaban que interviniese como picador en un festival organizado por el "Club Gallito" en la pequeña plaza de Pino Montano. (9) F. 1.-Iendo. a.c. (10) D. Ventura. a.c.

122 120 J()SE R,\,\1():\ 1 CJ1VEGA L(>l'EZ Los nervios de Dositeo se disparaban, pero llegó el día y picó con pundonor y seguridad las cuatro vacas que lidiaron los tres hermanos "Gallo": Fernando, Rafael y José. "Piqué las dos primeras -dice Dositeo- bajo la complaciente mirada de mi protector "Joselito", quien comentó a sus amigos: "De este galleguito ha de salir un buen picaor". Por su parte, los amigos le auguran que en adelante visto el resultado, podría ya "comer del toro". Joselito "Gallo" continúa protegiéndole después de aquella primera actuación y gestiona su colocación como picador de reserva con la Empresa de caballos de Sevilla. El empresario era "Cantares", famoso picador de reverte, quien al retirarse del oficio se había convertido en empresario de caballos. Joselito pidió a "Cantares" que diese entrada al Galleguito en una de las primeras novilladas que se celebrasen en Sevilla. Así fue, Dositeo Rodriguez tuvo una actuación discreta y prometedora, y al domingo siguiente -el 4 de julio de 1914-, repitio como picador en una nueva novillada. Son miuras! "Recuerdo -evoca Dositeo- que al llegar al patio de caballos, mis compañeros, para animarme, me gritaban: " Compare! A ver qué hasemo ahora!... Que son miurasl". Dositeo sintió miedo. La "miurada" era en realidad una becerrada, galgueña, bien comida y con sus 350 kilos pasado.s. "Entre las frases de ánimo de los del oficio y los pregones de los vendedores de periódicos voceando por los tendidos "la cogida y muerte del Tello, sentí que el corazón se me subía a la garganta", reconoce Dositeo "Gallego". El picador de Gondel, temeroso y acobardado, ojeó el bicho, sacó pecho, respiró hondo y picó espuelas. En al primer puyazo salió estrepitosamente derribado, y marchó a la enfermería con la secreta intención de no volver a salir. Estaba aterrorizado. "Pero ante las risitas maliciosas de los médicos -comenta Dositeo-, pudo más el amor propio que el miedo, y salí de nuevo para picar los dos últimos toros". "Joselito", que participaba en la corrida, le obsequió con una dura reprimenda, reprochándole su flaqueza y su falta de valor. Dositeo le prometió solemnemente que aquel sería el primero y último gesto feo de su vida taurina. Y lo cumplió hasta el final.

123 J)CJSJTECJ HC)f)Hf(;( 1 EZ "(;;\T,T,E(;()" 121 En las plazas principales. Dositeo Rodríguez Otero, ya metido de lleno en el mundo del toro, figuraba en los carteles con el apelativo de "Gallego''. Estuvo varios años de reserva hasta colocarse de tanda con Joselito Martín, novillero puntero por el año Y como tal reserva toreó picando corridas durante dos temporadas en las plazas de Sevilla, Barcelona y Bilbao. Su destino estaba cumplido. En 1920 "Gallego" ingresó en la cuadrilla del gran Marcial Lalanda, con quién estuvo once años consecutivos. Dositeo Rodríguez recordó siempre al maestro con gratitud y admiración: "A Marcial nunca le agradeceré bastante lo mucho de lo que le soy deudor. Supo ser jefe y padre de sus subalternos y dar un sitio y una consideración moral y material a cuantos le servimos". Con Marcial Lalanda, "Gallego" picó una novillada que se dio en Madrid el 8 de agosto de 1920, cuyo cartel se compuso de la lidia de un novillo de Cruz del Castillo rejoneado por Rasilio Rarajas, y de seis del marqués de Villamarta, estoqueados por Pablo y Marcial Lalanda. l\larcial obtuvo en esta corrida un señaladísimo triunfo. Cortó dos orejas y el rabo del último novillo, llamado "Soberano". Pero Dositeo Rodríguez "Gallego" no obtuvo menor éxito, empezándose desde entonces a cotizar su nombre. Picó a "Soberano" y a otro astado anterior - "Herrador" de nombre y colorado de pelo- con gran pericia, valor y acierto y fue premiado en ambas faenas con grandes ovaciones. De aquella tarde -dice el comentarista taurino Don Ventura "arrancó el prestigio que Dositeo Rodríguez disfrutó tirando el palo a las astadas reses, fama que consolidó en la feria de Sevilla del año 1922, especialmente en la corrida del 19 de abril (Granero, "Maera" y Marcial), al picar colosalmente a un bravísimo toro del conde de Santa Coloma". Dositeo Rodríguez continuó sus triunfos por los ruedos españoles, levantando ovaciones. Picaba muy bien el toro y los mataorcs se lo agradecían porque no castigaba demasiado los astados y reducía en su justa medida la bravura excesiva de las reses.

124 Remembranzas TAURINAS DOSITEO RODRJGUEZ, «GALLEGO» a ~u (at>ua. lt' d,, Lromt'11nd" un W nolal, mi'. ntra I< dt'('la jo, ia\mentc: - Buenas espardas pa Un p1caor! -.'."i yo tudera quien m.. ayud ara!. - ;,Quiere ze picaor? OeJ>raria probarlo. ' 1 lo~ dpi Club Ga lll drj;111 pirar u~a 'ata en el festiv1,1.i r11r van a dar. nu hac1 falta que hablemo~ má. De u~t<:-d depende.,.j"selit<h influyó para que Dositeo tomara.iarle PO aquel feslt"jo. ~- lan hien se portó en,;. _ 1ur ~u~ amis;o9 lt> felicitaron aeegurindolf' tu podía romrr del toro. DPSde f'dlonee~ no Jejo en pa:i: al gran cj e;. 1 li la l'on:eguir qu.. este le colocara t on10 pira1lor dr rr~ rva ron la Empresa d,-:ihalln~ di:' ~r,illa. En la~ dos primeras novi IL11!a~ no ('obn' un rt>ntimo v Jo1e lt p gó,,.1 l uiler de Ja ropa. Torf'" t'omo tal rese-rva dos lrmporadaa l"o la~ P.aza!' de Sevilla. Barcelona y Bilbao, y en 1919,._. colocó Pn la c11a<lrilia del cnlonce1 no. 'iller 0 Joselilo Marlín. En el año 1920 le habló l\{ardal Lal nda para proponerle qur fuera subahetno suyo, y 1 00,;. pk-1"1 en 111. novillada que se dió en Ma. olrid el día 8 de 11. t:osto. cuyo cartel se compu ~o df" la 1 idia <ll' un no..-illn dr- Cruz de Casti.. llo rtjoneado por Baaílio BaraJª' y de seis del 'Jrqu~s de Villamarl, estoqueados por Pa. hlo v ~larda! Lalanda: é-.<11n ob1uv{l un aeñalarlo l~i1mfo. pues cortó las dos oreju y el rabo df'] último no'" illo. llamado,.:;;oberano11: p:>ro 110 fue menor PI alcanzado Pn tal oca1ión por "El Callqrnn. tanto pirardo 11 <l'ch"l a<tado en. mo al anlerior de Marcial... Herradoru de nom. hre y colorado de pl'lo. De aqutlla tard,. rrancó el prestigio que Do~Í\('o Rodri t:uez didrut Í tirando el palo a las astada' r~ses. fama qur con~o!idó en la fe. F.1 Gallf'l;"O ut< la carl era también de. Marcial L laada, y en ella le d'ecia que volviera de nuevo a 1u!'Uadrilla, dr la que formó parte hasta el aóo Al 11lir de ella ingreeó. en l de Antonio \liírquez: retir do éste, picó a la1 órdene1 de Pepe Amoró1, de cm1ravilla11, d"e ario1 ma l dore1 mlí111; per<l.u époc.a floreciente 11e ha lla. como bemo1 dicho, ea la tercera dée d df'i presente eiglo. mieotra1 JM.'TmaneciÓ en b ruadrilla del repetid'o Marcial Laland1. a t'll ~-o matador a(omp óo a Lim en el invierno ~ Aunque lenía los hue101 machacadoa11, 1ci 91Ún frah p:riífica que tj emple1ba a( hablar ~ percance que 9ufrió; cop:id11 solamente tuvo una. el 16 de may<l de 19'.?4, en!.l.ad'rid: 11n toro de S nla Coloma le cogió, en una CIÍ da 11 dt"scubierto. y le infirio un grave heri da l"n la parte 1uperior inter,na de un muslo. Parle de una pát,rina de "El Ruedo'', en 1956

125 DOSTTEO ROTJRIGUEZ "GALLEGO" 123 Grave cogida. Dositeo Rodríguez, en general, tuvo suerte en los ruedos. Solamente sufrió una cogida el 16 de mayo _de 1924, en la plaza de Las Ventas de Madrid. Un toro de Santa Coloma le cogió, en una caída al descubierto, y le produjo una grave herida en la parte superior interna del muslo. Marcial Lalanda, el maestro, salió enseguida en auxilio de su subordinado: se agarró con gran decisión y valor a los pitones del morlaco para hacer el quite, poniendo en grave peligro su vida para salvar la de Dositeo Rodríguezl Lalanda era así de valiente y sacrificado por la gente de su cuadrilla. Pero aquella corrida fue en verdad desgraciada. Los toros tuvieron demasiado nervio, tiraron cornadas peligrosa y abundantes y ofrecieron graves dificultades. Una de las reses, "Rompelanzas", cárdeno, mal encarado, le propinó una terrible cornada a Braulio Lausin, "Gitanillo", que era el tercer matador, dejándole inútil para el toreo. El perdón de Primo de Rivera "Gallego" recuerda así aquella tarde negra: "i\ poco de ingresar en la enfermería de Madrid, otro (toro) de Santa Coloma cogía a "Gitanillo de Ricia", dejándole inútil. Mi estado de ánimo al pasar al cuarto del "hule" no podía ser más deplorable; lo de menos era la herida -que era de importancia en el muslo derecho-; lo peor es que me había venido del cuartel donde prestaba el servicio militar, en Harcclona, sin permiso de los jefes. Y cuando ya daba por descontado pasar la convalecencia en prisiones militares, recibí una visita bien inesperada: la de uno de los ayudantes del general Primo de Rivera, que me dijo: "Muchacho, el General me encarga que te diga que te cures pronto, que nada te pasará. Y así fue"'"1. Esta preciosa anécdota, sin embargo, no fue del todo exacta. Dositeo que era muy modesto de condición, tuvo reparos en declarar al periodista toda la verdad. (11) 1 )on \'entura. a.c..sq;,n.h1 este con1cnt~irista taurino, "Ualkgu" c111plcaba, ; \ habbr de los pcrcanü.:s que sufrió en l'l ruedo, una!rasl' gráfica: "Tengo los huesos /J!(JL'hu,:udos". l lahíj sufrido, en efeclo, varias fra...:luras e innun1erables luxaciones. Pero ~ ogidas sólo tuvo la que se relata del tnes de 1nayo de (12} F.,\.fendn. ;i.c.

126 124.!< lse fll\f(l\' 0.VEG,\ Le Jl'E7- Dositeo, en efecto, que se hallaba malherido en la enfermería, vio entrar en la estancia, sin saber quien era, a un hombre corpulento y con aire de autoridad que le preguntó cómo se encontraba, le dio una palmada cariñosa y le dijo que no se preocupase por nada. Era ni más ni menos que el propio general Primo de Rivera, en persona, que al ser amigo íntimo de ~larcial Lalanda estaba al corriente de lo ocurrido. Pero Dositeo. al ser entrevistado por el periodista F. Mendo, no se atrevió -conducta gallega sin duda- a presumir de sus altas rela L'ionc.s, tal vez por miedo a qt1e no le creyeran o por ttn excesivo pruritu de no querer aparentar' 1 ". 1 )ositeo Rodrí,ruez continuó, después del percance, picando toros como si nada hubiese pasado. Estuvo, en los años anteriores a la guerra Civil. con matadores de postín como tvlanuel Rienvenida, Sánchez ~lejías,:-: en 1932, entró en la nómina de,\ntonio l\1árc uez. Después, toreó con Pepe Rienvenida, Victoriano Roger, "El Estucliante", Vicente Rarrera, Curro Caro, Fermín Rivera, Pepe Dominguín, Rafaelillo, "Gallito"... Toda la plana mayor y las más grandes fi,ruras, de cuyas cuadrillas "(;allego" era pieza esencial e insustituible. Su hermano condenado a muerte. Después de la 1;uerra Civil de , "Gallego" siguió en los carteles con10 fibltlra d.el toreo 11..J- 1 Las peripecias de la guerra y vicisitudes de carácter familiar, no le permitieron conocer a tiempo un hecho triste. La detención de su hermano Primitivo, casado en tvlosteiro con Silvina Castro Tcllado. Primitivo fue detenido por pertenecer al Partido Comunista de Espafí.a. lngrcsdliu en prisil)n y son1etido a s1tmarísimo consejo de l}ucrra por un tribunal militar lul' condenado a muerte. Dositeo no tuvo conocimiento de Lodo dio hasta tiempo después por lo que se evitó un buen disgusto. ParJ. J)osilcu. Pritnitivo era uno de los hern1anos 1nás c ueridos. l'nn inde 1enlienciJ. d.e sus ilicas su hermano 1111nca hahía (13), e..:uenl:t b rclliti....i...:i( 1n <..k <..'st.i.inl <..'d(i\.i.'-ll hijo Ernl'sln Rodrígul'z Súnd1cz. (1-1-) Co11tr:-iri<1111L nl<..'.1 l1i qul' supon<..' el c:rnncnl:tri.sta taurino [)un \'cntur:i, ];i \ ida ele "(;;il!q;:n" no sl "dl'sliz1' us... 11r.ttlll'll\L'" dcspucs Lk b gu... rr;i,;i\ il. ni lan1poco '\..il'j\l de nírsl' su apod\\ c11<111do s\\llln<..'ll\c h.1dc1n Ill<..'ll\uria <..k 01 In..; ;di..:innados (jlll' l'll su :1pngL'O il' cnnoc:ic-run y :1plaudil'ron" 1.1.L 1 "" 1 lllsilc1i..:ontinuú en L1 t.in<..ll cll' grandl's dil'.-;trn.-; hasta su r<.. tir<1<..l1 LlL' Ju.-; rucd(i:-. P"t 1nq)(l-.,ihiliLL!<..l lísi,:c1

127 /JOS/TEO RODRff;[fEZ "G,\LLEGO" 125 hecho mal a nadie, motivo por el que sin duda, mereció el indulto del general Franco, volviendo libre a su casa de Mosteird 1 '>. Vida familiar "Gallego" casó con Soledad Sánchez Correoso!, nacida en Orán, de padres españoles. La conoció, con motivo de una gira taurina de Marcial Lalanda y su cuadrilla, en Cartagena (Murcia), donde ella vivía con sus padres desde su niñez. Dositeo y Soledad tuvieron ocho hijos -cinco chicos y tres chicasremedando acaso con ello a los padres de Gondel que habían tenido siete. Doña Soledad cuenta hoy con 91 años y su estado es envidiable para su edad. Los hijos viven todos y la mayoría residen en Madrid. Dos de ellos -Antonio y Ernesto- continuaron la profesión de su padre, haciéndose asimismo picadores. Pero después de años dedicados al toro, dejaron los ruedos. Antonio, el mayor, fue técnico electricista, ahora jubilado, de una empresa importante de Madrid. Ernesto es propietario de un taller de joyería también en Madrid. Los dos heredaron el genio de Dositeo y fueron, asimismo, inspirados picadores. Ambos acompañaron a su famoso padre en los ruedos, picando con él y haciendo honor a la saga que él había fundado. A "Gallego" se le humedecían los ojos pensando en el singular rumbo que había cobrado su vida y en el favor de la providencia dándole hijos que continuaron dignamente su labor, pues también alcanzaron notoriedad como picadores. Recuerdan a su padre con admiración y respecto y de él heredaron, en efecto, dos pasiones: la pasión por el toro y la añoranza de Galicia, a donde viajó recientemente Ernesto para estrechar lazos con la familia de su padre: su tía Silvina, que vive en Mosteiro y conoció muy bien a Dositeo, y sus primos Antonio Rodríguez Castro, conocido médico lucense y Ester Rodríguez de Crecente, residente en Barcelona. Todos ellos se sienten orgullosos de haber tenido en la familia a un hombre al que multitudes enardecidas aplaudían en tardes de gloria, pañuelos al viento y música de vibrantes pasodobles toreros. (15) Un.:i de las iinprcsioncs de nli niñez que se grabaron.::on 1nás intensidad en mi imaginadún fue pred.samt'nle la tarde en que el hennano de "CTallego", Primitivo Rodríguez l )tero, rcgrcs(1 a ~ fostciro-pol en el coche de línea, una vez excarcelado. Bajó del autobús, que llevaba gasógeno, y se abrazó emodonada1nentc a algunos vecinos. ()tras se apresuraron a llevar la noticia a su familia que no sabía que llegada. Después el cobrador, con ayuda, bajó dc la baca el colchón enr~illado que utilizaha en la i.:árcel, y Primitivo i.:argó i.:on 01 a i.:uestas, i.:an1ino de su casa.

128 126 JOSE R.\MON ONEGA LOPEZ En el municipio de Poi, algunos, los más viejos, todavía recuerdan a Dositeo, "el torero de Gondel", aunque pocos conocen su condición de picador y la fama que llego a alcanzar1 16 l. Hacia el final de su vida, espació sus visitas a Poi pero siguió viendo siempre con los ojos de la nostalgia, los prados de su casa de Gondel donde apacentaba las vacas y recordando aquellos días que recibió dos cartas de Marcial Lalanda, el gran matador y maestro de tantas tardes de triunfo. Epílogo y memoria Dositeo Rodríguez Otero, "Gallego", "uno de los mejores picadores", que dice el Cossío, murió en Madrid el 11 de febrero de Contaba 66 años de edad, cuando un cáncer en la cara, pudo lo que los toros no lograron. Su última peripecia relacionada con el mundo de los toros, tuvo lugar en la carretera. La cuadrilla de Antonio Ordoñez a la que entonces pertenecía Dositeo Rodríguez, regresaba a Madrid de la feria de Murcia, donde habían participado en la lidia de varios toros. En San Clemente, en el cruce de La Roda (Albacete), el automóvil consecuencia del accidente, Dositeo se partió el brazo derecho por dos sitios, quedando parcialmente inútil. - Mi padre -me dice su hijo Ernesto-, intentó continuar como picador pero no tenía ya fuerza en el brazo y mano y tuvo que abandonar la profesión y lo que más amaba que era el mundo del toro. En 1956, cuando le recuerda afectuosamente la revista "El Ruedo", Dositeo Rodríguez paseaba su nostalgia inactiva por las tertulias taurinas del Madrid de los Austrias. Los viejos aficionados le recordaban emocionados. Y el sonreía con un punto de tímida añoranza, evocando aquel día en que Joselito "Gallo", historia viva del toro, le dijo en Sevilla: "Buenas espardas pa un picaor... digo". "Lejos estaban ya sus mejores años de picador -dice Don Ventura-, y esta lejanía le hablaba de una juventud cuya proyección material se traducía en una serie de pintorescas vicisitudes que le llevaron a ser picador de toros. Y de los buenos". Se ilustra la entrevista con una fotografías de cuerpo entero, vestido de luces, y un dibujo efectuando el lance. (16) Antes de investigar su vida, tamhién yo le suponía simple y modesto torero en mi estudio "Galería de tipos históricos, populares, célebres, pintorescos, pícaros, excéntricos, píos, lúdicos, extravagantes, cachondos y entrañables de las tierras de Poi". Lugo, 1990.

129 127 f)()sitec> R.(JJJJ<I(fUEZ "(J..-\LLECJ()" F. Mendo, que le entrevista para la misma publicación taurina, ilustra su reportaje con tres fotografías de "Gallego" con los siguientes pies: "Una buena vara de «Gallego», y Marcial La/anda al quite", "Un puyazo de Dositeo Rodríguez («Gallego») y "Dositeo Rodríguez («Gallego»), dibujo de Enrique Segura". Aparece, respectivamente en los tres grabados, aplicándose a la suerte de varas con gran arrojo, y en el dibujo, tocado con sombrero y barbuquejo de picador. ''Y «Gallego» -comenta F. Mendo-, al concluir la exposición de su azarosa vida, quedó con la mirada quieta, como rememorando un pasado que tiene su origen en una aldea de la bella Galicia". Aldea que, como es habitual en Poi, todavía no le ha dedicado ninguna memoria. Debe ser el único municipio que ignora por completo a sus hijos ilustres. Porque "Gallego" y "Celita", los dos importantes personajes de Lugo que alcanzaron fama y gloria en los ruedos, son todavía más representativos en un país como Galicia donde la pasión taurina no es comparable a otras regiones de España. Ahí está su mérito: que sin antecedentes familiares ni sociales hayan llegado a ocupar puestos relevantes en el histórico arte de lidiar los toros. Fobias y filias taurinas aparte, naturalmente, en las que no entro.

130

131 O QUE CUSTOU CAMBIA-LA FACHADA DA CATEDRAL DE LUGO Por GONZALO FRAGA VÁZQUEZ Non foi doado dotar á Catedral de Lugo dunha nova fachada. Falta de medios económicos e outros atrancos deron como resultado que desde que se empezou a obra ata o seu remate transcorreron cento dez anos. Por que, logo, se emprendeu unha obra para a que non había medios? Por que houbo tantos atrancos? Canto custou levar a cabo esta obra? Intentarei dar uns datos ó respecto para ver de clarexar algunhas dúbidas. Fachada románica ruinosa /\ existencia e forma da fachada da catedral románica coñecémola por un debuxo que nos deixou o coengo Piñeiro nas súas Memorias. Aínda que os anos da primeira etapa da construcción da nova fachada, son os anos setenta, hai que remontarse varios anos atrás para ver a xénese desta obra. Foi o 16 de novembro de 1726 cando o Cabido, presidido polo bispo D. Manuel Xosé de Santa María Salazar, trata da ruina que ameaza "toda a fachada principal... por estar desplomada e apartada máis dunha cuarta das paredes mestras"(ll. (!) Aclas Capitulares, Libro 14, fol. 14.!. i'ortabales no seu "Abecedario de la S.!. Catedral B. de Lugo" recolle un rcsun10 Jo referente a este 1en1<i nas,\\.'tas Capitulares. Del nos servirnos.

132 t' ~ ~.. ~-. f,.. ""'-(" ' "''!.,....:. ~.,.,,~~. ' ~.,. ~ ~\h ~ ~ ~.. ~~ ~ ~.a_,,.}- ~ ~ li,, L. :_:_.:_',>_: ' /, ~;,.','

133 ,\ F1\CH1'IJ1\ /J,\ C1\ TEDR,\L DE LL 1 (;() 131 O 27 de setembro de 1727 faise presente a confirmación pontificia á petición de que concedese para a Catedral a cuarta chamada de vivos de tódolos beneficios a perpetuidade. lsto, sen embargo, non foi suficiente par aborda-las obras da fachada. E así transcurren os anos ata O día 4 de novembro o Cabido ocupouse "dalgúns sentimentos que fixeron as paredes da Igrexa, maiormente na fachada principal do Bo Xesús, ocasionados polo terremoto que sobreven estándose cantando tercia no coro, o sábado próximo, día de Tódolos Santos, que durou máis de cinco minutos"<2>. Igualmente o 23 de agosto dase conta en Cabido da moita pizarra e cal que o día anterior pola tarde caera "das aberturas da fachada e bóveda e de haberse aumentado demasiado a dita abertura e dos arcos colaterais do corredor, caendo sobre el máis de dez carros de pedra e cal" Recaudar fondos Empezaron as xestións para recaudar fondos e poder acomete-la obra, pero aínda tardarán algún tempo en comezar. Será o día 6 de xullo de 1769 cando o Cabido acorda celebrar unha Misa solemne ó Santísimo pedindo pola felicidade da obra comezada xa que se empezou a demolición da fachada. Segundo a solicitude á Súa Maxestade (1763) do arcediano de Neira, comisionado do Cabido, a tasa dos peritos para levar a cabo esta obra era de ducados. E o modo de recaudalos podería ser con algún tributo sobre o sal ou o tabaco que se consumira nesta provincia, ou tamén cun maravedí que se cobrará como imposto por cada cuartillo de viño que se consumira na provincial l. O 12 de maio de 1764 o Cabido recibiu carta do arcediano de :'\eira comunicando que a Súa Maxestade Carlos III ofrecera para as obras da fachada e capela maior "dous mil doblóns do seu real Erario, mil de inmediato, e os mil restantes nos dous anos seguintes, a cincocentos en cada un"c" 1. (2) Actas Capitulares, Libro 17, fol. 33. (,~) IbiJen, Lihro 17, fo! (4) lbiden, Libro 17, fol (:)) lbidcn, Libro 17. fol. 336.

134 (7()1.\TZAL() FRAGA VAZQLIEZ 132 Tarnén o 20 de agosto o Cabido recibiu carta do arcediano de Neira participando" a gustosa noticia de haber condescendido a Súa Maxestade en que se irnpoña no arbitrio un oitavo en cuartillo de viño do que se venda atabernado dentro da cidade e os seus arredores por término de nove anos para que... o seu importe e o dos dous mil doblóns... do real Erario, e os dous mil doblóns ofrecidos polo noso Ilmo. Prelado, e os outros mil que a S. Ilma. insinuou no seu informe concurriría o Cabido, se empregasen en repara-las quebras da capela maior e fabrica-la fachada principai..."( 6 1. O 16 de xullo de 1765 consígnase haber ingresado reás e 12 maravedís "do que vai rentuando o arbitrio de dous maravedís en cuartillo de viño, que é o que corresponde ó prirneiro tercio do presente ano conforme a con ta que deu o Fiel"( 7 J. Os ingresos netos por este arbitrio no último tercio do ano 1765 supuxeron reás. O primeiro cuadrimestre do 1766 ingresáronse , e o segundo cuadrimestre foron reás. O Sr. Tapia di que o recaudado nos nove anos que durou este arbitrio supuxo un toral de reás de vellón con 17 maravedís. Entretanto estanse facendo as xestións para a aprobación dos planos do proxecto presentados en Madrid. Tarnén se fala con D. Pedro de Neyra xa que ocupa unha casa que sería necesaria para alonga-la fachada. Outros ingresos feítos no ano 1769 foron reás, importe da terceira parte dos froitos do economato de S. Pedro de Froián que o Rei concedera para este fin. Hai xestións con distintos constructores e baránllanse diversos planos e custos, pero o custo da obra que se da o 12 de maio de 1769 supón unha valoración de "seiscentos setenta mil reás, e que, omitindo algunhas clases de adornos para cando na fábrica houbese máis caudais, e tamén a construcción dos últimos corpos das torres, podería facerse a obra con cincocentos mil reás"''i. Como queda dito, foi neste ano cando se empeza a obra de demolición da antiga fachadal"i. (6) IbiJem, Libro 17, fol (7) Ibidem, Lihro 17, fol. 408 v. (8) Ibidem, Lihro 18, fol (9) R. Izquierdo l'errín escribiuse en.\rrente, n."' , un detallado artigo sobre a construcción da actual fachada da Catedral lucense. lloxc contan1os co libro 18 das.\etas Capitulares que, canju el escribe, encontrábase desaparecido.

135

136 134 CJ(J,\T?-AL<J FUAGA FÁZQtrEz () cabo de nove anos o tributo sobre o viño deheuse suspender xa que non era do agrado do pobo tal imposto. Os ingresos agora terán outras fontes. O 8 de febreiro de 1744 recibíronse para a obra da fachada reás da pensión do arcebispo de Santiago Sr. Rajoi. O 12 de marzo ofrecen o bispo Armañá reás. O 6 de agosto recibíronse reás. donativo do Sr. Tesoureiro. Con todo, os fondos son insuficientes e o 17 de decembro de 1774 manifesta o Sr. Neira que "chegara a obra das torres a estado de poder suspenderse". E acórdase cuhrilas e "que se traballase no corpo da lgrexa para cuhrila canto antes"<jol. O l.º de xullo de 1775 o Cabido recibiu carta do capitular Sr. Piñeiro, comisionado en Madrid para xestionar recursos, participando que lograra que se pedise informe ó Intendente Xeral de Galicia sobre o estado e custo da fachada da Catedral ata o remate. Pero o 19 de setemhro decídese que se dedique a próxima semana a cuhri-los pilares das bóvedas e demais obra aberta e que se recollan os aparellos e se deixe libre a praza e a rúa, xa que se encontra exhausta a Fábrica, de Madrid non vén concesión de arbitrio, e o hispo Armañá non pode axudar por estar facéndose un novo cárcere. Segunda etapa das obras. Foi, sen embargo. o tesoureiro Sr. Ramírez o que se ofrecen a levar a cabo, contratando a Alberto Ricoy, algunhas novas obras na fachada. E así no ano 1776 trahállase nas bóvedas baixas colaterais; e o 29 de xullo de 1777 o señor tesoureiro comprométese "a entregar reás para cerrar e cubrí-la lgrexa, coa condición de que o Cabido ha de continuala ata cuhri-la dita Igrexa sen comprende-lo resto da obra conforme os planos"ºll. O Cabido aceptou, comprometéndose a buscar diñeiro a censo. O 18 de agosto o hispo Armañá manifesta a intención de "costear pola súa conta o que se necesitase para rematala dita obra ata cerrar totalmente a Igrexa, conforme ó Mapa; pero sen incluí-las torres, nin as portas, nin os vidros das ventás, senón só o pertencente ás bóvedas que faltaban, media laranxa, cubrición enteira e o seu pavimento"º"l. (10) ;\etas Capitulare.s, Libro 14, fol. JJ:i. (ll) lhiden1, Libro 20, fu! (12) IbiJern, Libro 20, fol v.

137 A FACIL\J)1\ D1\ CATF:DR1\L!JE LLTCJ() 135 Escríbeselle ó arquitecto D. Miguel Ferro Caaveiro, Director das Reais Obras de Correos Marítimos de i\ Coruña, pero éste presenta outro proxecto, segundo o cal debían demolerse catro bóvedas baixas das seis que o Sr. Tesoureiro fixera ás súas expensas nas naves menores, para poder dar luz, e retirarse as dúas cepas contiguas á fachada, calculando tódolos gastos en reás. O Bispo nun principio móstrase contrario ás demolicións e di que el só contribuirá con reás; logo deixa a decisión nas mans do Cabido. O Sr. Tesoureiro ofrece reás para continua-la fachada coa condición de que se prescinda da media laranxa". Contéstaselle que non se intentaba ruáis que acomodarse "ós planos da obra, conforme ó dictame que procurou tomar para asegura-lo certo, dun xeito tan coñecido por perito na arte como é D. Mlguel Caaveiro, con atención ó mesmo Plan que tivo presente formado por D. Xulián Bort, a quen todos coñecen por sobresaliente na arte, e que merecen a aprobación da Real Academia"(i.li. O li de abril de 1778 acordou o Cabido, non obstante a tenue renta dos seus individuos, contribuir con douscentos doblóns para aimda de prosegui-la obra polo menos ata cubri-la igrexa. E o 2 de maio acorda enviar á Real Academia os planos da fachada feitos por D. Xulián Sánchez Bort coas modificacións do Sr. Caaveiro para prosegoi-la obra. Segundo unha relación que nos deixou o coengo D. Xosé Xoaquín de Tapia"", o dictamc do arquitecto maior de Madrid D. Ventura Rodríguez foi o segointe: "Sobre se debe seguirse o pensamento do Arquitecto D. Miguel Ferro Caaveiro ou reformarse en todo ou en parte, debo dicir que o proxecto formado por dito Arquitecto por mandato do Intendente de Galicia con data de ~l de marzo de 1777, acompañado co cálculo do importe que terá de custo dita parte da obra e torres ata o seu remate, encontro que un e outro está bastante axeitado, atendendo a que o referido Caaveiro quería aproveita-la parte das cepas que xa están leilas; pero habéndose presentado despois polo Cabido outro novo proxecto formado polo citado i\rquitecto... debo expoñer a V. A. que este último é o máis amañado e conforme ó que se debe executar, excepto a forma da arquitectura que en lugar da orde xónica que propón no interior do templo (como figura (13) Jhidc1n, Libro 20, fol. 368 \', (l-1) Libro con1pucsto por Dr. D. Jo.scph Joadlin de Tapia, Canónigo Lectora! y An.:t:Jiano Je,.\vcanco.s en la.santa Iglesia Cathedral de Lugo y su Con1isionado en la Corte de ).ladrij, Tonui 111.,\iio Je 1783.

138 136 (}()l\ 1 Z1\L() FR1\(;,\ V..\ZQl 1 EZ nos debuxos) debe seguirse a arquitectura gótica, uniformando rigurosamente a mesma da que está formado o Templo, facendo os piares novos sinalados na planta deste último proxecto, número 12, con igualdade relatica ós vellos número 13, para garda-la precisa e indispensable simetría. E en canto ás torres debe rebaixarse o último corpo da súa altura, reducindo o que está empezado á forma que en planta e elevación vai sinalado de liñas vermellas nos diseños deste expediente, que están nas follas 27 e 28, e deste xeito pode V. A. servirse mandar que se conclúa a obra. E porque a estatua da fe que se puxo por remate da fachada é de mala e indecente escultura, debe quitarse e no seu lugar poñer unha Cruz" (fol. 30 v. e 31). Este dictame está datado o 20 de setembro de O libro composto polo Sr. Tapia facilítanos tamén outros datos. El fai unha exposición ó Consello de Castela do que se leva investido nas obras, da situación en que se encontran e da falta de medios para rematalas. Aclara, no seu escrito, que houbo un erro inculpable no cálculo do custo das obras, xa que o plano do Coronel de Enxeñeiros D. Carlos Lemur foi cambiado polo de D. Xulián Bort (segundo elección da Academia de S. Fernando e mandato da Súa Maxestade de 25 de novembro de 1777.) i\demais contábase con non atopar dificultades para saca-los fundamentos da fachada "pero na práctica viuse que o gusto gótico con que se conforma a estructura da obra antiga da Igrexa ocasionou un resentimento e abertura nas bóvedas, que non poden sufri-la vecindade da nova, e que o terreo era tan areoso e húmido que foi necesario profundizar ata máis de trinta pés para comeza-la obra morta"(l'il. E a continuac1on di o Sr. Tapia que se aclaran estas cousas en contra da versión dada polo Procurador Xeral de Lugo, que é amigo de D. Carlos Lemur, resentido por haber sido posposto o seu plano. Neste estado de cousas, cando o deputado do Cabido estaba xestionando a concesión dun novo arbitrio, recibiu a comunicación de que desistira e pedira os planos orixinais para poder continua-la obra con algunha cantidade de diñeiro que había e co que prometía dar o Prelado. O 4 de maio de 1781 o 13ispo ofreceu para a fachada reás entre o deixado polo tesoureiro Ramírez e o que el daba. (I:i) Libro co1npuesto por Dr. D. Joscph Joachin Je Tapia..., ful. 12 v.

139 A FACHADA DA CATEDRAL DE LUGO 137 Ultima etapa das obras. A pesar do novo pulo dado á fachada. a obra segue incompleta e o 23 de xullo de 1822 o Cabido acorda levar a cabo "a cuberta e reparo das torres"< 16 J. Tardaranse aínda roáis de cincuenta anos en ver culminada esta longa empresa. Foi o 13 de outubro de 1878 cando se da canta ó Cabido de que se dispón de diñeiro suficiente para remata-las torres. O doador era o falecido D. Xoán M.' López, cabaleiro da Orde de Carlos III, párroco que foi de S. Cosrne de Nullán e, ó seu falecernento, castrense da vila de Sarria. Cornezaron as obras o 21 de maio de 1879 e a finais do 1880 pódese dicir que estaban rematadas, aínda que, por algúns desacordos cos contratistas "D. Ramón Soler y Hermano" non foron recibidas definitivamente ata o 15 de xaneiro de Conclusión. Como se ve, o motivo do cambio da fachada da Catedral lucense ten unha explicación moi sinxela. Os gastos para unha obra desta magnitude foron importantes, e os ingresos tiveron fontes diversas. Eles condicionaron, sobre todo, a duración das obras. Foron moitos anos os que transcorreron sen que os lucenses puidesen ver rematada a última reforma importante da súa Catedral. Se hoxe podemos admirala, é xusto que coñezamo-las dificultades polas que pasou a súa construcción e así mellor agradezamos este legado que nos deixaron os nosos devanceiros. (16),\etas Capitulares, Lihro 28, fol. 209 Y.

140

141 ESTATUA PÉTREA DE UN POSIBLE JEFE DEL CASTRO DE MOURELOS (SAVIÑAO) Por JAIME DELGADO GÓMEZ Cosa estimulante es para el investigador ser el primero en estudiar y dar a conocer una piedra de tanto valor como la que aquí presentamos. Debo esta gozosa oportunidad al poseedor de tan valiosa pieza, Don Belisario Montes Suárez. En su casa pude fotografiarla y tornar de ella las notas más elementales. Se trata de una pequeña estatua pétrea de 54 centímetros de alto. Lo más llamativo de ella es su cabeza de 25 cm. Sobresale también un grueso y liso torques de 40 cm. que lleva alrededor del cuello. Y su cuerpo, muy poco definido, tiene 26 cm. El propietario la trajo de su casa nativa, inmediata al castro de Mourelos. Nombre éste también de esta parroquia del Saviñao, situada hacia las riberas del Miño. La recuerdan siempre en la bodega de la casa. i\llí, según Belisario, se hallaba desde tiempos ya inrnemoriables. Pero su presencia siempre fue evocadora del "('astro''. Y esto era así aun cuando de la "cultura castrexa" no quedaba para los "lugareños" ningún otro recuerdo más que el de los míticos embrujos y encantamientos de las "mouras"... Descripción Su conjunto está en la más estricta línea estilística de la iconografía castreña. Su grande cabeza, aunque tosca, está bien definida por su perfecta forma y su cara muy sugestiva. Y la especifican el orificio circular de ambos ojos, una ancha nariz, más inusitada que moldurada, y el surquillo horizontal que representa la boca.

142 140 J,\IME IJELG.wo GÓME7, No existen rasgos rerratísticos en ella, y es total la ausencia de pelo y de barba. No está muy resaltado, como ya se dijo, su grueso y liso torques en torno al cuello. Y el cuerpo es más su silueta que su forma detallada. Los brazos, apenas señalados, bajan pegados al torso. Se alargan hasta quedar las manos abiertas sobre su correspondiente muslo, pero sin distinguirse de ellas más que una informe masa. De modo elementalísimo, con sólo un simple surco, se señala el arranque y prolongación de ambas piernas. Pero son unas piernas que rematan, más o menos, a la altura de las inexistentes rodillas, y casi en forma de tronco de pirámide invertida, con una base de 7,5 x 5,5 cm. De ahí el poder conjeturar que la estatua debía encajarse en la enlalladura de un soporte. En todo el cuerpo no se detalla nada que simplemente insinúe algún ropaje, o vestido, ni ninguna otra cosa. Interpretación La iconografía pétrea de la cultura castreña, como melodología didáctica, solía dividirse en tres grupos: verracos, cabezas trofeo y guerreros. a) Verracos Es éste el nombre genérico con que se denomina la "animalística castreña". La palabra hace más bien alusión a las figuras de "cerdos" y semejantes. Es ya bastante amplio el número de estos toscos animales encontrados. A vece_s están muy poco definidos. Entre estos son celebérricos en España los famosos 'Toros de Guisando", en la provincia de Avila. Cuál es la función de los verracos? Nada totalmente seguro sabemos aún. Pero debe haber en ellos reminiscencias "tolcmmicas". Es decir, cierta primitivísima sacralidad de estos animales que los relaciona con ancesrrales cultos. Y es muy probable que, ligado a lo anrerior, tengan también una función "apotropaica". Esto es, por esa ancestral sacralidad, bien situados en lugares estratégicos, pueden ser auyentudores de los malos espíritus.

143

144 142 JA/,\1E IJET,(;AIJC> G(J,\1EZ De este modo los malos espíritos, sean de la clase que sean, no podrán hacer daño ni a los moradores de esa comarca, o poblado, ni a los animales de caza, principal fuente de alimentación. Esto no es nada nuevo. Así sucedió en las primeras civilizaciones, en la greco-romana que las heredó y, de algún modo, en las que sucedieron a éstas. En el mundo cristiano, con una profunda carga mística, nos lo están recordando también un "sin-fin" de símbolos y de objetos religiosos muy apreciados por los fieles. Son símbolos de fe y también manifestación de un implícito deseo de la protección divina. Y recuerdan, a su vez, esta función apotropaica esa enorme gama de amuletos de que tanto gustan no pocas personas de especiales creencias... b) Cabezas trofeo Un segundo grupo lo forma lo conocido con el tan sugestivo nombre de "cabezas trofeo". Les vino este nombre de los abundantes estudios que se hicieron a cabezas aparecidas en las antiguas Galias. Al iluminar estas esculturas con lo que dicen de los guerreros galos los historiadores latinos Estrabón, Tito Livio, Silio Itálico..., y el célebre griego Herodoto, surgió esta curiosa y célebre hipótesis de "cabezas trofeo". La teoría se debe especialmente a los arqueólogos Esperandieu y Dechelette. En pocas palabras nos vienen a decir los citados escritores que los galos solían cortarle las cabezas a los jefes y destacados guerreros vencidos en batalla. Era un símbolo de la total victoria sobre ellos y una advertencia a potenciales enemigos... Las llevaban a la vista colgadas de los caballos, "envueltas" en estridentes signos e himnos de victoria... Después las colocaban bien visibles en sus casas, a modo de "trofeos". Era algo así como lo que aún se hace hoy con cabezas de ciertos animales muertos en cacerías, o de toros especialmente significativos en su lidia.

145 ES'J~\T( ra PI~THEA J)E l r,v PC>SfHLE JEFE DEL CASTR() DE lvf(){ 'REL()S 143 La honra y participación en los banquetes de victoria, y en el botín de guerra, era proporcional a las cabezas cortadas. El que ninguna llevaba, humillado y despreciado, contemplaba de lejos las fiestas, sin poder participar... No sin sentir cierto gozo, veo que los investigadores de hoy dan un poco de lado a la tradicional reoría de las cabezas trofeo. En GALICIANO TEMPO (Santiago, 1990) fueron expuestas dos cabezas. Una era del Museo Arqueológico Provincial de Orense y la otra del Museo Provincial de Pontevedra. La primera, N." 9 de la exposición y del libro-catálogo, es la "Cabeza de Rubiás" (Bande, Orense). La segunda, la N." 11, lleva el título de "Cabeza de Ocastro" (Silleda, l'ontevedra). La de Rubiás se data allí en el siglo l d.c., poniendo como razones de congruencia, entre otras, una serie de piezas de factura romana, halladas en lugares inmediatos. En "G, lljcl\ NO TEMPO" tan sólo se recuerda la teoría de las "cabezas trofeo" al tratar de la Cabeza de ()castro. Pero, sin embargo, se insiste mucho más en otras posibles funciones. Esta cabeza se data allí entre el siglo I y el!!. Pudieran ser, por tanto, cabezas imágenes de antepasados importantes, como era costumbre hacer entre los romanos; cabezas imcígenes de jefes, o de personajes célebres. Tal vez pudieran ser ídolos, o héroes un tanto mitológicos. No se debe descartar tampoco un cierto valor apotropaico, de que se habló atrás. c) Guerreros El tercer grupo de esta iconografía castreña es la que suele denominarse con el nombre de guerreros. Aquí la representación iconográfica está clara. La presencia de la típica espada, o ''fa/cata" y el de la "rodela", o escudo, y a veces del mismo vestido, definen el carácter militar de estas estatuas. Es especialmente célebre en Galicia una de sólo medio cuerpo, con brazaletes y torques, pero sin cabeza. Fue llevada también a GALICL\ NO TEMPO. Es el N." 8 y se titula: 'Torso de Armea", en cuyo castro se halló. Es de granito y son sus medidas 70 x 35 x 18 cm. Se data en el siglo 1 d.c. y se halla en el Museo Arqueológico Provincial de Orense.

146 144 J,\/ME IJEL(},\l)(J GO.\IEZ En el norte de Portugal (Portugal Galaico) aparecen varias de cuerpo entero y bien equipadas militarmente. Frente a pareceres anteriores que daban. tanto a las cabezas como a estos guerreros. posibles dataciones prerromanas, hoy se consideran más bien ya del siglo 1 d.c. Se piensa. además, en un cierto desarrollo castreño, potenciado por la misma Roma dominadora. De este modo intentaba lograr una mejor asimilación de los esforzados pobladores de los castros, sugiriéndoles la exaltación de los personajes importantes. Por tanto. deben tener estas estatuas de guerreros un carácter ftmerario para inmortalizar a los bravos guerreros castreños, colaboradores de Roma. Es decir, son estatuas hechas por los mismos artistas de los castros para inmortalizar a soldados especiales, pero ya al servicio de Roma. Una cuarta tipología, algo desconcertante, nos ofrece otro personaje castreño. pero sedente. Aparece sentado en un sillón hecho de traviesas y con respaldo. Le falta también la cabeza. pero se nota la presencia del torques abierto por detrás. Viste una sencilla túnica corla que ni le llega a las rodillas. Es de un acusado inmovilismo, con las piernas juntas y con los brazos pegados al cuerpo. Deja reposar los antebrazos sobre la respectiva pierna, teniendo apresado en cada mano una especie de vaso. Es la:\!." l:> en "(;,\UCLl NO TEMPO". La titula: "Sedente de Xinzo de Limia'', lugar éste donde se encontró, hallándose ahora en el Museo,\rqueológico Provincial de Orense. Es de granito y mide 67x40x50 cm. Está datado en el siglo 1 d.c. Detalle éste que parece también significar la influencia política romana, de que atrás se habló. No hay aquí elemento alguno característico de un guerrero, pero sí de jefe. Lo recuerda su sillo-trono y el torques. Pudiera ser el voso de cada mano un símbolo de libación a algún dios. O. incluso, pudiera estar recordando un abundoso brindis con sus principales, o guerreros, después de una victoria, tal como narra la antes recordada literatura griega y lotina. En esta CL',\R'L\ tipologío escultórico de JEFES pienso que debe encuodrarse nuestra cstarua del castro de i'vlourclos (Saviñao).

147 rsd\tua l'/o"/'lif..\ IJE [':'/ POS/llLE JEFE DEL C.\STRO /)E MOl'REUJS 145 Me gustaría ver representado en ella a un JEFE, o gran cabeza, presidente hegemónico de un conjunto de castros. En este caso estaría habitando en el que, no pocas veces, se llamó después Castro Mayor. Y digo gran cabeza porque eso es lo que fundamentalmente representa la estatua. Datación 1 le aquí un punto siempre de capital importancia en toda investigación. Todo lo expuesto sobre la data de las esculturas castreñas, nos ponen ya en la pista de los tiempos de romanización. Pero en la estatua de Saviñao hay un detalle muy especial que nos obliga a creer en una datación más tardía. Se trata del modo como han sido hechos los ojos. Se representan únicamente por medio de unos profundos orificios total y perfectamente circulares. Tiene 5,5 cm. de profundidad el derecho y 4 el izquierdo, siendo el diámetro de ambos de 1,2 cm. Esto nos hace pensar en el probable uso del trépano (el "trépanum" latino), o taladro con brocas, o barrenas especiales para horadar objetos pétreos o marmóreos. Con su uso se facilitaban los trabajos escultóricos. Si así fue, el uso del trépano nos debería llevar a una etapa ya muy romanizada. Quizás no anterior, por lo menos, al siglo JI.

148

149 TEXTO CIEN AÑOS DE SEMINARIO: ORDENACIONES, VIDA ACADEMICA Y ACTMDAD LABORAL Como evocación celebratoria de un siglo de existencia del actual edificio del Seminario Diocesano de Lugo que en cuanto seminario tiene cuatrocientos años, el número anterior de LVCENSIA ofreció relación nominal de obispos y rectores de estos cien años, así como lista de casi seis mil alumnos ingresados y de las preceptorías que colaboraron. Entre las omisiones -todas involuntarias- hay que lamentar especialmente una: en el proceso de elaboración del texto, se esfumó el nombre de la preceptoría que desarrolló la actividad más intensa y continuada, la de Monterroso, fundada y dirigida por Don Ramón Díaz Rodríguez. Sirva esta referencia como reparación y reconocimiento a tan admirable labor. El "texto" del presente número está formado por tres capítulos de evocación también nominal, que completan el homenaje: relación de sacerdotes ordenados en la diócesis de Lugo los últimos cien años; elenco de profesores, formadores y administrativos del Seminario a lo largo del siglo y lista de personal auxiliar que trabajó en las distintas dependencias del establecimiento en el mismo período.

150 () CD

151 UN SIGLO DE ORDENACIONES PRESBITERALES EN LA DIOCESIS DE LUGO Por JOSE MOLEJON RAÑON En el Primer Centenario de la inauguración (1-X-1893) del edificio del actual Seminario J\.1ayor de nuestra diócesis lucense, dedico el presente trabajo a todos los clérigos diocesanos promocionados al presbiterado en estos cien años (1-X l-x-1993), que han brindado a la Iglesia, generosamente, su vida por la causa del Reino. Unos... "descansan ya de sus trabajos", (Ap. 14, 13). Otros... continuamos, por los caminos del Evangelio, intentando ofrecer al mundo de hoy el J\.1ensaje de Salvación, acuñado por el Sumo Pontífice actual, Juan-Pablo ll, con el sello de "LA NUEVA EVi\NGELIZACION", que no puede quedar reducida a un formulismo pastoral, sino que ha de incidir en las actitudes de los agentes de pastoral, en los criterios pa,,;; torales y en las estructuras e instituciones pastorales. Para ello es vital, afirma Baldomcro Rodríguez en su obra "La Nueva Evangelización. L'n reto a la Pastoral" (Edic. Paulinas, 1991): a) Abrirse al Espíritu para quedar impregnados de la experiencia de Dios. b) Cambio de mentalidad, porque hay que hacer camino al andar y esto es imposible si la mentalidad está ya fosilizada. c) Formación permanente, como tercera exigencia de conversión pastoral, que ha de ser el cauce para las dos anteriores. a fin de que encuentren un ambiente adecuado. El evangelizador no nace, se hace. r\ este propósito me parecen encantadoramente hella", por su realismo y por su belleza, estas palabras del Cardenal Martini: "Señor, al llamarnos a evangelizar, Tú nos llank1s no a decir o a hacer algo, sino, ante todo, a ser algo contigo, a participar en tu libertad, en tu misión. i\ntes de pensar qué debemos hacer, qué dchen1os decir, qué resultado debemos obtener, es necesario ser contigo partícipes de tu misión".

152 150 JOSÉ MOUrn)N &U'1C)N Quiero expresar mi más sincero agradecimiento a todos los que, de alguna manera, me han ayudado a fin de que hoy pueda ofrecer a nuestra Iglesia Diocesana esta humilde aportación histórica, la cual, al mismo tiempo, constituye el más amplio nomenclátor realizado en la misma en el siglo XX, ya que abarca a todos los presbíteros ordenados durante un siglo, con tres fechas claves: 1) Fecha de nacimiento; 2) Fecha de ordenación presbiteral; 3) Fecha de defunción (si ésta ha tenido lugar y de ella se han podido averiguar los datos correspondientes), así como las excardinaciones, ceses, jubilaciones, personal en activo, etc. Las fechas de nacimiento han sido tomadas de las partidas de bautismo respectivas. En algunos casos, muy concretos y contados, se ha tenido que emplear la abreviatura convencional SLTN (sin últimas noticias). Ello significa que, agotados todos los medios al alcance del investigador, no ha sido posible obtener los últimos datos de algunos presbíteros reseñados en la presente relación centenaria. Cuando un presbítero lucense se incardina en otra diócesis, ingresa en una ()rden o Cong. Religiosa etc. al dejar de ser canónicamente diocesano de nuestra diócesis, no se tienen en cuenta sus datos posteriores: (Jub. CP., Defunc. etc.). No se me oculta de que, tal vez, entre la "espesura" de tantas fechas, se haya podido deslizar alguna inexactitud. Por eso es bueno recordar: "Que quien no repara tanto en los defectos de las cosas, como en lo que puedan tener de positivo, es sabio, sin duda alguna". Que nuestro Seminario, como escuela de espiritualidad, de cultura, de pastoral y de apostolado, continúe "forjando" nuevos heraldos del Evangelio, "estando en el mundo, pero sin ser del mundo", lo cual no es una negativa a la "encarnación", sino un imperativo a trascenderlo. FUENTES DE INFORMACION: Boletín Oficial de la Diócesis de Lugo ( ). Guías-Nomenclátor de la Diócesis de Lugo (1907, 1908, 1915, 1918, 1931, 1943, 1953, 1968, 1975, 1987, 1988 y 1992). Libros-Registro de Ordenaciones de los Obispados de: Avila, Lugo, Mondoñedo-Ferrol, Orense, Oviedo, Tuy-Vigo, y de los Arzobispados de Santiago de Compostela y Valladolid. Libros-Registro del Personal Eclesiástico (Diócesis de Lugo). Libro de Servicios de los Superiores y Catedráticos del Seminario de Lugo ( ) (Secretaría del Centro). L'fficio Sacre Ordinazioni (Vicariato de Roma). ABREVIATURAS EMPLEADAS: A = Pastorahnente en Activo; AE = l\rnpliación de Estudios; CPr Capellán de Prisiones; CC = Capellán Castrense; CE = Capellán de Emigrantes; CP = Cese Pastoral; JEME = Instituto Español de Misiones Extranjeras; lnci\rdin = Incardinación o incardinado; JLTB Jubilación; SCP = Sin cargo pastoral; SUN = Sin últimas noticias.

153 l '1\' SIOJ,( > J JE ()J~J)E.\i'ACJ()i'\'ES PRESHJTERA.l,RS 151 A Abad Losada, Ramón. (10.[V.1936; 28.VI lai. Abe! Abe!, Angel ; 19.y].\932; t 28.XII.\990). Abe! Núñez,Juan-María Y 1892; 20 Xll l919; t 9 Xll l962). Abe! Sánchez, Jesús. 129 X l899; 5. y. 922; t 22.xII.!967). Abe! Sánchez, José. 110.xr.1896; 20.xII.1919; t 22.vn Abelaira Casal, Julio. 112.VJ.1960;!6.Yll 1988) IAI Abelairas Portomeñe, Daniel. (5-Xl-1911; 30-Vl-1935) (AJ. Abelairas Portomeñe, Jesús. ( ; 19-Vl-1932; t l J-XII-1961). Abelairas Rodríguez, Leonardo. (19-V-1939; 22-XII-1961) (A). Abelleira Femández,Jesús. {3-V-1927; 11-VII-1954) {CP). Abián Lafuente, Abundio. (14-IV-1904; 19-Vl-1927) {CPl. Agra Salgado, Antonio. {26-XIl-1941; 16-Vl-1966) (Al. Aldariz Gandoy,Jesús. {26-VIII-1907; 19-Vl-1932; t 5-V-1988). Aldegunde Dorrego, Luis-María. ( ; 29-V-1915; t 3-Xll-1959). Aldegunde Valcárcel, Ramón. (14-X-1879; 22-IV-1905; t ). Alfonso Dorado, lnocencio-josé. ( ; 20-Vlll-1961) (AJ. Alfonso Prado, Ramón. (23-IV-1871; 19-V-1894; t 26-Vll-1926). Alonso Castro, Juan-Bautista. ( 12-Xll-1926; 17-V-1953) (A}. Alonso Fcmández, Germán-Ramón. (ll-xil-1927; 18-VIl-1954) (A). Alonso Gandoy, David. i15 X 1928; s.xii IAI. Alonso Gandoy, Leonardo-A. María. ( ; 16-lV-1950) {A) Alonso Rivas, José. 128.[X.1871; lq.[[[.1900; t ). Alvaredo López, Jesús. ( ; 18-IX-1909; t l 1-Vl-1914). Alvaredo Tourón, Manuel. (3-V-1925; 16-IV-1950) (A) Alvarellos Hortas, Anselmo. O-VIIl-1897; 2_3-IX-1922) (lncard. Dióc. Oviedo). Alvarez Arza, Manuel. (20-VIll-1913; 29-Vl-1939; t 28-X-1983). Alvarez Ferreiro, Luis. (26-Vll-1928; 21-IX-1957) (A) (En Venezuela. No incard.) Alvarez Freije, Benjamín. (28-X-1945; 21-Vl-1970) (A) (Dióc. Oviedo. No incard.) Alvarez López, Antonio. (22-X-1875; 22-Xll-1900; t 18-Xl.1941). Alvarez López, Jovino. (6-IV-1932; 20-VIIl-1961) (lncard. Archid. Madrid-Alcalá). Alvarez Méndez, Desiderio. (26-VI-1882; 21-XII-1912; t 9-V-1956). Alvarez Méndez, Pío. ( ; ; t ). Alvarez Otero, Raúl. ( ; ) (A). Alvarez Ramos, Ramón. (14 VIII 1878; 16 Ill l907; t 2J.JV.1954). Alvarez Sánchez, Carlos. (l-vill-1935; 20-Vlll-1961) {A). Alvarez Vázquez, Manuel. ( ; 18-XIl-1897; t ). Alvilares Moure, José. (26-IX-1928; 2-Xll-1951) {SCP actualn1ente). Allcr Ulloa, Ramón ; 9.y[.1900; t 30 Ill l966). Amado Bande, José. 115 X l9j6; 24 Yl 1965) ICPJ. Amado López, Antonio. (23-lI-1876; 14-IIl-1908; t 13-Xll-1952). Amarante Osorio, Alvaro. (19-IX.1887; 21-Xll-1912; t ). Amigo Golmar,José. (8-l-1861; 21-Xll-1895; t ). Andrade Vega (de la), Andrés. i29 XIl l872; 21 Ill 1896; t 2J.Xl l94j). Andrade Yáñez, Adriano. (\8-Vl-1890; 29-V-1915; + 3-Vlll-1947). Ansede Graña,Jesús. (28-X-1881; 23-XIJ-1905) (lncard. en üióc. de Mondoñedo-El Ferro!). Ansede López, Manuel. (29-X-1929; 16-V-1954) (lncard. en Díóc. de Mondoñedo-El Ferro!). Ansemil Montouto, Luis. (l X-1941; 16-Vl-1966) (J\J. Antolínez Acero, Quinciano. {2-IV-1885; 19-XIl-1908) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Arbó Delgado, Antonio-Florencio. (22-JX-1887; 18-Xll-1915) {lncard. en Dióc. de Toledo). Areán Otero, Evaristo. (2-Vll-1897; 6-VI-1925; t ).

154 !.S2,Jos1:.: Af()l,FJ() 'V RA.1\'()1\ 1 Areñas Azcárraga, Victoriano. ( ; 19-VIIJ-1962) (A). Ares Devesa, Ramiro. ( ; 27-V-1956) (A). Ares Montouto, Francisco-María. (20-Xl-1907; 29-Vl-1934; t 1-Xl-1974). Ares Vázquez, Nicandro. (7-VI-1926; 2-XIl-1951) (A). Argiz Castro, José. (18-Il-1879; 28-Il-1904; t 2-VI!-1961)_ Argiz Pereira, Camilo. (3-XI-1872; 1-IV-1899; t ). Argiz Sanctorum, Luis-Manuel. (21-Vl-1873; 9-VI-1900; t 25-IX-1939). Argul Folgueiras, José. (25-IIl-1943; 16-Vl-1969) (AJ. Arias Bao (do), Casiano. (25-VII-1873; 3-IV-1897; t 5-XIl-1951). Arias Casanova, Manuel-María. (15-VIll-1877; 16-Ill-1907; t 17-VI-1955). Arias Diéguez,, Juan-Francisco. ( 11-Xl-1882; 27-Ill-1909) (Incard. en Archid. de Santiago). Arias Espinosa, Fennín. (7-VIl-1885; 18-IX-1909; t 26-VIIl-1975). Arias Femández, Manuel Maria. (23-VIIl-1879; 14-IIl-1908; t 30-X-1937)_ Arias González,José. (9-IX-1871; 23-XIl-1905; tl9-vl-1930). Arias Lamela, Eugenio. (19-Il-1933; 29-Vl-1960) (CP). Arias López, Gerardo. (20-VIIl-1931; 21-IX-1957) (A). Arias López, Serafín-María. (28-VII-1888; 1-Vl-19.13) {Ingresa en la Compañía de Jesús}. Arias Pérez, Juan-Antonio. (24.VIII-1911; 24 II 1934; t 9-XII.1985). Arias Rodríguez, Fernando. (11-JII.1883; ) {SUN). Armas Vázquez, Luciano. (17 X 1946; 16-VI.1969) (A). Arrojo Femández, Pedro. (1-IV-1937; 20-VIIl (AJ_ Arrojo Iglesias, José. (31-IIl-1877; 14-IIl-1908; t 17-X-1959). Arrojo Morán, Emilio. (21-VIIl-1910; 28-X l934; t 8-Il-1939). Arrojo Morán, Manuel. (23-Il-1917; 22-Vl-1941; t ). Anojo Morán, Pedro M. Ignacio. (30-VIIl-1908; 28-X-1934). (A). Arza Rodríguez, Elías. (11-IX-1917; 16-Vl-1940) (AJ. Asorey Moure, Manuel. (19-IV-1924; 24-Vl-1951) l]ub. SCP). Astariz Aldariz, Manuel. (l-vil-1931; 16-V-1954; t 13-V-1975). Ayán Díaz, José. (18-V-1941; 16-Vl-1966) (CP). Azagra Vicente, Juan. (30-X 1896; 29-V-1920) (Incard. en Dióc. de Tarazona, Zaragoza). Baamonde Castro, Eduardo. (26-Vl-1936; ll-viil-1963) (CP). Balado Castro, Jesús. (9-IV-1927; 8-XIl l954) (A). Balboa Balboa, Juan-Bautista. (30-VI-1876; ; t 17-IX-1931). Bao Reimúndez,José. ( ; J.IV-1897; t 24-X-1951). Barral de la Iglesia, José-María. (30-III-1871; 19-XIl-1896; t 5-Xl-1936). Barral de la Iglesia, Manuel. (30-Xl-1874; 18-JX.1897) (SUN). Barreira Prado, Juan-Antonio. (22-VI-1881; ; t 5-VI-1930). Barreira Suárez, Angel. (2-III-1875; ) (Ingresa en la Compañía de Jesús). Barreira Suárez, José. (11- Vl-1872; 25.II-1899) (Ingresa en la Compañía de Jesús). Barreira Suárez, Tomás. (21-X-1883; 2l V-1910) (Ingresa en la Compañía de Jesús). Barreiro Gómez, José-María. 29-IX-1925; 5-VIII-1951) (A). Barreiro Rodríguez, David. (4-Xl-1877; 21-Xll-1902; t ). Barrio Vázquez, Jesús. (28-IIl-1913; 29-Vl-1938)!Jub. SCP). Basadre Femández, Ovidio. (9-Vll-1931; 28-Vl-1959) (CP)_ Batán Cadahía, Jesús. (21-V-1905; 16-Vl-1929; t 6-Vl-1979). Belón Díaz, Antonio. (3-IV-1891; 21-Xll-1913; t ). Belón Díaz, Tomás. (11-IX-1885; 18-IX-1909; t 21-Ill-1965). Bello Díaz,José. (6-IX-1930; 16-V (A). Bellón Torrón, José. (13-X-1875; 21-V-1910; t ). Beltrán Posadas, Eugenio. (10-VJl.1896; 19.II-1921; t 24-VIIl-193.)). B

155 ( 'I\' SI(; _( J IJE ( JRIJE1'\',\CU J1\'ES PRESRI11;;R1\LES 153 Bendaña Mosteiro, Manuel. (17-ll-1934; 29-Vl-1960) {CP). Bernárdez Crespo, Antonio. (2-X-1933; 20-Vlll-1961) (A). Betolaza Sal, Emilio. (15-Vl-1873; 4-VI-1898; t 4-X-1952). Bib;án Amigo,Jacobo. (16-IX-1875; ; t 28-Xl-1966). Blanco Abuide, Juan-María. (20-V-1885; 21-Xll-1912) (lncard. en Dióc. Mondoñe<lo-Ferroll. Blanco Blanco, Casiano. (J.IX-1867; 8-Vl-1895; t ll-vl-1937). Blanco Cortizo, Manuel. (13-lll-1929; 27.Y.1956) IA). Blanco Lemos,Jenaro. (5-IX.1907; 28.X-1934) (A). Blanco Panadeiros, Celso. ( ; ) (Al. Blanco López, Jesús. (27-IX-1937; 20-VIll~1961) (CP). Boado López, Secundino. (13-Xl-1914; 22-Vl-1941) Uub. SCPJ. Boán Linares, Manuel. (17.JX.1914; 24-Vl-1951; t ). Bodenlle Yáñez, Manuel. (11-X-1938; 19-VIIl-1962) (A) (Rep. Dominicana) (JEME). Brandido Brandido, Nicolás. (3-Xll-1867; 8-Vl-1895; t 8-Xll-1939). Brandido Gutiérrez, Carlos. (25-X-1938; 20-Vlll-1961) (SCP actualmente). Bravos Castro, Román. (8-IX-1873; 18-IX-1897; t 28-IX-1934). Buide Codesido, Ramón-José. (16-X-1878; ) (Ingresa en Orden Franciscana Menor) iofm) Buján Diéguez, Daniel-Francisco. ( ; 29-V-1926; t 24-VI-1930). Buján Vázque>, José. (2-VII-1872; 5-lll-1898; t 29-Xl-1939). Busto Blanco, Lino. ( ; 21-VI.1936) Uub. SCP). Busto Busto, José. (9-IV-1921; 29-Vl-1946J (A). e Cabanas Fernández, José. (30-IV-1943; 12-VI-1972) (CPJ. Cabo Gómez, Jesús-María, ( 11-Il-1930; 27-V-1956) (A). Cadahía Cadahía,José-María. (2-Ill-1913; 21-Vl-1936; t ). Cageao Vázquez, Manuel. (29-Vlll-1882; 16-III-1907; t 30-V-1943). Cajide Varela, Andrés. {18-X-1888; 1-VI-1913; t 13-IX-1973). Caldeiro Caldeiro, Ramón. (4.Vl-1904; 19-Vl-1927; t 13-Vl-1977). Caloto Guitián, Vicente. (5-Xl-1874; 1-IV-1899; t 25-Xll-1940). Caloto Rubianes, Antonio. (28-VIl-1928; 16-V-1954) (AJ. Calviño Bemárdez, Amadeo. (7-Vl-1934; l l-vlli-1963) (CPJ. Calviño Diéguez, Jesús. ( ; 7-VI-1931; t 9-Xl-1957). Calviño Payo, Antonio. (5-IV-1898; 17-XIl-1921; t 26-Xl-1989). Calviño Vázquez, José-Angel. ( 14-VIl-1893; 20-XIl-1919) (lncard. Archid. Santiago Je C.). Calvo Vázquez,José. (3-IV-1937; 17-Vll-1960) (AJ. Calvo Vázquez, Luis. 130-Vl-1932; 28-Vl-1959) (CPJ. Camino Varela, Severino. (30-XIl-1905; I-t.Vl-1930; t 3-Xl-1985). Campo Copa, Bernardino. ( ; 22-XIl-1900) (lncar<l. en Dióc. <le MonJofiedo-FerrolJ. Campo García, César. ( ; 31-V-1952; t 6-IX-1986). Campos García, Manuel-Jesús. (_30-Xl-1880; 17-Xll-1904) (lncar<l. Archi<l. Je Santiago <le C.). Cancio Chaín, Gerardo. (21-XIl-1892; 2-Vl-1917) llncard. en J)ióc. de Mondoñedo-Ferrol). Canda Feijoo, Cándido. (IJ VIl-1887; 29-V-1915; t 5-Xll Canda Feijoo, Manucl-M. Víctor. (6-X-1889; 23-IX-1916; t ). Cando Díaz, Marcial. (7-IX-1932; 21-IX-1957) (AJ. Canoura Castro, Fernando. (8-Vl-1883; -t-iv-1908j (lncard. en Archi<l. Je Madrid-Akala?). Cañizares del Rey, Buenaventura. (27-Xl- 1872; 21-XII-1895) {lncard. Archid. Santiago de C. J. Capón Fernández, Julián. ( 14-Xll-1893; ; t 29-XIl-1960). Capón Fernández, Manuel. ( ; 17-VII-1911) {lncar<l. en Archi<l. de Santiago <le C.). Capón García, Jesús. ( ; 19-XII-1959) (AJ. Capón Linares, Segundo. (8-IX-1927; 27-V-1956) (A). Capón López, Gerardo. (5-lll-1905; 30-IIl-1929; t 19-Xll-1943).

156 154 J(JSÉ AfCJLEJC)iV Rr\J.\'C)i'\' Capón r.,, Elias. 128-Vl-1869; 18-Xll-1897; t 7-VI-1949). Carballal Palmeiro, Manuel-María. (24-XI-1879; ; t ). Carhallido Casanova, Gumersindo. {21-X-1864; 8-Vl-1895; t ). Carballido Pin, Aniceto. (25-lll-1906; 19-Vl-1932) (Pasa a Rep. Argentina) (No incard.) (SUN). Carballo Ferreiro, José-Hortensia. ( l-vi-1940; l l-viii-1963) (A). Carhallo Folgueira, Gabriel-Manuel. (9-Xl-1900; 26-V-1923; t ). Carballo García, Francisco. {12-VI-1905; ; t 29-VIl-1936). Carballo García, Javier. (25-X-1936; 19-VIIl-1962) (AJ. Carballo Gesteira, Julio. 125-Xl-1894; 15-lll-1919; t 17-Vll-1961). Carballo López, Pedro.Serafín. 122-ll-1870; 3-IV-1897; t 7-Vll-1947). Carballo Rivas, David. 120-V 1903; 19-Vl-1932; t 16-IIl-1984). Carballo Telo, Abe!. 12-X 1911; ll-vll-1937; t ). Carballo Telo, Víctor.!27-Vl-1916; 29-Vl-1945; t ). Carballo Varela, Plácido. ( ; 8-XIl-195-lJ (A). Carballude Otero, Manuel. (!-l-vl-1940; ll Vlll-1963) {CPJ. Cardenal Gándaras, Manuel. ( ; 31-V-1952) (A). Carnero Carnicero, Modesto-Jesús. ( 15.XII 1876; 24-IX-1899) (lncard. en la Dióc. de Orense). Carnero Pérez, Froilán-Víctor. ( ; ; t ). Carnero Rodríguez, César-Manuel. (31-X-1963; ) {AE) (AJ. Carral Castro, Manuel. (13 X-1871; ; t 31-Xll-1950). Carral Fernández, José. (l l-xll-1929; 29.Vl-1960) (AJ. Carral López, José-María. ( 12-VII-1889; 23-IX-1916; t 12-Xll-19_50). Carreira Rodríguez, António-María. (10-lll-l875; 21-XIl.1901; t 25-IV-1930). Carrozas López,Justo. ( ; 17-Xll-1921; t 22-IX-1935). Casal Bermúdez, Enrique. 117 Vlll-1899; 23-IX 1922; t 17-IIl-1955). Casal Coego, Ramón. 115-Xl-1877; ; + 8-Vlll 1946) Casal Díaz, Servando. ( ; 28-Vl-1959) (Al. Casanova Fernández, Luis. (21-XI-1877; 21-XIl-1901; t 14-Xll-1957). Casanova Pérez, Amador. (26-Vll-1891; ; t 22-Vl-1972). Casanova Pérez, Antonino. ( ; ; t ). Casanova Pérez, Manuel. (23-VIl-1897; 14-VJ.1930; t ). Casanova Pérez, Manuel. (24-Vl-1931; 24-Vll.1955) (A). Casanova Sánchez, Antonino. ( 1-Il 1924; 16-IV-1950) (AJ. Casanova Sánchez, Plácido. ( ; 29-Vl-1945) (Al (En Brasil. No lncard.). Casanova Sánchez, Ubaldo. (16-V-1930; 8-VII-1956) (A). Casas Aira, Jesús. (ll IV.1870; ; t ). Casas Mourelo, Eugenio. (29-Xl-1877; IO-VJ.1911; t l-v-1968). Castedo González, José. (22-Xl-1881; 21-V-1910; t ). Castedo Pallín, Rafael. (25-X-1872; 19-Xll-1896; t 29-IX.1931). Castedo Pérez, Alejandro. (29-V-1903; 19-XIl-1925; t 27-JII.1961). Castelo Costa, Manuel. (12-IX-1929; 21-IX-1957) (A) (Archid. d<.' Santiago. No incard.). Castelo Penas, Faustino. ( : 7-Vl-1931) (Jub. SCP). Castelo Penas, Luciano. (6-Vll.1912; 29-Vl-1938; t 8-VII-1988). Castiñeira Pardo, José. ( ; 17-V-1953; + _31-X-1989). Castiñeira Pardo, Manuel. (18-Xl-1936; 20.VIIl-1961) (AJ Castiñeira Vázquez,José Manuel. ( ; 16-VJI.1988) {A). Castro Aira, Agustín. ( \ l-x-1894; 18-XII-1920; t 25-Xl-1961 ). Castro Borja, Fernando. (17 1V l873; 18-IX-1897; t 21-VIIl l936j. Castro Carballo, Ramón. (12.III-1865; ; t l-xi-1925). Castro Castro, Jesús. (6-VI-1889; l-vi-1913; t 9.XJ-1950). Castro Castro, José. (28-IV-1924; JS.VIl-1948) (CPJ. Castro Castro, José-Luis. ( 10-V 19_)0; l6 V-1954J (AJ. Castro Castro, Manuel. {ll IX-1914; 29-VI.!9_)9; t ).

157 (17\' SJGL()!JE ()RJJE.V1\CJC)1'\'E.._"i PRESBITERALES 155 Castro Ferreiro, Serafín. (1-IV-1912; 21-Vl-1936) (AJ. Castro García, José. (10-lX-1872; 19-XII-1908; t 25-X-1949). Castro García, Luis-Alfredo. ( 13-IX-1940; 30-lll-1963) (CP). Castro García, Manuel. (7-Vl-1897; 19-Vl-1927; t 22-Vll-1968). Castro Gay, Manuel. (19-ll-1950; 8-VI-1975) {A). Castro González, Dositeo. (18-ll-1886; 6-Vl-1914) (Incar<l. en Dióc. Mondoñedo-El Ferro!). Castro González, Manuel. (9-Xl-1872; ; t ). Castm Granja, Angel. (18-V-1939; 24-Vl-1965) (A)_ Castro Ledo, José-Antonio. (2-llI-1935; 28-Vl-19.59) {CP). Castro López, Emilio. (29-X-1870; 13-IIl-1897; t 24-IX-1901). Castro López, Ramón. ( ; ; t 19-IX-1949). Castro (de) López, José. (8-VIII-1887; 29-V-1915; t 22-IV Castro (de) Losada, Manuel-María. ( ; 4-IV-1908; t 10-IX-1959). Castro Martínez, Ramón. (30-IX-1865; 19-V-1894) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Castro Montoto, Antonino. (24-V-1925; 16-IV-1950) {A). Castro Piñeira, Benito. (28-VIl-1909; 29-Vl-1934; t 2-XIl-1986). Castro Prado, Juan-Andrés. (12-IV-1892; ; + 5-IX-1955). Castro Roldán, Vicente. ( ; ; t 12-X-1947). Castro Sánchez, Manuel. (18-Vl-1941; 29-Vl-1968) {CP). Castro Sanjurjo, José-María. (27-V-1877; ; t ). Castro Torrón, Vicente-María. (14-XII-1895; 18-Xll-1920; + 30-Xl-1988). Castro Trebolle, Daniel. ( ; 27-V-1956) {A). Castro Trebolle, Juan-José. ( ; 29-Vl-1948) (AJ. Castro Valcárcel, José-Antonio. {20-Vl-1877; ) {lncard. en la Dióc. de Tuy-Vigo). Cea Buján,Jesús. (9-Xl-1922; 21-VIl-1946; t 15-Xl-1988). Cea Veiga, Roberto ; 10-Vl IAI iccj Ceide González, Jaime. {29-Vlll-1928; 17-V (lncard en la Archí<l. de Madrid-Alcalá). Ceide Rifón, Francisco. ( ; 21-V-19lll; t 20-lll Cela Bedós, Antonio. (3-Ill-1876; l-iv-1899; t 27.JV-1953). Cela Fuente (de la), Domingo. ( ; 22-XII-1928; + l-xii-1978). Celeiro Rodríguez, José-María. ( ; 31-V-1952) ((:Pi. Cibeira Bernárdez, Camilo. (17-V-1874; 18-XIl-1897; t 31-Vll-1946). Cibeira Lorenzo, Manuel. ( ; 16-Vl-1969) (A). Cidre Castro, Antonio. (4-IV-1934; ; t ). Cidre Roqueiro, Manuel. (2-lll-l874; 3-IV-1897; + 29-X-1943). Cobas Carballal, Manuel. (30-IX-1894; 25-V-1918) (lncard. en la Archid. de Santiago de C Cobas García, Victorino. ( ; 29- V-1926) (lncard. en la Archid. de Santiago Lk C. 1 Coego Varela, Emilio. ( ; 18-VIll-1976) (A). Conde Fernández,Jesús. (lü-vi-1888; 2-VI-1917; t ). Conde Lópcz, José. (27-Vl-19-35; 19-VIIl-1962) {AJ. Conde Otero, Santiago. (30-IX-1879; 10-IIl-1906; t 8-IX-1907). Cordero Fernández, Jesús. {20-XIl-1886; ; ll. Cortiña Toural, Teolindo. (19-IX-1884; 21-\'-1910; t 28-V-1972). Cortizo Vila, Gonzalo. (l-vl-1930; 17-V-1953) (lncar<l. en la Dióc.:. <le Astorga). Corujo Corujo, Francisco. ( 12-Vll-1911; -30-Vl-1935; t 4-V-1988). Corredoira Prado, Jesús-María. (20-IX-1897; 23-XI-1930; t 4-IX-1967). Costa García, Manuel. (5-Vlll-1873; 19-Xll-1896) (Pasó a México) (SU!\.1). Costa Soto, Luis. il-ix-1922; 2-XIl-1951; t 7-VIII-1986). Costoya Núñez,José. (ll X-1897; 20-llI-1920; t 14-Vlll-1946). Coto Piñeiro, Angel. (14-1\1-19_:)6; 28-Vl-1959) (CPJ. Cousido Maquieira, Antonio. ( HJ-Vl-1856; l-iv-1899) {lncard. en Archid. <le Santiago <le C. l. Couso Liñeira, Gerardo. (19-V-1940; 5.\!J-1964; + 10-VII-1988). Couso Osorio,José-María.!21-XIl-1880; 21-V-1910; + 31-V-1925).

158 !56 JOSÉ MOLEJÚ\' RASil)N Crespo Gil, Pedro-Antonio. (16-X-1882; 18-IX-1909; t 31-Ill-1951)_ Cruz Quijada, Antonio. (7-V-1882; 25-V-1918; t 19-Ill-1943). Cumplido Vilariño, Amalio. 14-IX-1933; 28-Vl-1959) (Al. Cuñarro García, Germán. (14-V-1905; 7-Vl-1931; t ). CH Chaín Fernández, Juan-María. (15-IV-1869; 8-Vl-1895) (Pasó a México) (SUN). Chaín Femández, Manuel. (26-X-1903; 19-Vl-1927; t ). Chaín Teijeiro,José-María. (9-Vll-1873; ; t 15-IV-1935). Chaos Peral, Albino. (10-IV-1872; 17-XIl-1898; t 16-Vl-1917). Chorén López, José. (19-IX-1937; 14-IV-1963) iaj_ D Dabouza Fernández, Dositeo. (21-IV-1936; 24-Vl-1965) {A) (CPr). Dacal Somoza, Antonio. (21-V-1889; 18-Xll-1915; t 6-XI-1979). Darriba Darriba, Luis. ( ; 27-V-1956) (Ingresa en la Compañía de Jesús). Darriba Luaces, Antonio. (26-XIl-1903; 18-XIl-1926) Oub. SCP)_ Darriba Vilela, Angel. ( ; 23-XIl-1905; t 13-H-1972). Delgado Gómez, Jaime. ( 14-V-1933; (Al. Devesa López, Angel. (22-IV-1870; 19-V-1894; t 10-IV-1942). Devesa Martínez, Secundino-Juan. ( 30-VIl-1881; ; t l-vl-1938). Devesa Rivas, Secundino. (2-t-lll-1906; 23-Vl-1940; t 20-V.1989). Díaz Abelairas, Ramón. (25-V.1932; 24-VIl-1955) (AJ. Díaz Abuide, Virgilio. ( ; 23-Xl-1930; t 11-XIl-1977). Díaz Andión, Manuel. (20-IIl-1874; ; t 16-VIIl-1943). Díaz Campo, Emilio. 122-IIl-1941; 21-XIl IAI icc). Díaz Casanova, Ramón. (5-Xl-1872, 5-IIl-1898; t 28-XII-1932). Díaz Castro, José. (ll-xl-1906; 19-Vl-1932; t 13-IX-1980). Díaz-Castroverde Pontide, Francisco. ( ; 1.Vl-1913; t 23-V-1950). Díaz Díaz, José. ( ; 21-Vl-1936) Oub. SCP). Díaz Fente,José. (23-IV-1888; ; t 7-Vll-1915), Díaz Femández, Antonino. {13 V-1898; 18-IX-1926; t 19-VIII-1976). Díaz Fernández, José. (8-IIl-1879; 23 1X-1916; t ). Díaz Fernández, Pedro-Manuel. (ll-iv.1922; 31-V-1952; t 14-V-1977). Díaz Fernández, Rogelio-M.8 Enrique. (26-V-1896; 26-V-1923; t 9-X-1967). Díaz Ferreiros,Juan. (11-Vl-1942; 16-VI-1966) {CP). Díaz Galán, Manuel. (27-IX-1865; 4-Vl-1898; t ). Díaz García, Joaquín ; ; t 18-X-1942)_ Díaz González, Ramón. (27-VII-1900; 3-IV 1926) (lncard. en Dióc. <le Mondoñedo-El Ferrol). Díaz Guerra, Guillermo. (1-VII-1927; 31-V-1952) (A). Díaz Guerra, Leandro. (16-IV-1931; 6-XIl-1964) (AJ. Díaz Lamelo,Joaquín. (4-XII-1874; 22-XII-1900; t 3-Xll-1939). Díaz Linares, Benigno. ( ; 29.VI-1968) (AJ. Díaz Lombardero, Antonio. (20-X-1940; 18-VIll-1967) (CP). Díaz López, Celestino. (24-X-1882; \909; t 18-V-1952). Díaz López,José. (23-XII.18(18, 8-Vl-1895 (Pasó a México) (SUN). Díaz López,José. (13-VI-1904; 19-Vl-1927; t 7-V-1952). Díaz López,José-Antonio. {.30-Xl-1872; 10-IIl-1900; t 6-X-1901). Díaz López, Perfecto. (9-Il-1896; 20-Xll-1919; t 18-Vll-1955). Díaz Lourido, Emilio. (6-VII ; ) (lncar<l. en la Dióc. de Mondoñe<lo-El Ferro]).

159 L '7\r S/CL() / J/: ()RJJE1'\'1\C'JC)i'\'E.._"i PRESBITERALES 157 Dí., Martínez,Jesús. ( ; 19-Xll-1896; t 7-Xll-1935). Díaz Mayoral, Miguel. ( ; 16-X-1949) (A). Díaz Mosquera, Antonio. (2-Xl-1885; 1-Vl-1913; t 24-Vll-1935). Díaz Pérez, José-M. Angel. (8-IX-1898; 13-Xll-1921; t 25-X-1943). Díaz Pérez, Severino. (31-VIIl-1936; 20-VIII-1961) (A). Díaz Prieto, Francisco. (17-IX-1930; 18-Vll-1954; t 22-Xll-1978). Díaz Rodríguez, Alonso. (2-X-1871; 14-IIl-1908; t 17-X-1909). Díaz Rodríguez, Manuel. (3-Vlll-1887; 17-Xll-1910) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Díaz Rodríguez, Ramón-M. Jesús. (2-Xl-1877; 22-Xll-1900; t ). Díaz Sánchez, José-Antonio ; 10-lll-1900; t 18-Vll-1917). Díaz Varela, Manuel. (5-X-1870; ; t 16-VIIl-1896). Díaz Vázquez, Bernardino. (23-Xl-1921; 29-VI-1945) (CP). Díaz Vázquez, José. (25-IV-1877; 18-IIl-1905; t 27-Xl-1948). Díéguez Diéguez, Abrahán. (2-IV-1933; 20-XII-1958) (CP). Diéguez Diéguez, Javier. (29-VIII-1966; 21-III-1992) (AEl (A). Diéguez Diéguez, Manuel. (3-X-1898; 14-Vl-1930; t 30-Xl-1985). Diéguez Diéguez, Manuel-María. (1-Xl-1910; 29-VI-1934; t 4-Vlll-1973). Diéguez Femández, Camilo. (ll-viil-1878; 16-Ill-1907; t ). Diéguez Femández, José. { ; 29-VI-1946) (A). Diéguez Fernández, Manuel. ( ; 20-VIIl-1961) (A). Diéguez Ferreiro, Dositeo. {18-XIl-1926; 21-IX-1957) (A}. Diéguez Miguélez,Juan. ( ; 30-V-1909; t 30-V-1923). Diéguez Vales, Marcial. ( ; 6-Vl-1925; t 18-XII-1965). Doel Fernández, Manuel-María. ( ; 11-III-1922; t 10-VI-1963). Domínguez González, Manuel. (30-XI-1905; ; t 28-IV-1988). Domínguez Rodríguez, Antonio. ( ; l-xl-1951) (Al. Domingo Egido, Francisco. ( ; ) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Donsión Peña, José. (6-Vl-1940; 10-Vl-1967) (A). Dopazo Montoto, Eulogio-Elisardo. (4-XI-1926; 16-V-1954) (A). E Eiré Lamas, Emilio. (27-Vll-1905; 16-Vl-1929) (A). Eiriz Mouriz, Angel. (l 1-XII-1941; 18-Vl-1971) (A). Enríquez López, Serafín. ( ; 20-VIII-1961) (CP). Escué Gilabert, Ildefonso. ( ; 22-IX-1923) (lncard. en Dióc. de T arazona, Zaragoza). Espiño Arceo, Benito. (5-X-1891; 29-V-1915) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Espiño Matos, José. (6-V-1926; 16-IV-1950) (A). Estévez Rodríguez, José. (29-VJII-1943; 18-VIII-1967) (CP). Estrada Valcárcel, Modesto. (30-IX-1870; 4-IV-1908; t ). Fafián García, Manuel. (2 XI-1872; 18-Xll-1897) (Pasó a México, ten La I--labana) (SUN). Fafián López,Jesús-Fernández. (12-VIIl-1872; ; t 15-XII-1931). Fagilde Castro (de), Julio. ( ; 30-X-1949) (jub. SCP). Faílde Cortizo, Germán-Gonzalo. (12-IV-1930; 8-XII.1954; t 12-VIIl-1989). Faílde Cortizo, Manuel. (27-XI-1926; 29-Vl-1949) (A). Fariñas Sánchez, Dositeo. (l-ix-1900; 14-Vl-1924; t 15-IX-1965). Fariñas Sánchez, José. (23-Xl-1894; 20-XIl-1919; t 19-Xl-1971). Feijoo Ledo, Ramón. (25-I-1877; 18-Ill.1905; t 8-XII-1944). Feote Cid, Ramón. ll2-xi-1926; 16-V-195..tJ (AJ. Fente López, Francisco. (20-Vl-1887; 23-JX.1916; t 14-VIIl-1970). F

160 158 j( J8.t' i\j( JLE.J(),\' R.\,\'()}\.' Feote Meijomil, Manuel. (..t-xl-1888; 23-IX-1922; t ). Fernández Abeledo,José. (9.IX-1911; 21-Vl-1936; t 23.Xll-1970). Fernández Abelleira, Aurelio. (27-Vll-1878; 21.Xll.t901; t 6-Ill-194..t). Fernández Agrelo, Everardo. (19-IX-1882; 13-VI-1908; t 3-VIII.1937). Fernández Andrade, Guillermo. (17-IV-1935; 20-VIIl 1961J (A). Fernández Arias, José. (9-Xl-1906; ; t 18-Vlll-1943). Fernández Arias, Victoriano. (18-IV-1897; 23-IX-1922; t 5-Xl-1967). Fernández Armesto, Antonio. ( 5 XII- 1880; ; t ). Femández Barreiro, José. (25-Vlll-1905; 1..t-V]-1930) lfub. SCP). Fernández Boullosa, Ramón. (25-Vl-1936; 29-Vl-1960) (AJ. Femández Calvo, Francisco. (22-V-1880; 21-V-1910; t 30-VIl-1933). Fernández Campos, Eustasio. ( ; l 9-Vl-1932) (lncarc.l en Archid. de Madrid-Alcalá l. Fernández Castro, Inocencio. (2.3-VIl-1929; 31-V-1952) (A). Fernández Chousa, Luis. ( ; 21-Vl-1970) (A). Fernández Colmeiro, Eulogio. (14-IX-1902; 19-Vl-1927; t ). Fernández Correa, Germán. (22-VIIl-1913; 29-Vl-1939) (jub. SCP). Fernández Dacal, Sergio. (7-IIl-1941; 15-IX-1963) (A). Fernández Díaz, José-Maria. ( l l-x-1933; ) (CP). Fernández Dorado, Jesús. ( ; 29-V-1915; t 23 XI-1962). Fernández Doval, Julio-Jorge. (27-\Tll-1953; 18-VII-1982) (Al. Fernández Fernández, Antonio. (22-Vll-1927; 16-IV-1950; t ). Fernández Fernández, Argimiro-Maria. (25-II-1930; 16-V-1954) (A). Fernández Fernández, Eladio. (2..t-I-1925; 31-V-1952) (AJ. Fernández Fernández, Femando. (2..t-X-1940; ll-vlll-1963) (CPl. Fernández Fernández,Jesús. (15-VIII-1936; 29-VI-1960) (AJ. Fernández Fernández,José. (30-\TIIJ-1932; 5-IV-1958) (A). Fernández Fernández, Manuel. (5-VI-1946; 18-Vl-1971) (A). Femández Fernández, Pedro. (28-VIl-1871; 5-III-1898; t ). Fernández Flores, Ramiro. (2..t-VIIl-1899; 26-V-1923; t 26-IX-1980). Fernández Gallardo, Gumersindo. (4-VIll-1896; 7-Vl-1931; t 15-XIl-1974). Fernández Gavieiro, Eliseo-Francisco. (27-VII-1900; 6.VJ-1925; t 18-V.1941). Fcrnández Gil, Ramón. (16-JV-1874; 18-Xll-1897: t 6-VIIl l949}. Fernández Gómez, Teolindo. ( ; 8-XIl-1954; t 26-Xl-1988). Fernández González, Antonio-Miguel. ( 15-V-1949; 12-Vl-1972) (AJ. Fernández González, Sevcrino. ( ; 14-Vl-1930) ljub. SCP). Fernández Gudc, José-Antonio. (14-XJ-1928; 16-V-1954) (A). Fernández Gurgueiro, Andrés-Avelino. ( ; ; t 29-XI-1977). Fernández Hermida,José. ( ; 16-Vl-1966) (AJ. Fernández Huerta, Juan. (27-XII-1862: 19-V-1894; t 21-XII-1944). Fernández López, Angel. 113.X-1907; 19-Vl.1932; t 9-Vl-1980). Fernández López, Antonio. ( ; 29-Vl-1960) (AJ. Fernández López, Cástor. (.30-XII-1880: 16-lll-1907) (lncard. en la Dióc. Je Orense). Fernández López, Domingo. ( ; 3-IV-1897; t 8-l-19..t2). Fernández López, Emilio. (31-X-1874;..t-Vl-1898; t 26.Xll-1932). Fernández Lópcz, Gervasio. ( l.' ; 18-IX-1909; t J() ). Fernández López,Jesús-Gerardo.!I ; 30-Vll-194..tJ!A). Fcrnández López,José. (23-VIIJ.J870; 21-lll l896; t 15-XlI-1931). Fernándcz López,José-Antonio. (}l.vl-1925;.3\-v-1952) (jub. SCP). Fernández Lópcz, Julio. (8-V-1904; 2-IV-1927) (A). Fernández López, Pedro. (16-VIIl-1890; 29-V-1915; t 24-X-19\8). Fern3ndez Lugilde, Andrés-Faustino. ( 1.3-VIll-1880; l ; t Fernández Lugilde, Manuel : 17.Jl-1894: t.30-xl-19.39). Fernándcz Macía, Manuel. 112-IV-1935; 29-\'l-1960) (AJ Fcrnándcz Mariño, llilario. ( 15 lx-1904: l 9-Vl dncard. en Dióc. St<L Cru1 de Tenerife).

161 l '!\' SIUJ,O DE ORDEN,\C'/ONES PRESBITER.\WS 159 Femández Martínez, Alvaro. (8-Xll-1933; 2-IV-1961) (CPJ. Fernández Martínez, Andrés. (7-XI-1926; 16-lV-1950) (AJ. Fernández Moreira, Julián. {30-VIIl-1874; 24-XIl-1899; t 18-VIIl-1929). Fernández Muñiz, José. (ll-x-1870; 19-Xll-1896) (Pasó a residir a La Coruña) {SUN). Fernández Neira, Venancio. (7-Xl-1935; 20-VIIl-1961) (AJ. Fernández Núñez,José-María. (16-Vll-1896; 18-Xll-1920; t ). Fernández Núñez, Luis. (21-X-1931; 27-V-1956) (AJ. Fernández Otero, Laureano. (26-IV-1866; 8-VI-1895) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Fernández Ouro, Licinio. (4-V-1904; 14-VI-1930; t ). Fernández Pardo, Dositeo. (15-Vlll-1901; 29-V-1926; t 31-X-1976). Fernández Penelas, Eduardo. (28 VII l905; 19 Vl l932; t l lll l991). Fernández Pérez, Tomás. (7.IV-1875; ; t 30-Vll-1929). Fernández Pin, José-María. (10-IX-1929; 8-Xll-1954) (A). Fernández Prieto, Isaac. (l-xl-1933; 28-Vl-1959) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.J. Fernández Rega, Tomás. (22-IX-1913; l l-vll-19.37) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Fernández Rodríguez, Jesús. ( 1 l-xii-1931; 24- VII-195_5) (AJ (Archid. Santiago) (No incar<l.). Fernández Rodríguez, José. (23-IV- 1874; ; t 11-Xll-1957). Fernández Rodríguez, José. ( ; 29-Vl-1960) (AJ. Fernández Rodríguez, Modesto. (17-III-1931; 21-IX-1957) (CP). Fernández Saavedra, Eliseo. (25-V-1885; ; t 7-Vl-1933). Fernández Sabas, Manuel. ( ; ; t ). Fernández Sánchez, Daniel. (30-Vlll-1900; 6-VI-1925; t 20-V-1985) Fernández Sánchez, Juan-Manuel. (8-IX-1899; 23-IX-1922; t 29-Xl-1980). Fernández Sanmamed, Andrés. ( ; 23-Xl-1930; t 28-Vl-1989). Femández Sanmartín, José. (19-V-1904; 7-Vl-1931; t 27-XII-1985). Fernández Somoza, Antonio. (28-VII-1863; ; t l-ix-1924). Fernández Somoza,José. (13-VI-1882; ; t ). Fernández Somoza, Manuel-María. {23-IV-1879; ; t 23-V-1955). Fernández Sotelo, José-Antonio. (15-Xl-1942; 27-VII-1966) (CPJ. Fernández Varela, Peierto. ( ; 17-V-19_53) (A). Fernández Vázquez, Alvaro. ( ; 27-IX-1942) (AJ. Fernández Vázquez, Eduardo-Ildefonso. 27-IX-1897; 26-V-1923; t ). Fernández Vázquez, José-Manuel. (28-V-1904; ; t 10-Xll-1986). Femández Ventosinos, Benjamín. (5-VIII-1924; 16-IV-1950) (A). Ferreiro Abelairas, Valentía Eduardo-A. ( ; 2-IV-1949; t 16-X-1992). Ferreiro Arias, Jesús. ( ; ; t 1-VIII-1948) (CC). Ferreiro Díaz, Antonio. (4-II-1868; ; t 22-V-1945). Ferreiro García, Eugenio. (13-XIl-1928; 17-V-1953) (lncard. en la Dióc. de Astorga). Ferreiro García, Pablo. ( ; 24-VIl-1955) (AJ. Ferreiro Iglesias, Benigno. (16-VIIl-1886; 15-lll-1919; t 16-IX-1959). Ferreiro López,José. 122.VIII.1879; 22.x!l.1906; t 10 lll l9571. Ferreiro Ribera, Ramón. (14-IV-1863; ; t 30-VIll-1954). Ferreiro Rodríguez, José-María. (4-Xl-1905; 7-Vl-1931; t ). Ferreiro Ruhinos, José-María. (_30-IV-1875; 13-Vl-1908) (lncard. en la Dióc. de Astorga). Ferreiro Sánchez,Jesús. {16-Vl-1941; 16-Vl-1966) (A). Ferreiro Varela, José-Antonio. {19-II-1966; 15-Vl-1991) (A). Ferreiros Dacal, Eduardo. (12-Vlll-1883; 21-Xll-1912; t 2-V-1961). Ferreiros Díaz, Eleuterio. (21-lll-1899; 26-V-1923; t 6-XII-1965). Ferreiros Vega, José. (ll-x-1881; ; t ). Fígueroa Lorenzana, Antonio-Casímiro. ( ; 22-VIIl-1965) (CP). Flores Castro, Manuel. (16-Vl-1906; 19-VI-1932) (AL Flores López, Antonio. {28-V-1923; 6-VII-1947) (Al. Flores López, Manuel. (16-IIl-1916; 16-Vl-1940; t ll-iv-1972). Flores Vilanova, Angel. (!2-VIIT-1887; 22-XIl-1917; + 12-III-1943).

162 160 JOS/? MOTE}(\\', \SJ(),y Folgueira Aguirre,Julio. ( ; 21-V-1910; t 22-TX-1962). Folgueira Pércz, Froilán. (23-X-1902; 2-V-1926; t 1-VIIl-1969). Follana Ventura, José-Luis. (20-IIl-1931; 27-V-1956) (CP). Fondevila Mato, Samuel-Antonio. (14-Xl-1929; 21-IX-1957) (AJ. Fontela Aldegunde, Francisco. (29-VII-1910; 29-Vl-1934) Qub. SCP). Fórneas Ferreiro, Germán. (27-IV-1873; 3-IV-1897; t ). Fórneas Montero, José. (23-III-1941; 24-Vl-1965) (SCP actualmente). Fouce Moreira, Manuel. (28-I\T-!881; 1-Vl-1913; t ). Frade Frade, Victoriano. (24-V-1908; 7-VI-1931; t4-vl-1975). Fraga Alonso, José-Ramón. ( 10-IV-1890; 29-V-1915; t 14-XIl-1961). Fraga Cavado, Luis. (31-lll-1907: 14-Vl-1930: t 8-VIIl 1969) Fraga Sánchez, Hennenegildo. (16-IV-1873; 18-IX-1897; t 2-IX-1920). Fraga Vázquez, Carlos-Gonzalo. (5-IV-1942; 27-VII-1966) (AJ. Franco Rodríguez, Manuel. (13-VIll-1939; 5-Vl-1964) (A) (CC). Freán Rodríguez, Luis. {9-Xl-1929; 16-V-1954) (A). Freire Díaz,José. (26-XIl-1925; l-xl-1951; t 22-VI-1960). Frey García, Jesús. (14-VIll-1908; 30-VI-1935) (lncard. en la Dióc. de Astorga). Froiz Fernández, Antonio. (5-V-1877; 21-XIl-1901; t 23-IV-1932). Froiz Fernández, Francisco. (25-IX-1885; ; t 2-X-1950). Froiz Nóvoa, Manuel. ( ; 29-Vl-1933; t 18-VIl-1950). Fuente (de la) Cela, Domingo. (12-IX-1876; 10-IIl-1900; t ). Fuente (de la) Cela, Fernando. (1-lll-1879: 22-Xll-1906: t lq.].1962). Fuente Pérez, Manuel. ( ; 31-V-1952) (A). Fuente (de la) Pérez, Recaredo. (5-Vl-1924; 16-V-1954) (CP). Galán Díaz, Dionisio. (_5-Xll-1895; 17-Xll-1921) {A). Galán Crespo, José. 124-Xl-1872; 5-llI-1898; t ). Galega Crespo, Miguel. (15.V.1884: 21-V-1910: t 26-IIl-1970). Galego García, José. (9-IIl-1932; 27-V-1956) {lncard. en la Archid. de Santiago de C.) Galega Garcia, Luis-Fidel. (20-lll-19ll: 21-lX (A) Galego García, Manuel-Emilio. {29-lV-1936; 29-Vl-1960) (CP). Galcgo Méndez, Arsenio. (17-IX-1933; 21-lX-1957) {AJ. Gallego González,José. (18-Vll-1873; 19-Xll-1896; + 12-ll-1898). Gallego López, Manuel. (12-VIIl-1896; 17-Xll-1921: t 16-Ill-1964). Gallego Pumarega, Gaspar. (19-VIIl-1880; 10-IIl-1906; t 4-X-1916). Gallego Rodriguez, Manuel. 128-Xll 1884: l-vl-1913; t 10-Xll-1944) Gallego Vakárcel, Luis. {28-lll-1929; 16-V-1954) (A). Gandoy Díaz, Antonio. (12-Vll-1230; 20-Vlll-1961) (AJ. Gandoy Somoza, Modesto, (5-V-1873; 23-Xll-1905; t 24-lll Gandoy Traseira, José. (16-X-1870; 8-Vl-1895; t 15-Xll-1944). García Buján,Jesús. ( ; 19-V-1894; t 23-V-1931). García Busto, José-María. (22-Vll-1879; 16-IIl-1907; t 8-IV-1941). García Campo, Francisco. (14-Vl-1936; 5-Vl-19641!A). García Carballal, José. (4-Vl-1867; 21-XIl-1895) llncard. en la Archl<l. Je Buenos Aires). García Carmoega, Elías. (12-VIII-1933; 29-Vl-1960) (A). García Casal, Antonio. 1 l-ix-1864; 19-V-1894; t 14-Xl-1945). García Castro, José. (22-VI-1925; 2-IV-1949) (A). García Castro, José-Rafael.!6-III-1930; 20-Xll-1958) (A). García Cereijo, Marcial. ( ); 3-IV-1897; t ). García Conde, Antonio. 112-Xl-1889; 14-III-1915; t 20-\.' G

163 (TJ\' S[(;J.1) J)E C)RDEIV1\CIC)1\'E._r;;; PRESBITERllLES 161 García Conde, Jesús. (5 IIl l904; 9.VJ.]927; t ). García Feote, Emilio-Alvito. (16-Vl-1946; 21-Vl-1970) (Al. García Femández, Generoso. (8-X-1908; 29-Vl-1934) CTub. SCP). García Femández, Luis. {12-II-1937; 29-VI-1960) (A). García Femández, Segismundo. ( ; 29-Vl-1945) CTub. SCP). García García, Daniel. (26-IV-1952; 8-Vl (AE) (Al. García García, Manuel. (15-Il-1898; 23-IX-1922; t ). García González, José. (23-XII-1925; 16-IV-1950) (A). García López, Manuel. ( ; 1-Xl-1929; t 2-V-1988). García Maceira, Antonio. (17-Vl-1873; 3-IV-1897; t 20-Xll-1897). García Méndez, Benigno. (21-IX-1917; 22-Vl-1941; t 23-X-1942). García Mourelle, Antonio. (13-X-1926; 8-XIl-1954) (A). García Otero, José-Antonio. (16-IV-1945; 16-VI-1969) (A). García Paz, Balbino-Antonio. (14-Xl-1945; 21-Xll-1968) (A) (CC). García Pereiras, Evaristo. (12-Xll-1899; 28-XII-1924; t 26-V-1991). García Racamonde, José-María. (28-IX-1927; 24-Vl-1951) (A). García Regal, José. ( ; 5-Vl-1964) (Al. García Rodríguez, Juan-Manuel. ( ; 19-Vl-1932; t 14-X-1980). García Rouco,José. (4-IX-1939; 11-VIll-1963) (SCP actualmente). García Sabariz,José. (22-IIl-1910; 16-Xl-1932; t 8-X-1986). García Sanmartín, Eliseo. (l-xl-1939; 16-Vl-1966) (A). García Sanmartín, José-Alvaro. ( ; 29-VI-1960; t 16-X-1972). García Seijas,José-María. (20-Xl-1875; 5-IIl-1898; t 30-IV-1923). García Silva, Manuel. (9-Xll-1901; 14-Vl-1924; t 15-Il-1935). García Souto, Pío. ( ; 27-V-1956) (A). García Valdés, Benjamín. (21-X-1874; ) (SUN). García Vázquez, Adolfo. (14-XIl-1939; 10-Vl-1967) (A). García Vázquez, Gonzalo. (25-VIll-1939; 24-Vl-1965) (A). García Vázquez, Jesús-María. (l 1-IX-1920; 6-VIl-1947) CTub. SCP). García Vázquez, José. (19-Xll-1910; 21-Vl-1936) (A). García Vázquez,José. (14-IX-1926; 17-V-1953) (A). Gay López, Daniel. (13-Il-1891; 25-V-1918; t 19-Xll-1962). Gayoso Fernández,Julio C.-José. (7-VIl-1878; ; t 31-V-1947). Gayoso López, Maximino. (10-VIIl-1906; 29-Vl-1938; t 6-IV-1983). Gayoso Peinó, Manuel. (10-VI-1870; ) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Gayoso V arela, Antonio M. ( 14-IV-1877; ) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). Genís Vargas, Francisco. (21-X-1874; 9-VI-1900; t 24-X-1915). Gerpe González, Luis. (28-Vl-1878; 18-IIl-1905) (lncard. en la Dióc. de Tuy-Vigo). Gil Abeledo, Marcelino. (29-Xl-1866; 19-V-1894; t 26-IIl-1936). Gil Alvarez, José. (8-Xll-1876; 9-Vl-1900) (lncard. en la Dióc. de Orense). Gil Enríquez, Manuel. (8-IV-1885; 22-Xll-1906; t 29-Xl-1957). Gil Gutiérrez, Emilio. ( ; 2-IIl-1901; t 22-Ill-1944). Gil Gutiérrez, Guillermo-José. ( ; 21-Ill-1896; t ). Gil Lois, Manuel. ( ; 5-Vl-1964; t 30-VIIl-1986). Gil Mato, David ; 29-Vl (AJ. Gil Montoto, José. (27-Vlll-1930; 17-V-1953; t 11-V-1981). Gil Quintá, Daniel-Plácido. (26-Xl-1924; 24-VI-1951) (lncard. en la Dióc. de Astorga). Gil Vázquez,Jesús. (9-IX-1866; 23-Xll-1905; t 1-X-1933). Gómez Arias, Manuel-F. Victoriano. {4-V-1878; 22-XII-1906; t 14-IV-1955). Gómez Carrera, Manuel. (20-V-1904; 16-Vl-1929; t 29-V-1979). Gómez Cela, Manuel. ( ; 5-Ill-1898; t Gómez Díaz, Manuel. (.'5-IV-1881; ; t 12-1~1954). Gómez Díaz, Ramiro. (26-IX-1889; 1-VI-1913; + l-vi-1973).

164 162.JOSJÓ' MOLEJ(ÍN R,i,\:ON Gómez Fernández, José-María. (29-X-1873; 17-XIl-1898; t 25-VIl-1934). Gómez Ferreiro,José. (8 IV 1884; l Vl 1914) (lncard. en la Dióc. de Astorga (t 4 X 1981). Gómez González, Manuel. ( J7.[V.1874; HV 1897; t 26 Il 1930). Gómez Guerrero, José. ( ; 21-Xll-1912; t 13-Xll-1956). Gómez López, Jesús. (27-IV-1931; 29-Vl-1960) (lncard. en Archid. de Madrid-Alcalá). Gómez López, Pedro. (1-VIll-1871; ; t ). Gómez Mourelle, Manuel. (25-Vlll-1883; 21-V-1910) {lncard. en la Dióc. de Orense). Gómez Palmeiro, Federico. (8-V-1875; 21-Xll-1901; t 24-Xll-1944). Gómez Pereira, Antonio. (11-lX-1903; ; t 13-V-1949). Gómez Santoalla, Segundo. (31-Vll-1932; 29-VI-1960 (A). Gómez Varela, Alejandro. 17 Vll l872; 25 Il l899; t l3 Ill l929). Gómez Varela, Indalecio. ( ; 31-V-1952) (AJ. Gómez Vázquez, Antonio-María. { ; 21-Vl-1936; t 26-Xl-1982). Gómez Vázquez, Cecilio. (6-IX-1900; 26-V-1923; t 9-V-1981). Gómez Vázquez, José. ( ; 18-VI-1971) (A). Gómez Vázquez, Miguel-Angel. (20-YIIl-1959; 21-Xll-1985) (A). Gómez Vila, Urcesino-Saturno. (3-Xl-1883; ) (lncard. en la Dióc. de Tuy-Vigo). Gontán Méndez, Faustino. ( ; ; t 2 lll l942). González Alonso, Nilo. 2l Il l939; ll YIII.1963) (CPI. González Ares, Plácido. l27 Xl l935; 29.Vl l960) (AJ. González Armesto, Jesús-María. (20-lII-1881; l-vl-1913)!incard. Dióc. Mondon.edo-Ferrol). González Baloira, Antonio. (19-V-1943; 10-Vl-1967) (A) (Archid. de Madrid-A.) (No incard). González Blanco, Joaquín. (17-V-1890; 16-IIl-1918; t 20-X-1918). González Blanco, José-María. ( 11-V-1887; 21-V-1910; t 6-VIII-1913). González Camiñas, Vicente. (2-VII-1922; 8-XIl-1954) (A). González Castro, Antonio-María. (9-IX-1886; 2 l-xll-1912; t l. González Díaz, Manuel-Angel. (17-IX-1889; ; t 31-IIl-1976). González Díaz, Manuel. (24-Xll-1900; 6-Vl-1925; t 23-Vl-1955). González Domínguez, Aveliciano. (11-X-1913; 29-Vl-1942; t ). González Domínguez, Manuel. (.5-IV-1947; 17-Vl-1973) (CP). González Fernández, Edelmiro. (4-IX-1903; 1-Xl-1929; t 30-IV-1987). González Fernández, José. (29-Vll-1871; ; t 2-VII-1932). González Fernández, José-Antonio. (8-IIl-1903; 29-V-1926; + 26-VI-1989). González Fernández, Luis. ( ; 24-Vl-1965) (A). González Fernández, Manuel-Antonio. 31-V-1931; 24-VII-1955) (A). González Fernández, Manuel. (26-IV-1935; 29-Vl-1960) (A). González Fidalgo, Dado-Isidoro. (3-IV-1896; t 13-Xl-1921; t ). González Gandoy,José. ( ; ll VIII l963)!al (CCJ. González García, Angel. (19-Xl-1938; 24-Vl-1965) (Al. González García, Camilo. {8-X-1876; 22-IV-1905; t 18-IIT-1952). González García, José-Antonio. ( ; 26-III-1967) (A). González González, Angel. (2-X-1934; 28-Vl-19.59) (Al. González González,José-M. (19-IIl-1929: 27-V-1956) (lncard. l:n Archid. de Madri<l-AlcaLi}. González González,José-María. ( ; 21-Vl-1936; t 4-Xll 1989). González Guitián, Ramiro. (14-Vl-1903; 1-Xl-1929; t 6-IX-1983). González Hermida,José-María. (25-V-19.32; 20-VIIl-1961) {AJ. González Lamas, Angel. (24-I\T-1910; 30-VI-1935) (jub. SCP). González Lamas, Bernardino. ( l 2-IV-1906; 22-XII- 1928) (lncard. en la Dióc. <le ()ren::.e). González López, Andrés-Avelino. (16-IV-1871; 8-Vl-1895; t ). González López, Basilio. (24-V-1912; 8-IX-1935) (Juh.J. Gonzálcz López, Daniel. (8-Xl-1884; 14-Vl-1919; i- 26-Vl-1968). González López, Domingo-A.!10-X-1925; 17-V (t\).

165 l'jl.i' SJ(}L() VE ()RLJEt,lACf()1\rEs PRESHJ'l'Elú\Lf';.,_"j 163 González López, Juan. ( ; 18-lll-1905; t )_ González López, Juan. ( ; 23-Vll-1950) (A). González López,Juan-Manuel. (24-Vl-1880; ; t 4-Xll-1940). González López, Manuel. (18-IV-1905; 14-Vl-1930; t 21-XIl-1982). González López, Manuel-Jesús. (26-lII-1874; ; t 17-lX-1909). González López, Ramón. (31-Vlll-1877; 23-Xll-1905; t 18-IX-1961). González López, Ramón. (31-VIII-1914; 29-Vl-1942; t 11-III-1958). González López, Rogelio. (30-lX-1933; 28-VI-1959) {A). González Macía, Saturnino. (14-VIll-1870; ; t ). González Mazaira, Lorenzo. (27-Vlll-1881; 23-Xll-1905; t 18-Xll-1921). González Negro, Francisco-Mario. {19-Xl-1925; 31-V-1952) (A). González Novelle, Tomás. (10-IV-1874; 18-lX-1897; t ). González Paredes, Antonio. (2-Vlll-1934; 20-VIll-1961) (CP). González Quiroga, Emilio. ( ; 18-IX-1897; t 15-X-1956). González Ramos,José-F. Marcelino. {10-Vll-1908; 29-Vl-1934; t 11-V-1958). González Rodríguez, Camilo. (22-lll-1949; ll-vll-1976) (AJ. González Rodríguez, Francisco. (8-VlII.1907; 19-VI-1932; t 25-IV-1982). González Rodríguez, Miguel-Pedro. (11-VIll-1931; 18.VIl-1954) (A). González Somoza, Cástor. (8-Vlll-1874; ; t l-vlii-1944). González Somoza, Ramón. (2-X-1869; ) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). González Suárez, Fernando. (21-X-1938; 5-Vl-1964) (CP). González Taboada, Benigno. (11-Vll-1870; 8-Vl-1895; t 13-lV-1976). González Taboada, Gumersindo. {23-VII-1930; 28-VI-1959) (CP). González Vázquez, José. {28-Vll-1929; 16-V-1954) (A). González Vázquez, Manuel. (16-Xll-1936; 10-Vl-1967) {AJ. González Vázquez, Ramiro. { ; 19-XIl-1959) (A}. González Vilariño, Francisco. (6-XI-1905; 16-Vl-1929; t 4-Xl-1985). González Villaverde,José. (20-IX-1921; 24-Vl-1951; t 31-Vll-1983). Gorgoso Rodríguez, Jesús. ( ; 29-Vl-1948) (A). Goy López,José. (14-Vll-1933; 8-Vll-1956) (AJ (CC). Goy López. Luis. ( ; 20-Vlll-1961; t 16-VIll (CCJ. Goyanes Carballal, José. (20-Vlll-1933; 16-Vl-1966) (A). Goyanes Pérez, Antonio. {28-Xll-1879; ; t 25-Il-1931). Goyanes Rodríguez, Vicente. (4-Il-1928; 29-VI-1960) {A). Grandas Castro, Antonio-María. (ll-lx-1901; 19-IV-1924; t 10-VIll-1951). Grandas Fernández, Francisco. (27-X-1870; 4-Vl-1898; t ). Grande Vázquez, Antonio. (4-lV-1872; ) (lncard. en la Dióc. de Orense). Grandío Castiñeira, Manuel. (6-l-1874; ; ). Graña López, Andrés. (8-IX-1939; 17-III-1963) (CP). Guerra Guerra, Pejerto. (18-VI l933; ) (Al. Guerra Ledo, Manuel. (29-Vll-1881; 30-V-1909; t 17-Xl-1957). Guerra López, Julio. (7-V-1940; 16-VI-1966) (CP). Guerra Mosquera, Jesús. ( ; 13-VII.1952) (A). Guerreiro Sánchez, Andrés-Alfonso. (29-Vll-1929; 8-XlJ.1954) (AJ. Guerreiro Sánchez, Manuel. (23-IX-1936; 28-Vl-1959) (CP). Guitián Espinosa, Dositeo. (21-X-1901; 29-V-1926; t 10-lX-1989). Guítíán Fernández,Jesús. (1-VIII-1910; ; t ). Gutiérrez González, José. (3-X-1921; 29-Vl-1948; t 11-llI-1950). Gutiérrez López, Ramón. (19-Vl-1956; 18-Vll-1987) (A).

166 164 J( )SJ~,\1( JI,E.J()l\ 1 Ri 1l\ 1 (\1\ 1 Hiebra Orozco, Eladio. (15-IX-1863; ; t 17-Vl-1942). Hermida Mouriño, Eduardo. (4-V-1868; 19-V-1894; t 1 IV-1946). Huerta García, José. (l-iv-1942; 27-Vl-1966) (A). HuertH Hermida, José-Maria. (20-lll-1944; 16-VI (Al. H 1 Iglesias Blanco, Benedicto. (5-X-1928; Icí-V-1954) (A). Iglesias Blanco, José-María. (30-Xl-1920; 16-IV-1950) (A). Iglesias Corredoira, Mario. (16-VIII-1943; ) (CP) (CC). Iglesias Díaz, Ramiro. (27-XI-1871; 22-XIl-1894; t 7-X-1949). Iglesias Femández, Joaquín. (31-X-1879; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Iglesias García, Aniceto. (25-V-1935; 28-Vl-1959) (A). Iglesias González, Emilio. (30-VIl-1874; l-iv-1899; t 5-VIIl Iglesias González, Manuel. (10-IV-1872; ; t 29-X-1939). Iglesias Lamela, Ramón-Maria. 1(25-VIIl-1877; 21-XIl-1901; t 20-IIl-1927). Iglesias López, Darío. (21-IV-1885; 14-lll-1908; t 2-VIl-1966). Iglesias López,José-Antonio. (11-VIIl-1897; 18-XIl-1920; t 7-Vlll-1981). Iglesias Méndez, Manuel. ( ; 18-XIl-1920; t 16-VIl-1939). Iglesias Piñeiro,Julio. (18-IIl-1911; ll-vil-1937; t 26-V-1987). Iglesias Rodríguez, Rudesíndo. (30-Xl-1869; 8-Vl-1895; t 31-VIl-1942). Iglesias Sarandeses, Angel. ( ; 19-VIII-1962) (A). Iglesias Soto, Amador. (6-X-1899; 6-Vl-1925; t 30-VIIl-1954). Iglesias Souto, Domingo-Antonio. ( ; 17-VI-1916; t 30-Vlll-1957). Iglesias Vázquez, Darío. (3-V-1923; 21-VIl-1946) (CP). Illán Méndez, Constantino. (13-X-1881; ) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). lnsua López, Cosme. (17-III-1946; 21-VT-1970) (lncard. en Dióc. de Mondoñcdo-Ferrol). Insua Villamayor, Julio. (4-Vlll-1939; 5-VT-1964) (A). J Jacoh Vila, Severino. (1 l-vlli-1877; ; t 1-IX-1963). Jacobo Bernárdez, Ramón. (6-lll-1945; 29-Vl-1968) (A) (Rep. Dominicana. No incard.). Jorge Cepeda, Manuel. (1-VIl-1935; ) (A) (Archid. de Santíago de C. No incard.). Jorge Gurgueiro, Joaquín. (9-Vl-1898; 26-V-1923; t 7-XIl-1978). Jul Fernándcz, Benigno. ( : 23-IX-1922; t 6-V-1969). Jul Femández, Francisco. (11-Xl-1877; ) (Ingresa en la Congreg. de PP. Paúles). Lage Cadahía, José. ( ; 29-VI-1934: + 14-V-1981). Lage Corredoira, Antonio. (11-Vlll-1873; 18-IX-1897; t 12-IV-1945). Lage Corredoir~,Jesús. (9-VIII-1930; 29-VI-1960) (A). Lage Prieto, Juan-María Benigno. (13-XII-1901; ; t 5-VI Lage Vigo, José-Antonio. { l-iv-1948; 12-Vl-1972) (SCP actualmente). Lago López, Francisco. (23-Vl-1898: 14-Vl-1930: t 12-X-1973). Lameiro Lameiro, Ramón. { ; ; t 2-XI-1936). Lamela Castedo, Fernando. ( ; 5-lV-1958)!CPJ. L

167 l?\ 1 Sf(jL() LJE ()RLJE1\!1\(~[(J1VES PRESBJTE&\LES 165 Lamela Varela, Antonio. (12-XIl-1940; ll-viil-1963) (A). Lamelo López, Antonio. ( ; 16-III-1907; t 9-Xl-1918). Lamelo López, Pedro-Benito. (14-X-1878; 28-ll-1904; t 22-X-1947). Latas Rodríguez, Manuel. (9-Xll-1889; 29-V-1915; t 21-XIl-1955). Lebón Mendoza,Jaime. (17-ll-1906; 14-Vl-1930; t 24-ll-1988). Lebón Sánchez, José. (13-ll-1936; 29-VI-1960) (AJ. Ledo Fernández,José. (12-Vlll-1895; 6-Vl-1925; t 10-Vlll-1966). Ledo Macía, Tomás. (7-X-1875; 29-ll-1896) (lncard. en la Dióc. de Pamplona). Leirado López, Laureano. (18-IIl-1902; 14-Vl-1924) (Pasa a Rep. Argentina. No incar<l.l (SUN). Liñeira Bandc, Benedicto. (2-XI-1933; 29-Vl-1960) (A). Liz Trebolle, José. ( ; 24-VIl-1955) (A). Lobelle González, Benjamín-Avelino. {25-XIl-1886; l-vl-1913; t 5-Xl-1957). Lodeiro Vázquez, Francisco. (8-Xll-193.5; 16-IV-1960) {A). Lois Vence, José. ( ; 14-IIl-1908; t 9-IV-1923). López Abad, Antonio. {15-Vl-1903; 29-Vl-1933; t l-ix-1956). López Agra, Alfredo. (27-Vlll-1910; 21-Vl-1936; t 29XI López Agra, Vicente. (30-X-1867; 22-Xll-1894; t 5-X-1937). López Areán, Nicolás. (9-I-1905; 19-VI-1927; t 12-V-1938). López Arias, Andrés. (4-Vlll-1891; 25-V-1918; t 1-VII-1940). López Arias, Camilo. ( ; 21-Xll-1912; t 14-IX-1919). Lópcz Barredo, Luis. (6-\ ; 8-XII-1954) (A). López Beltrán, Manuel. (29-Xll-1925; 31-V-1952) (A). López Bernárdez, Isaac. (28-XIl-1921; 2-1\1-1949) (jub. SCP). López Besteiro,José. ( ; 28-VI-1959; 14-IX-1984). López Calderón, Maximino. ( ; 4-Vl-1898; t 21-IV-1952). López Calviño, Pedro. (3-XIl-1868; ; t 14-X-1956). López Capón, Luis. (4-Vl-1865; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.l. López Casanova, Ramón. {17-III-1904; ; t 14-X-1982). López Castaño, Manuel. (3-XIl-1911; 30-Vl-1935; t 3-X-1986). López Castiñeira, José-Manuel. ( 18-IX-1874; 22-XII-1900; t -t-xii 1921) (En Argentina). López Castro, Arturo. (12-Vll-1871; 8-VI-189.5; t 10.Vlll-19_38). López Castro, Gumersindo. (3-VIIl-1868; 22-Xll-1894; t ). López Castro, José-Jesús-María. (5-VII-1885; J 8-IX-1909; t 12-VIII-1958). López Castro, José-María. (2-IX-1872; 19-XII-1896; t 30-XI-1955). López Castro, Juan. (4-Vlll-1882; 21-V-1910; t ). López Chaos, Ramón. (30-III-1881; 10-III-1906; t 4-IV-194-t). López Chousa, Bias. (28-V-1872; 9-Vl-1900; t 6-Vl-1949). López Díaz, Elías. (5-XIl-1890; 18-XIl-1920; t ). López Díaz, Emilio. (4-\III-1903; 1-XI-1929) (Jub. SCP). López Díaz, Francisco. (_5.IX-1876; ; t 16-VI-19.58). López Díaz, Hermenegildo. (ll-iv-1899; 28-Xfl-1924; t 5-Xll-1988). López Díaz, José. (10-V-1937; 20-VIIl icpi. López Dorado, José. (ll-l-1893; 18-XII 1920; t 15-IIl-1977). López Escolante, Antonio. {22-IV-1939; 19-Vlll-1962; t 14-Xll-1988). López Escolante, Manuel. (9-VllI-1911; 11-VIl-1937; t 26-Vl-1983). López Estévez, Vicente. (26-V-1939; 24-VI-1965) (CP). López Fariñas, Manuel. (10-VIII-1934; 20-VIII-1961) (AJ. López Feijoo, Moisés. (12-XI-1913; ll-vll-1937) (jub. SCP). López Feote, Francisco. (14-IX-1908; 29-Vl-1934; t 22-IX-1979). López Fernández, Domingo. (l-xii-1871; 18-XIl-1897; t 11-IV-1938). López Fernández, Enrique. (2-VIIl-1945; 16-VI-1969) (A). López Fernández, Jesús-María. ( ; 30-Vl-1935; + 13-Xll López Fernándcz, José. (29-II-19_32; 28-VI-1959) (Al {CC).

168 166 JOS/~ MOLEJ()N RN~C)N López Fernández,Juan-Manuel. (8-Vll-1941; _5-Vl-1964) (CP). López Fernández, Pedro. (15-VIII-1861; 21-III-1896; t 21-Ill López Fernández, Secundino. (27-Vl-1869; ; t 27-XI-1902). López Ferreiro, Antonio. (3-III-1926; 17-V-1953; t 25-IX-1986). López Ferreiro, José. (12-XIl-1868; 17-Il-1894; t ). López Ferreiro, Manuel. ( ; ; t 23-Vl-1962). López Ferreiro, Manuel. (19-Vl-1943; 16-VI-1969) (CP). López Ferreiro, Nícasio. (20-X-1871; 19-V-1894) {lncard. en la Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). López Ferreiro, Vidal. (16-IX-1928; 31.V.1952; t 4-Vlll-1982). López Freire, José-Antonio. (6-V-1870; 3-IV-1897; t ). López García, Antonio-Joaquín. (l-ix-1907; 19-IV-1930; t ). López García, Enrique. (18-IIl-1888; 22-XIl-1917; t ). López García, Enrique-Salvador. (7-VIII-1898; 17-XIl-1921; t 12-XI-1942). López García, Javier. (29-X-1930; 19-IX-1959; t ). López García, José-María. (15-Vlll-1867; 4-VI-1898; t 3-IV-1927). López García, Manuel. (26-XI-1869; 19-XIl-1896; t 19-Xl-1954). López García, Ramón-Laureano. (18-IX-1925; 5-Vlll-1951) (A) (CE). López García, Ramón-Alejandro. (10-Xll-1885; 20-Xll-1919; t 31-X-1963). López Gómez, Germán. (3-X-1902; 19-Vl-1927; t 20-IV-1958). López González, Antonio. (2-l-1872; 21-IIl-1896; t 26-Xll-1931). López González,José-María. ( ; 21-XIl-1901; t 17-Vl-1902). López Guitián, José. {5-Il-1892; 23-IX-1922; t 10-Vll-1976). López Hiebra, Manuel. (3-X-1879; 16-Ill-1907; t 13-IIl-1910). López Iglesias, Andrés. (28-IX-1874; 4-Vl-1898; t 5-IV-1930). López Ledo, Pedm. (6-VIIl-1885; 3-IV-1897; t 12-IX-1912). López Leirado, Luis. ( ; 15-X-1933; t ). López López, Bernardo. (7-IIl-1869; 21-Xll-1895; t ). López López, Camilo. ( ; 16-V-1954) (A). López López, Cesáreo. (16-IIl-1869; ; t ). López López, Constantino. (1.5-Xl-1910; 8-IX-1935) (A). López López, Daniel-M ; 29-V-1926) (Pasa a Rep. Argentina. No incar<l.) (SUN). López López, Eduardo. ( ; 16-Vl-1940) (A). López López, Eliseo. (30-Vl-1905; 14-VI-1930; t 5-IX-1933). López López, Eliseo. 126-Xll-1938; 19-VIII-1962) (CP). López López, Francisco. (19-Xl-1870; 5-IIl-1898; t 18-IX-19.55). López López, Froilán. (29-V-1900; ; t ). López López, Gerardo. ( ; 30-Vl-1935; t 19-Vl-1987). López López,José-Ramón. (12-X-1861; 19-XIl-1896; t 4-IV-1950). López López,Juan-Luis. (31-X-1896; 20-XIl-1919; t 5-Vl-1975). López López, Manuel. (21-V-1911; 4-VII-1937; t!5-ix-1988) icc). López López, Manuel. {9-Xl-1938; ll-viil-1963) (A). López López, Manuel-María. (19-IV-1939; 11-VIIl-1963) (A). López López, Pedro-Antonio. (9-Xl-1889; 25-V-1918; t 6-Vll-1969). López López, Ramón. il3-xll-l875; 21-Xll-1901; t 13-IX-1970). López Losada, Daniel. (17-VIII-1887; 15-IIl-1919; t 24-Vll-1952). López Losada, Domingo-Antonio. (21-Vll-1871; ; t 21-IX-1946). López Losada, Julio. 115-X-1931; 24-Vll icpj icci. López Losada, Manuel. (22-V-1870; 21-IIl-1896; t 23-IV-1953). López Martínez, José-Antonio. (17-Vl-1888; 22-XII-1917) (lncard. en la Dióc. de Oviedo}. López Martínez, Manuel. (9-IV-1873; lo-iii-1906; t ). López Meiriño, José. ( ; 19-VIII-1962) (AJ. López Mejuto, Avelino Ramón. (l-ix-1936; 19-VIIl-1962) (CP). López Méndez, Francisco. (3-Xl-1867; ; t 17-Vl-1938).

169 UN SIGLO DE ORDENACIONES PRESBITERALES 167 López Monteserín, Manuel. ( ; 15-Il-1913; t 29-XIl-1934). López Mourenza, Justo, J.-Pastor. (6-VIIl-1879; 10-IIl-1906; t 21-Xl-1935). López Novo, Jaime. (24-IIl-1929; 17-V-1953) (CP). López Novo, Serafín. (3-Il-1907; 7-VI-1931; t 2-Xl-1991). López Núñez, Dositeo. (16-Xl-1875; IO-Ill-1906; t 21-Ill-1951). López Núñez, Manuel. (27-IX-1936; 28-Ill-1959) (A). López Núñez, Victoriano-Dositeo. (14-VIl-1926; 2-IV-1949; t 9-Xl-1977). López Osorío, Román. (22-IIl-1889; 1-VI-1913; t 23-X-1975). López Otero, Eladio. (18-Xl-1930; 24-VIl-1955) (A). López Páramo, David. (26-XII-1932; 21-IX-1957) (CP). López Pardo, Dositeo. (14-Xl-1899; 23-IX-1922) (Ingresa en la Compañía de Jesús). López Pardo, José-María. (2-IIl-1878; 21-XIl-1902; t 12-VIl-1944). López Pardo, José-María. (22-X-1881; 21-V-1910; t 26-IV-1941). López Pérez, Eduardo. (26-Xl-1936; 29-VI-1960) (lncard. en la Archid. de Madrid-Alcalá). López Pérez, Jesús. (7-lX-1945; 27-IX-1969) (A) (Perú. No incard_)_ López Pérez, José-Antonio. (15-Il-1944; lü-vl-1967) (A)_ López Pérez, José-Manuel. (9-X-1946; 21-Vl-1970) (CE) (CP). López Pérez, José-María. (6-VIII-1874; 22-Xll-1900; t 16-Xl-1944). López Pernas, Alejo. (17-VIl-1872; 23-Xll-1905; t 20-VIII-1939). López Platero, Jesús. (13-VII-1869; 18-XII-1897; t ). López Platero, Pedro-María. (8-IIl-1966; 19-XIl-1896; t 4-IV-1950). López Pombo, Antonio. (9-Il-1912; 21-IX-1957) (A)_ López Porto, José. (10-VI-1933; 21-lX-1957) (A) (Perú. No incard). López Rego, Jesús. (23-VII-1878; 2-lll-1901; t 23-VIII-1943). López Río, Pedro. ( ; 28-XII-1924; t 15-VIII-1983). López Rivas, Argimiro. (13-V-1932; 21-Xl-1957) (A). López Rivas, Jesús. ( ; 20-Vlll-1961) (A). López Riveiro, Manuel. (5-X-1896; 23-lX-1922; t 7-V-1966). López Roda, Antonio. (3-IX-1934; 29-Vl IAI (CCJ. López Rodríguez, Andrés. (17-IX-1867; 17-VI-1894; t 25-Ill-1901). López Rodríguez, Domingo-Antonio. (12-III-1882; 14-Ill-1908; t 8-Ill-1927). López Rodríguez, Enrique. (12-IV-1901; 29-V-1926; t 31-VIIl-1993). López Rodríguez, Juan. (25-XIl-1880; 30-V-1909; t 12-Ill-1930). López Rodríguez, Manuel. ( ; 18-IX-1897) (lncard. en la Archid. de Santiago de C.). López Rodríguez, Manuel. (9-Xl-1869; 18-Ill-1905; t 21-X-1913). López Rodríguez, Vicente. ( ; 19-VI-1927; t 24-Xll-1986). López Rubín, Pedro. (30-Xll-1895; 23-Ill-1919; t 30-V-1978). López Salcedo, Francisco. ( ; 29-Vl-1934; t 3-Il-1951). López Sánchez, Camilo. (14-Vl-1908; 4-IV-1931; t 13-IX-1992). López Sánchez, José. (I-VIl-1917; 5-VIIl-1951; t 24-IV-1988). López Sobrado, Angel. (14-VI-1881; 27-III-1909; t 30-Vl-1959). López Somoza, Francisco J. (28-XIl-1871; 19-V-1894; t ). López Taboada, José. (4-IV-1927; 17-V-1953) (A). López Torres, Basilio. (8-VI-1873; 16-IIl-1907; t 5-VIII-1937). López Torres, Manuel. ( ; 19-V-1894; t 28-VI-1926). López Valcárcel, Amador. ( ; 23-VII-1950) (A). López Valcárcel, Antonio. (10-V-1937; lü-vi-1967) (A). López Valle, Carlos-Amador. (26-IX-1924; 17-V-1953) (lncard. en la Dióc. de Astorga). López Vázquez, Antonio. (27-X-1934; 20-VIIl-1961) (A). López Vázquez, Arsenio. (13-X-1939; 5-VI-1964) (CP). López Vázquez, Dositeo. ( ; 17-Xll-1921; t ). López Vázquez, Francisco. (15-V-1925; 14-IV-1950) (CP). López Vázquez, Luis. (30-VIIl-1888; 29-V-1915; t lü-x-1944).

170 168 ~UJSI:, i\-f()le.j(\'\' &li\i'c)i\1 López Veiga, Manuel. (7-Xl-1913; 29-Vl-1939) l]ub. SCP). López Vida!, Antonio. (9-Xl-1936; 20-VIII-1961) (A). López Vila, José-Antonio. ( ; 19-VIIl-1962) (A). López Vizcaíno, Manuel. ( ; 23-IX-1916) {Incard. en Archid. de Santiago de C.). López Yáñez, Constantino. (6-Xll-1910; 22-VI-1941; t 19-IX-1991). Lorenzo López, Alfredo. (ll-lx-1873; 19-XII-1896; t 10-V-1943). Lorenzo Sánchez, Angel-Tomás. (l-iv-1948; 12-VI-1972) (A). Losada Carnero, Jesús. (16-VIl-1883; 22-Xll-1906; t 13-Xll-1938). Losada Iglesias, Juan-Manuel. (24-Vll-1899; ; t 17-VIl-1974). Losada López, Augusto. (10-XIl-1950; 3-VIIl-1975) (A). Losada López, Camilo. (6-Ill-1906; 21-Vl-1936; t 25-XIl-1971). Losada López, José. (29-IX-1901; 7-Vl-1931; t l-v-1989). Losada Mosquera, Abelardo. (2-Vl-1873; 5-lll-1898; t 12-V-1931). Losada Olea, Antonio. (15-lll-1887; 21-XIl-1912; t 23-XIl-1973). Losada Varela, Ramón. ( ; 29-V-1926) l]ub. SCP). Losada Veiga, Ric8'do. ( ; 18-III-1905; t 27-Xll-1938). Louzao Pardo, Ramón. (15-X-1939; 5-Vl-1964) (CP). Luaces González, José-María. (27-IX-1868; 8-VI-1895; t 25-XI-1952). Luaces Mao, José-María. (12-Xll-1869; 8-Vl-1895; t 28-X-1948). Luaces Rodríguez, Ramón Manuel-M.. (l-v-1874; ; t 15-Vlll-1930). Maceda Gómez,Juan-Bt.". (21-Xll-1870; 8-Vl-1895; t ). Macía Alvarez,Juan Ramón-M.". (lü-vill-1907; 30-V-1931; t 28-Vlll-1990). Macía Fernández, Manuel. (21-Xl-1873; 4-Vl-1898; t 20-VIl-1948). Macía Grandal, Gerardo. ( ; 30-Vl-1935) (jub. SCP). Madriñán Pereiras, Eduardo. (6-IV-1903; 19-XII-1925) (A). Mao Rodríguez, José-María. (10-IV-1865; 8-Vl-1895) (SUN). Mariño González, Eduardo. (9-Xl-1893; 2-Vl-1917; t 17-Vlll-1962). Mariño López, José-Ramón. ( ; 14-Vl-1930; t 22-XIl-1980). Mariño Valiña, Emilio-Constantino. (28-VIll-1875; 22-IV-1905; t ). Mariño V arela, Juan-Manuel. (27-Ill-1934; 20-VIll-1961) (A). Marqués Racamonde, Jesús. (7-Vl-1934; ; t 21-X-1971). Martínez Amado, Jesús-M. Francisco. (2-Vll-1928; 8-XII-1954) (A). Martínez Carballosa, Ramiro. (17-Xll-1955; 3-X-1986) (A}. Martínez Casanova, Severo. (2-X-1882; ) (SUN). Martínez Castro, Manuel. ( ; ) (A). Martínez González, Alvaro. (31-Xl-1874; ; t 22-IX-1952). Martínez Mejuto, Juan-Bt.'. ( ; 15-IIl-1919; t 11-Vll-1968). Martínez Mejuto, Maximino. (24-V-1890; ; t ). Martínez Rivas, Manuel. (19-V-1889; 25-V-1918; t 22-Vll-1974). Martínez Rodríguez, José. (26-Vlll-1879; 22-IV-1905) (Pasa a la Dióc. de León) (SUN). Martínez Rodríguez, Manuel. (31-XIl-1925; 17-V-1953; t 23-XIl-1981). Martínez Vázquez, Francisco. (6-lV-1886; 18-IX-1909; t 23-Vl-1972). Marzabal Vila, Adolfo-Alfredo. (13-XIl-1903; 19-Vl-1927; t 13-Vlll-1952). Marzán Ojea, Luis Joaquín. (15-Vlll-1906; 16-Vl-1929; t 1-lll-1977). Matanza García, Manuel. ( ; 27-V-1956) (A). Mato Blanco, Gumersindo. (19-Xll-1912; 31-V-1952) (Al. Mato Blanco, José-María. ( ; 2-IV-1949) (A). Mato García, Victorino. (2-Xll-1910; 30-Vl-1935) (jub. SCP). Mato López, Alfonso. 13-Ill-1938; 20-Vlll-1961) IA). Mato Mato, Jesús. (29-X-1932; ) (A). M

171 [.7\' SICJL() l 1E ( )RJ 1E1\'1 \C'J( )1VJ<;.."1 PRESBJTEJV \LES 169 Mato Mouriño, Manuel. (20-lV-1939; 16-Vl-1966) (A). Mato Pájaro, Rudesindo. (21-lll-1871; 8-Vl-1895; t!l-xl-1949) Mato Penido, Ramón. (27-Vl-1873; 18-IX-1897) (SUNJ. Mato Soto, Manuel. (26-l-1908; 30-Vl-1935) (AJ. Mato Vázquez, Gonzalo-Ramón. (18-Vll-1926; 17-V-1953) (A). Méijome Fernández, José. (29-Vl-1928; 8-Xll-1954) (A). Méijome Taboada, José. (20-Xl-1926; 24-Vl-1951) (CP). Meijomín Carballo, Salvador. (20-IV-1913; 21-Vl-1936; t ). Mella Vázquez, Benigno. ( ; 20-VIIl-1961) (A). Mella Vázquez, Rafael. ( ; 26-Vll-1987) (A). Mella Vázquez, Salustiano. (24-IV-1928; 8-XIl-1954) (A). Méndez Alvarez, Eustasio. (12-IV-1938; 19-VIIl-1962) (CPl. Méndez Batán, Manuel. ( ; 21-Xll-1966) (CP). Méndez Fernández, Florentino. (1-Vlll-1932; 21-IX-1957) (CP). Ménde> Galego, Luis. (15-V-1930; 16-V-1954; t 24-XIl-1986). Méndez González,José-Manuel. ( ; 19-V-1894; t 16-Vl-1935). Méndez Pérez, José-Luis. (30-Vl-1948; 9-Vl-1974) (A) (Archi<l. de Madrid-A.) (No incard.). Méndez Rodríguez, Francisco. (22-Vll-1894; 26-V-1923; t ). Méndez Rodríguez, Guillermo. ( ; 16-Vl-1940) (A). Méndez Torneiro, Sergio-María. (25-XI-1912; 21-VI-1936; t 18-X-1939). Ménde> Vá>que>, Camilo. (11-X-1873; 3-IV-1897; t 13-lll Méndez Vázquez, Carlos-Domingo. (11-II-1931; 16-V-1954) (A). Migoéle> Blanco, Manuel. (6-IV-1932; 22-IIl-1958) (Al. Miguélez Negro, Maximino. (9-XI-1875; 21-XII-1901; t 22-VII-1962). Miguélez Suárez,José. ( ; 2-IV-1949) (A). Miranda Gómez, Manuel-Antonio. (1-Xl-1930; 21-IX-1957) (A). Miranda Gómez, Wenceslao. (9-Vl-1925; 2-IV-1949) (CPJ. Molejón Rañón, José-Domingo. ( 15-IX-1934; 20-Vlll-1961) (A). Mondelo Lópe>, Pedro. (21-X-1872; 18-IX-1897; t 9-l-1915). Monge Caloto, Manuel. (6-Vll-1874; 4-Vl-1898; + 15-IV-1970). Montenegro Castalver, Francisco. (12-VIl-1879; 30-V-1909; t ). Montenegro Mouriz, Bemardino. (20-IV-1876; ; t 16-IX-1960). Montero Abad, Dositeo. (3-V-1881; ; t 18-ll-1951). Montero López, José-María. (22-XI-1870; 19-XIl-1896; t 22-X-1936). Montero López, Manuel. (6-Vl-1892; 25-V-1918; t 6-IV-1926). Montero López, Manuel. ( ; 12-Vl-1972) (A). Montero Luaces, Elías. (12-V-1905; 29-VI-1933) Uub. SCPJ. Montes Lombao, Manuel. (8-IX.1933; 27-V-1956) (AJ. Montes Méndez, Manuel. (24-XIl-1870; tl (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Montoto Castro, Bemardino. (30-V-1926; 16-X-1949) (AJ. Montoto Fijó, Manuel. (28-X-1876; 24-Xll-1899) (lncar<l. en Archi<l. <le Santiago de C.). Montouto Rodríguez, Andrés. (25-V-1871; 22-XII-1894; t ). Morandeira Pardo, Celestino-María. (13-X-1876; 10-lll-1906; t 12-lll-1961). Moreiras Blanco, José-María. (22-V-1870; 3-IV-1897; t 4-X-1943). Moreiras Rodríguez, Ramón. (10-IX-1922; 2-XIl-1951; t 30-Xll-1963). Moreiras Rodríguez, Serafín. ( ; 4-VI-1898; t 28-XI-19.39). Moreiras Santiso, José. ( ; l 4-IV-1963) (CPJ. Mosquera Bargados, Jesús. (12-X-1926; 18-Vll-1954; t 16-lll-1979). Mosquera Fcrnández, José-Adalberto. (21-IV-1937; 11-VIll-1963) (CP). Mosquera Galindo.Joaquín. (17-Il-1871; 18-XIl-1897; + 30-X-1906). Mosteiro Núñez, Manuel. (ll-vil-1912; 30-VT-1935) (A). Mosteiro Porto, Ramón. (25-IX-1884; l-vi-1913; t!3-vii-1926). Mosteiro Taboada, Manuel. (30-IV-1872; 18-Xll-1897; t 1 J-Vl-1945).

172 170 JOSÉ MOLEJclN RAii:clN Moure Enríquez,Jesús. (26-X-1937; 19-VI-1968) (A). Moure López, Jesús-Elías. (20-V-1912; 21-Vl-1936; t 12-IV-1938). Mourelo Arias, Antonio. (JO.VIl l905; J.IIl l928; t l Il l968). Mourelo Reboiro, Miguel. (29 1X l924; ll V l952; t lo III 1993). Mourelo Rodríguez, Domingo. ( ; 19-XIl-1896; t 18-Xl-1951). Mourenza Doel, Angel. (5 XJ.1874; 22.JV.1905; t l.jx.1949). Mourenza Rodríguez, Sergio-Rodríguez. (19-VIl-1925; 24-Vl-1951) (CP). Mourenza Rodríguez, Isauro-Secundino. ( 18-Vl-1930; ) (A). Mourenza Sindín, Balbino. (15.JV.1900; 29 V1 1934; t 5.XII.1970). Mouriz García, Amador. ( ; ; t ). Mouriz Iglesias, Francisco. {22-X-1875; 24-XII-1899; t 23-IV-1900). Muñiz Neira, Ramón. (4.JX.1869; 25 Il l899; t 19 III l951). N Navaza Femández, Germán-Cástor. ( ; 18-IX-1909; t 25-VIIl-1926). Negro Expósito, Antonio. (20-IV-1953; 8-VIIl-1976) (A). Negro Faílde,Jesús. (20.XII.1896; 16.XJ.1932; t 6 Il l991). Negro Fernández, Mauro. ( ; 18-Vl-1971) (A). Neira Lage, Cástor-Cesáreo. ( ; 29-Vl-1938; t 25-XIl-1983). Neira Lage, José. (4 X 1903; 19 Vl 1927; t 6.V.1983). Neira Santos, Secundino. (18-Vlll-1935; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Neira Vázquez, José. (l9 IIl l905; 17 XIl l927; t 4.yJ.1972). Nogueral Rodríguez, Juan. (26-V-1931; 27-V-1956) (CPJ. Novo Castedo, Julio. (4-IV-1925; 19-Vl-1968) (A). Novo Rancaño, José-Benito. (28-Vl-1932; 20-Xll-1958) (A). Novo Vázquez, Pedro-Antonio. (25-X-1887; 26-V-1923; ). Novo Vázquez, Serafín. (16-Xll-1882; ; t 26-Vl-1916). Novoa Fuente, Miguel. (3-Xll-1901; 19-IV-1924; + 20-V-1966) (Siendo Ob. Aux. de Santiago). Novoa Rodríguez, Ramón. (2J.II!. [ 930; 28 Vl. l 959) IAI. Núñez Arias, José-María. ( ; 28-X-1934; t ). Núñez Arias, Manuel. (5-Xll-1875; 21-Xll-1901; + 6-Vl-1968). Núñez Barreiro, Dionisia. (13-Vlll-1875; 22-IV-1905; t 28-Vlll-1967). Núñez Bergantiños, Manuel. (21-Vll-1878; 21-Xll-1895) (lncard. en Jalapa, México}. Núñez Buján,Jesús-María. (23-V-1933; 27-V-1956) (SCP actualmente). Núñez Díaz, Antonio. {28-X-1912; ll-vii-1937) (Ingresa en la Orden Mercedaria). Núñez Fernández, Ramón. { 10-IX-1875; 24-IX-1898) {lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Núñez Latas, Manuel. ( ; 29-V-1915; t ). Núñez Nogueral, Tomás. ( ; 29-Vl-1939) (lncard. en Dióc. de tvlondoñedo-ferrol). Núñez Pedrouzo,José. (28-V-1889; 23-IX-1916; ). Núñez Pérez,José. (27-XI-1872; ; t 23-XII-1932). Núñez Regüela,José. (18-VIIl-1905; ) (Pasa a la Rep. Argentina. No lncar<l.) (SUN). Núñez Romay, Sabino. (19-V-1937; 29-Vl-1960) (Jub. SCP). Núñez Varela, José. (26-Vll-1874; 4-VI-1898; t 4-Il-1947). Núñez Vázquez, Eduardo. ( ; l-lv-1899) (lncard. en Dióc. de Burgo de Osma). Ochoa García, Francisco. (2-IV-1871;!8-XII-1897; t ). Ojea Cardelle,Julio. (13-Xll-1939; 24-Vl-1965) (A). Ojea Cosmede, Manuel. ()-VII-1872; 18-XII-1897; t 17-V-1962). Ojea Rojo, Daniel. ( ; 16-V-1954) (AJ. o

173 [ 'N SIWD DE ORDEN,\CIONES PRESBITERALES 171 Ojea Rojo, Jesús. (5-IV-1937; 19-VIIl-1962) (CP). Ojea Rojo, José. llü-viil-1928; 8-Xll-1954; t ). Onega Pacín, Antonio. ( ; 19-Vlll-1962) (A) (Costa Rica) (!EME). Orosa Cangas, Felipe. 128-V-1879; ) ICC) (t) (SUN). Orza Segade, Luis-Antonio. (21-VI-1933; 27-V-1956) {CP). Osorio Cidre, Aniceto. (17-VIl-1910; 11-VIl-1937) (Jub. SCP). Osorio Ferreiro, Cástor. (29-XIl-1926; 16-V-1954) (A). Osorio González, Daniel. { ; 19-Vl-1968) (CP). Osorio Macía, Ramón-Baldomero. (1-Xl-1862; 18-IX-1897; t 17-VI-1937). Osorio Pedrosa, Gonzalo. (5-Vl-1883; 14-Vl-1930; t 14-IIl-1973). Otero Bande,José-Jesús. 122.Xl-1899; 14-Vl-1930; t 25-X-1964). Otero Carballo, José. (3-lV-1902; 14-Vl-1930; t 28-V-1939). Otero Castro, Manuel-José. (11-IX-1892; 25-V-1918; t 15-Vll-1975). Otero Conde, Benito. (13-X-1920; 29-Vl-1948) (A). Otero Femández, Jesús. (4- Vlll-1938; l 1-VIIl-1963) (lncard. en Archid. de Madrid-Alcalá). Otero Figueira, Rafael. (27-X-1875; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Otero García, José. (24-X-1909; 21-Vl-1936; t ). Otero Ledo, José. (13-V-1937; 19-Vlll-1962) (Al. Otero López, Benito. (16-V-1907; 14-Vl-1930; t 21-Vll-1972). Otero Matanza, A. Francisco-Javier. (17-X-1913; 16-Vl-1940; t ). Otero Méndez, Joaquín. (24-Xl-193_5; 20-XIl-1958) (lncard. en Dióc. de Guayaquil, Perú). Otero Méndez, Luis. ( ; 5-Vl-1964) {A). Otero Rúa, José. (15-X-1866; 8-Vl-1895; t 12-Xl-1940). Otero Santoalla,José. (16-V-1928; 17-V-1953) (CP). Otero Seijas,José. lll-xl-1939; 11-Vlll IAI (CE Suiza). Otero Taboada, BenjamínJ.-Benito. (19-IV-1924; 16-Vl-19_50) (A). Otero Vázquez, Carlos. 123-Xl-1943; 19-Vl-1968) (A) ICC). Ouro García, Antonio. (21-IV-1860; ; t ). Palmaz Crespo, Evaristo. (5-V-1861; 19-V-1894; t 5-Xl-1939). Palmeiro Ferreiro, Moisés. ( ; 15-IX-1963) (CE) (CPJ. Palmón López, José-María. ( ; 16-X-19--l9) (Al. Paradeta Pereira, Maximino. ( ; 19-XrI-1896; t ) (CC retirado). Paradiñeiro Gallego, Antonio. ( ; 16-IV-1950; t 7-VIl-1984). Páramo Arias, Pedro. 14-Xll-1876; 22-IV-1905; t 2-IX-1946). Pardo Castro, Antonio. (12-ll-1877; 9-Vl-1900; t ). Pardo López, José. (9-Xl-1930; 21-IX-1957) (AJ. Pardo López, Roberto. (16-X-1937; 20-Vlll-1961) (CP). Pardo López, Valentía. (8-VIl-1929; 21-IX-1957) (A). Pardo Neira, Alfredo. (9-Vl-1886; 21-V-1910; t 23-IX-1973). Pardo Neira, Hilario. (31-X-1888; 15-ll-1913; t 22-X-1939). Pardo Núñez,José. (28-VIl-1910; 24-Il-1934; t 7-VII-1980). Pardo Pardo, Alejandro Ramón-M.. (2--l-X-1887; 15-Il-1913; t 24-XI 1977). Pardo Rodríguez, Angel. (16-Il-1867; ; t 6-IV-19--l2). Pardo Vilariño,José-Antonio. (12-Vl-1944; 16-Vl-1969) (Al. Paredes Fouz, Francisco. (15-XIl-1885; 13-Vl-1908; t 25-VIIl-1949) (CC}. Paredes Vence, Jesús Manuel. (25-IV-1902; 29-V-1926; t ). Paredes Vence, José. (16-XII-1887; 29-V-1915; t 22-lll ). Patao Diéguez, José. (25-Il-1936; 20-VIIl-1961) (A). Paz Ledo, Miguel. (8-IV-1879; 10-IIl-1906; t l-x Paz Morandeira, Gonzalo F.-Antonio. ( ; 23-XIT-1905; t 12-XIl-1962). Paz Soilán, Luis. ( 12-X-1925; 17-V-19_53) (AJ. p

174 172.H)Sf: A1(JLF.JÓl'l RJ\i\lól\r Pazos Carballo,José-Antonio Ramón. ( ; 16-Vl-1940) (A). Pazos Castro, Manuel. (26-IX-1886; 21-XII-1912) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Pedrido Millara, Manuel. (2-Vll-1871; 21-Xll-1895; t 24-Il-1942). Pena Mouriz, José-María. (13-IV-1927; 31-V-1952) (A). Pena Penelas, José. (27-VI-1899; 6-Vll-1947; t 21-III-1990). Penado Núñez, Juan-Victoriano. (24-VI-1920; 30-X-1949) (CP). Penado Núñez, Manuel José-Ramón. (28-XII-1924; 1-XI-1951) (A). Penado Rodríguez, José-María. (17-X-1874; 21-XII-1901; t 14-Xl-1975). Penas Mosquera, Manuel. 20-VII-1939; 29-VI-1968) (A). Penas Rois, Modesto-Román. (14-XI-1927; 17-V-1953) (A) (CE Suiza). Penela Casañé, Manuel. ( ; 21-XII-1968) (CP). Penela López, José-María. (7-I-1877; ; t 4-VI-1944). Penela Varela, Manuel. (27-IX-1939; 16-VI-1966; t 3-X-1976). Penelas Pérez, Edelmiro. ( ; 22-Ill-1958) (A). Penido Femández, Juan. (24-Vl-1887; 29-V-1915; t 12-X-1945). Penido Matos, José. (7-X!l-1936; 5-Vl-1964) (A). Peña Castro, Jaime. (22-Vl-1936; 29-Vl-1960) (CP). Peña González, Juan. (24-IV-1944; 18-Vl-1971) (A). Pereira Fernández, Juan-Marcial. (24-Vll-1936; 19-VIll-1962) (A). Pereira López, Amador. (19-Vl-1896; 20-XIl-1919; t 12-IV-1986). Pereira Torres, José-Benito. (ll ; 19-Vl-1932; t 18-IV-1986). Pérez Alonso, Camilo. ( ; 19-XIl-1896) (Pasó a residir a Orense) (SUN). Pérez Alvarez, Pedro-Benito Victoriano. (18-V-1878; 14-lII-1908; t 6-III-1960). Pérez Arias, Dositeo. (7-I-1942; 16-VI-1966) (A). Pérez Besteiro, Manuel. (12-XIl-1926; 16-IV-1954) (CP). Pérez Cando, Raúl. 130-Vlll-1938; 11-VIII-1963) (A). Pérez Díaz, Antonio. (23-Vlll-1925; 31-V-1952) (A). Pérez Engroba,Jesús. (13-IV-1917; 16-VI-1940; t ). Pérez Femández, Antonio. (25-IX-1890; 6-Vl-1925; t 12-V-1965). Pérez Femández, Germán. ( ; 19-XII-1959) (CP). Pérez Femández, Luis. (29-Vl-1923; 31-V-1952) (A). Pérez Femández, Manuel. (5-IV-1886; 29-V-1915; t 9-V-1973). Pérez García, Jesús-Antonio. (6-II-1942; 10-Vl-1967) (A). Pérez García, Manuel. (4-V-1941; 19-Vl-1968) (A). Pérez Gohnar,José-Francisco. ( ; 16-V-1954; t ). Pérez Gómez, Froilán-Jesús. (4-IV-1875; ; t 29-Xll-1956). Pérez González, Angel Jesús-María. (15-V-1895; 23-IX-1922; t 25-IX-1967). Pérez González,José. (22-V-1897; 26-V-1923; t 20-Ill-1925). Pérez Hermida, Perfecto. (23-IX-1921; 29-VIl-1945) (lncard. en Dióc. S. Juan de P. Rico). Pérez Limeres, José-Luis. 0-Ill-1940; 5-Vl-1964) (CPJ. Pérez López, José-Manuel. (6-IV-1941; 5-VI-1964) (A). Pérez López, Manuel. (15-Vl-1942; 16-Vl-1969; t 9-IV-1992) Pérez Méndez, José. (23-X-1881; 4-IV-1908; t ). Pérez Menéndez, Manuel. (25-VI-1927; 16-V-1954) (A). Pérez Pérez, José. (5-X-1867; 8-Vl-1895; t ). Pérez Rodríguez, Emilio. (27-X-1878; 18-llI-1905) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Pérez Rodríguez, José-M! Leandro. (22-XI-1877; 22-Xll-1900; t 7-Xl-1964). Pérez Saco, Pedro. (28-Xl-1879; 10-Ill-1906; t 21-IX-1966). Pérez Somoza, Julián. (31-V-1873; ; t ). Pérez Varela, Celso. (4-XII-1933; 21-IX-1957) (CP). Pérez Vázquez, Celestino. (10-V-1881; l-vi-1913; t ). Pérez Yáñez, Manuel. {2-IX-1873; 17-XIl-1898; t 13-Xll-1953). Picado Rivas, Tomás. ( ; 22-Xll-1900) (Pasa a residir a Madrid) (SUN).

175 (7'' SIGL<)!JE ()IUJE1\l,\Cl()l1,TES PRI~SRITER.\LES 173 Pillado Torres, José. (8-V1Il-1949; 17-Vl-1973) (A) icci. Pin Díaz, Alejandro. ( ; l l-v1il-1963) (A). Pin Fernández, Raúl. (27-Xl-1916; 16-Vl-1940) {AJ. Pin Millares, José. (l-vl-1934; 22-1Il-1958) (CP). Pin Ruano, José. ( 23-1"1871; 19-lX-1896; t ). Pin Vázquez, Amador-María. (1_'5-Xl-1909; 21-Vl-1936; t 6-V-1978). Piñeiro Becerra, Benigno. { ; 21-Vl-1936; t 1-IX-1989). Piñeiro Campos, Ramón. (11-XIl-1942; 18-VIl-1967) (A). Piñeiro Crecente, José-Ramón. (16-Vlll-1873; 9-Vl-1900; t ). Piñeiro García, José. (22-Xl-1942; 10-Vl-1967) (A). Piñeiro García, Luis. (7-IV-1922; 29-VI-1946; t ). Piñeiro García, Serafín. (5-IX-1878; ; t 15-lX-1929). Piñeiro Núñez, Pedro José-María. (20-X-1883; 18-IX-1909; t 19-VII-1967). Piñeiro Rodríguez, Manuel J.-Antonio. ( ; ) (Jub. SCP). Pita Fernández,José. (9-IV-1876; 24-XIl-1899; t ll-iv-1931). Platero García, Indalecio. (18-Vl-1930; 27-V-1956; t 29-X-1981). Ponte Rodríguez, Antonio. (24-IV-1903; l-xl-1929; t 26-IV-1970). Portela Nogueira, Antonio. (10-VIl-1902; 29-V-1926; t 8-Xl-1972). Porto García, Ricardo-Luis. (11-IX-1880; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Porto Garea, Cleto. 125-IV-1929; 27-V-1956) (A). Portomeñe Fernández, Camilo. ( ; 29-V-1926) (Pasa a Rep. Argentina. No incard.j (t 2-V1Il-1980). Portomeñe Vázquez, Ovidio. ( ; ) (A). Porral Calviño, Francisco. ( ; 29-Vl-1960) (A). Pozo Salgado, Antonio. ( ; 22-Xll-1900; t 7-IV-1939). Prado Jul, Francisco-Alfredo. (23-VII-1882; 22-Xll-1906; t 27-VI-1958). Prado Pacios, Manuel. (13-VIl-1869; 19-XIl-1896; t 21-V1Il-1941). Préstamo Olmo, Antonio. (24-IX-1878; 21-V-1910; t 13-IIl-1958). Préstamo Rodríguez, Jaime. (4-X-1906; 30-Vl-1935; t ). Prieto Moreiras, Antonio. ( ; ) (CP). Puga Campo, Manuel. (24-Xl-1875; 28-Il-1904; t 26-Vl-1932). Puga Vázquez, Paulino. (22-IV-1924; 17-V-1953; t 18-VII-1983). Pumar Fernández, Manuel. ( ; 24-XII-1899; t 25-XII-1951). Pumar Femández, Severino. (6-Xl-1881; ; t 20-VIIl-1958). Q Quevedo Díaz, Enrique-Faustino. ( ; 22-Xll-1900; t ). Quindós Pardo, José-Julio. ( ; 6-VII-1947) (A). Quintana García, José. (15-XIl-1866; 8-Vl-1895; t 20-X-1916). Quintana Temes, Antonio-M. (3-III-1854; ; t 9-XII-1929). Quiniela Eiras, José. (11-IV-1903; ; t ). Quintela Sanfiz, Manuel J.-María. (4-X-1876; ) (lncard. en Dióc. de Orense). Quintero Arias, Pedro. (1-IV-1872; 18-IX-1897; t 8-Vl-1937). Quiñoá González, Manuel. (7-Vll-1901; 14-Vl-1924) (lncard. en Dióc. de Mondoñcdo-Í'errol). Quiroga Gallego, Abe!. (1J-V1Il-1948; 18-Xll-1977) (A). Quiroga Gallego, Jaime. (5-VII-1935; 28-VI-1959) (CP). Quiroga López, Casiano. (21-VI-1888; l-vi-1913) (lncard. en Dióc. de Tuy-Vigo). Quiroga López, José-María Angel. (25-Xll-1893; ) (lncard. en Dióc. de Tuy-Vigo). Quiroga López, Manuel-María. ( ; 16-V-1954) (A). Quiroga López, Valentía. ( ; 29-V-1926; t 9-XIl-1964). Quiroga Prados, José. (l-iv-1891; 23-IX-1922; t 5-V-1970) Quiroga Torrón, José. {25-VIl-19.36; 28-Vl-1959; t 5-V-1975). Quiroga Vázquez,Jcsús. ( ; 29-Vl-1933; t 5-\'-1938).

176 174 JOS/! MOLEJ()N RAJVÚ'I Rojal Rodríguez, José-María. 20-XIl-1887; 29-V-1915; t 31-XIl-1977). Ramos Castro, Andrés. (5-VIIl-1962; 19-XIl-1987) (A). Ramos García, Andrés. (7-XI-1873; 19-XII-1896; t 21-XIl-1937). Ramos López, Femando. (23-X-1944; 16-Vl-1969) (CP). Ramos Rodríguez, Manuel. (12-Xl-1922; 16-IV-1950) {A). Ramos Ruiz, Ramón. (16-X-1871; ; t 30-IV-1949). Ramos Sánchez, Vicente. ( ; 17-V-1953) (CP). Ramos Vázquez, Avelino. (25-V-1904; 7-Vl-1931; t ). Rancaño Arias, Antonio. (22-X-1869; 8-VI-1895; t 6-Vl-1945). Rancaño López,José-María. (18-IIl-1886; 18-IX-1909) (lncard. en Dióc. de Oviedo). Real González, Jesús-José. (2 l-iv-1938; 11-VIII-1963) (A). Real López, Manuel. (25-XIl-1884; 21-V-1910; t 13-IV-1916). Reboiro Valcárcel, Marcelino. ( ; 22-XIl-1900; t 14-IV-1927). Reboiro Vilo, Pedro-Juan. (17-IV-1901; 29-V-1926; t 28-Xl-1980). Rebolo Maríño, José. (4-XIl-1945; 29-Vl-1968) (CP). Reboredo Campos, Francisco. (19-IX-1869; ; t 12-VIIl-1929). Redondo Candal,Jesús. (ll-iii-1935; 28-Vl-1959) (Al. Regadío Vázquez, José-María. ( ; 20-XII-1947) (A). Regal Varela, José. (12-X-1882; 27-III-1909; t 29-Xl-1970). Regal Vázquez, Honorato-Manuel. (12-XI-1932; 21-IX-1957) (A). Regueira Varela, José. (11-IX-1936; 28-Vl-1959) (CP). Regueiro Castro, Luis. (25-X-1930; 8-XIl-1954; t 23-IX-1992). Reigosa Ferreiro, Manuel. (1-IV-1900; 6-Vl-1925) (jub. SCP). Reigosa Ferreiro, Rogelio. ( ; 23-IX-1922; t 28-Xl-1975). Reija Montero, Manuel. (20-IV-1874; 10-III-1906; t 8-V-1938) (CPc). Reija Rodríguez, Francisco. { ; ; t 6-VII-1964). Resco López, José. (l-x-1909; 29-Vl-1934; t 22-X-1975). Reverendo López, Adolfo. (21-Vlll-1900; 26-V-1923; t ). Revuelta Refojo, Ramón-Ignacio. (31-VIIl-1946; 21-Vl-1970) (A). Rey Fernández, Francisco. (21-Vl-1933; ) (A). Rey Lázara, Manuel. (23-VIII-1907; 21-Vl-1936; t 19-IIl-1984). Rielo Carballo, Isaac. (4-Xl-1930; 24-VIl-1955) (CC) (Rese.-va). Rielo Carballo, Nicanor Jesús. (22-V-1932; 21-IX-1957) (A). Rielo González, Félix. (16-Vl-1935; 29-Vl-1960) (A). Rielo Lenza, Manuel. (19-Vl-1889; l-vl-1913; t 9-Vl-1982). Rigueira Fernández, Maximino. (23-V-1911; 21-Vl-1936; t 14-IV-1978). Riocabo García, José. (30-IV-1872; ; t 2-Vll-1961). Riocabo Ledo, José. ( ; 17-XII-1921) (lncard. en Dióc. de Orense). Río Fuente (de la), José. (24-Vl-1926; 31-V-1952) (A). Rivas García, Antonio. ( ; 30-V-1909) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Rivera González, Rosendo. (8-V-1888; ; t 4-V-1950). Rivera Moreira, Antonio. (22-VIII-1871; ; t 21-X-1934). Roberes Alonso, José-María. ( ; 18-XIl-1897) (SUN). Roca Puga, José. (14-Xl-1945; 16-Vl-1969) (CP). Rodilla Aragón, Vicente. (13-IV-1881; 4-IV-1908) (lncard. en Archid. de Zaragoza). Rodríguez Abades, Casimiro. {21-VIII-1882; 21-V-1910; t ). Rodríguez Abades, Joaquín. (20-Xl-1871; ) (SUN). Rodríguez Acevedo, Nazario-Jorge. (19-X-1940; 16-VI-1966) (CP). Rodríguez Arias, Enrique. (25-VIll-1877; 22-Xll-1900; t 7-IV-1960). Rodríguez Arza,José-Alberto. (19-llI-1885; 4-IV-1908; t 1-IX-1941). R

177 LT,'V SJUL() VE ()RLJE1\lAC'l()1\'ES PRESBITERA.LES 175 Rodríguez Becerra, Ovidio. (18-V-1940; 11-Vlll-1963) (CPr Oviedo) (A). Rodríguez Boo, Ramón. (15-Xll-1875; 21.IIl-1896; t 18.VI-1903). Rodríguez Buján, Manuel. (15-Vl-1873; 18-IX-1897; t ). Rodríguez Bravo, Rogelio. (24-IV-1872; 23-IIl-1901) (lncard. en Dióc. de Orense). Rodriguez Calvo, Andrés. 125-VII-1872; 29-Il-1896; t 30-V-1951). Rodriguez Casanova, Juan. (31-VII-1867; 8-Vl-1895; t 18-XII-1946). Rodríguez Castiñeira, Manuel. ( l 1-Vlll-1932; 11-VIIl-1963) (Rep.Argentina. No incard.) (A). Rodriguez Castro, José-Maria. (21-Xl-1942; 19-Vl-1968) (CP). Rodríguez Castro, Manuel. (1-IX-1931; 16-V-1954) (A). Rodríguez Cedrón, Jesús. ( ; 29-Xl-1925) (AJ. Rodríguez Cortizo, Gumersindo. (27-Xl-1887; ) t 9-Vl-1937). Rodríguez Díaz, Manuel. (6-IV-1866; ; t ). Rodriguez Fariñas, José. (29-lll-1922; 6-VII-1947) (A). Rodriguez Femández, Claudio. (2-XII-1880; 13-Vl-1908; t 29-X-1933). Rodríguez Femández, Francisco. (28-VIIl-1877; 14-Ill-1908; t ). Rodríguez Femández, José. (21-Xl-1868; ; t 18-Vl-1945). Rodríguez Folgueira, Serafín. (7-Vll-1875; 1-IV-1899; t 21-Vl-1933). Rodríguez Fondevila, Plácido. (19-IX-1868; 18-IX-1897; t 12-Vl-1947). Rodríguez Fondevila, José. (16-Xl-1883; 18-Xll-1915; t ). Rodríguez García, Secundino. {3-Xl-1903; ; t 2-VIIl-1974). Rodríguez Gómez, Jesús. (5-X-1867; 4-Vl-1898; t ll-iv-1944). Rodríguez González, Ramón. (14-Vlll-1936; 23-Vlll-1964) (A) (Dióc. de Mondoñedo-Ferrol) (No incard.j. Rodríguez González, Salustiano. (7-Vl-1868; ; t 13-Xll-1932). Rodríguez Iglesias, José-Luis. (21-X-1944; 16-Vl-1969) (A). Rodríguez Linares, Jesús. (2-VIll-1890; 19-Vl-1927) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Rodríguez Linares, José-Manuel. (22-Xll-1888; 16-Vl-1940; t 22-Vll-1969). Rodriguez Liz, Domingo. (8-VIIl-1872; 26-IIl-1898; t 6-XII-1952). Rodriguez López, Antonio ; 13-lll-1897; t 14-IIl-1936). Rodríguez López, Antonio-Cesáreo. (19-IV-1874; 24-IX-1898; t 17-Xll-1934). Rodríguez López, Benito. (8-X-1877; ; t 16-V-1945). Rodríguez López, Cándido-Manuel. (10-Vll-1883; 21-V-1910) (lncard. Dióc. Santiago de C.). Rodríguez López, David. (28-II-1898; 18-IX-1926; t 17-IX-1965). Rodríguez López, Jesús-Angel. ( ; 19-VI-1927; t ). Rodríguez López, José. (21-V-1880; 22-IV-1905) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Rodriguez López, José. ( ; 13-Xl-1921; t 16-Il-1932). Rodríguez Lópcz, Manuel. ( ; 18-IX-1920; t ). Rodríguez Losada, Francisco. ( ; 28-IIl-1903; t 1-V ). Rodríguez Losada, José-Gabriel. ( ; 22-XII-1900; t 17-X-1936). Rodríguez Matos, Antonio. (16-V-1886; 1-VI-1913; t 1-IV-1958). Rodríguez Mondelo, Ramón. (9-Vll-1938; ll-vlli-1963) (AJ. Rodríguez Osorio, Manuel. ( ; 11-Vll-1937) Uub. SCP). Rodríguez Otero, Jesús. (20-Xll-1871; 3-IV-1897; t 4-IV-1940). Rodríguez Otero, Ubaldo. (4-X-1875; 21-XII-1901) (Pasa a Rep. Argentina) (SUN). Rodríguez Paradela, Juan-Carlos. ( 10-Xl-1958; 8-Xl-1982) (A). Rodríguez Pérez, Daniel. (16-Vll-1882; 22-Xll-1906; t ). Rodríguez Pérez, Evaristo. (2-IX-1868; ; t 8-IV-1952). Rodríguez Pérez, Luis-Manuel. (27-VIIl-1951; 6-Vlll-1977) (A). Rodríguez Portomeñe, Andrés-Avelino. ( ; 28-Xll-1924; t 30-IX-1958). Rodríguez Porral, José-Benito. (8-Vl-1944; 16-Vl-1969) (CP). Rodríguez Quijada, Laureano. ( ; l-vl-1913; t ll-iv-1951). Rodríguez Quijada, Lino. (9-VJ.1880; 30-V-1909; t ). Rodríguez Quinzán, Antonio-Marcos. (8-V-1933; 11-Vlll-1963) (A).

178 176 JOSÉ MOLRIÓN RAÑÓN Rodríguez Raimúndez, Pedro-Celestino. (2Hl-1933; 22-IIl-1958) (A). Rodríguez Rigueira, José. (20-XII-1941; 16-Vl-1966) (A). Rodríguez Rodríguez, Baldomero. (18-X-1894; 25-V-1918; t 19-X-1977). Rodríguez Rodríguez, Daniel. (29-IIl-1931; 8-Vll-1956) (A). Rodríguez Rodríguez, Eladio. (21-IV-1897; 29-V-1926; t 22-IV-1986). Rodríguez Rodríguez, Manuel. (16-X-1877; 22-IV-1905; t 6-Vl-1948). Rodríguez Rodríguez, Manuel. {19-XII-1936; ) (A). Rodríguez Rodríguez, Pablo. (2.V.1943; 16-Vl-1966) (A). Rodríguez Saa, Manuel. (22.V.1871; 19-Xll-1896; t 18-Xll-1902). Rodríguez Salgueiro, Ignacio. (18-VI-1860; 8-VI-1895; t 2-VIII-1925). Rodríguez Sánchez, Gerardo. ( ; 27-V-1956) (A). Rodríguez Sánchez, Manuel. {23-VI-1940; 16-VI-1966) (A). Rodríguez Somoza, Manuel. (29-IIl-1869; 18-IIl-1905; t ). Rodríguez Souto, Eladio. (26-X.1942; 24 Vl-1965) (CP). Rodríguez Suárez, Marcelino. (5-VIl-1867; 19-V-1894; t 19-XIl-1935). Rodríguez Varela, José-María B. Cesáreo. ( ; 29-VI-1960) (CP). Rodríguez Vázquez, Daniel. (17-Xl-1902; 19-Vl-1927; t 13-X-1973). Rodríguez Vázquez, Javier. (14-IX-1875; 24-XII-1899) (lncard. en Dióc. de Orense). Rodríguez Vázquez, Luis. ( ; 22-IIl-1958) (CC) (CP). Rodríguez Vega, David. (6-Xl-1906; 30-Vl-1935; t 13-VII-1989). Rodríguez Yebra, Jesús Juan-Paulino. (25-V-1896; 17-XII-1921; t 12-XII-1965). Roibás Alvarez, José-María. (18-V-1867; 19-V-1894; t 2-IV-1925). Roibás Alvarez, José-María Angel. (29-Xl-1869; 22-Xll-1906; t 11-IIl-1945). Roibás Carballido, Benigno. (18-IX-1869; 18-IX-1897; t ). Roldán Doval, Serafín. (14-IV-1870; ; t 23-IIl-1949). Rosáenz Femández, Elipio. (16-X-1885; 13-Vl-1908) {lncard. en Dióc. de Vitoria). Ruíz Ruíz, Luis. (5-Vlll-1912; 21-XII-1935) (SCP Jub.). Saa Quintela, Domingo. (9-IX-1974; 9-Vl-1900; t ). Saa Varela, José. (20-X-1879; 21-IIl-1896; t 17-IX-1939). Saavedra Ascariz, Celestino. ( ; 1-Xl-1929; t ). Saavedra Ascariz, Gregorío. ( ; ; t 18-Vl-19_'55). Saavedra Rodríguez, Bonifacio. ( ; ; t 11-IV-1983). Saco Castedo,José M. Virgilio. (23-IIl-1909; 28-X-1934; t 6-IIl-1960). Saco Pradeda, Enrique. (12-XII-1871; ) (Ingresa en la Orden Mercedaria). Sáez Moreno, José-Luis. (23-Vl-1930; 27-V-1956) (CP). Salgado Agra, Francisco. (24-Vlll-1908; 21-Xl-1937; t ). Salgado Agromartín, José-Antonio. (21-IV-1947; 12-Vl-1972) (A). Salgado Arias, Enrique. (8-X-1877; ) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Salgado Silva, Manuel. ( ; 18-Xll-1955) (A). Salgueiro Pérez, Julio. (1-IX-1906; 19-Vl 1932; t 25-V-1966). Salgueiro Valcárce, Pedro ; ; t 7-Xl-1947). Sampayo Sixto, Andrés. (29-Vl-1929; 8-Xll-1954)!Al. Sampayo Vázquez, Gerardo. (16-XIl-1935; 20-VIIl-1961) (A). Sampayo Vázquez, José Andrés-Avelino. (8-V-1927; 24-Vl-1951) (A). Sampedro Rodríguez, Benito. ( ; 13-Vl-1908; t 25-IV-1962). Sánchez Barrio, Ramón. ( ; 14-Vl-1930) Uub. SCP). Sánchez Campo, Antonio. (13-Vl-1908; ; t 12-Vll-1934). Sánchez Caseiro, Angel. (6-V-1950; 3-VIll-1975) (AJ. Sánchez Cedrón, José. (31-VIl-1874; 24-IX-1898; t 2-Xll-1946). Sánchez Corral, Francisco. (31-X-1909; ll-vil-1937) (AJ. s

179 UN SIGLO DE ORDENACIONES PRESBITERALES 177 Sánchez Díaz, Secundino. (24-I-1907; 16-VI-1929; t 3-Xl-1991). Sánchez Femández,José. (21-Il-1883; 29-V-1915; t ). Sánchez Ferreiro, Celso. (22-Xl-1925; 17-V-1953) (A). Sánchez Iglesias, Evaristo. (12-Vl-1872; 13-III-1897; t 8-X-1944). Sánchez López, Jaime. (l-iv-1885; 27-IIl-1909; t 25-IV-1968). Sánchez Macía, Cástor. (18-V-1871; ; t 14-IX-1946). Sánchez Noya, Manuel. (4-Xl-1895; 29-V-1920; t 4-Xl-1976). Sánchez Pumariño, Pedro. (6-XIl-1907; 21-VIIl-1938; t 19-IX-1922) (CC). Sánchez Rodríguez, Manuel. (14-IIl-1886; l-vl-1913; t 22-Xl-1958). Sánchez Sánchez, José. (15-VIl-1935; ll ; t 6-IX-1965). Sánchez Veiga, Manuel. (lo-vl-1888; 15-IIl-1919; t 27-IV-1957). Sánchez Vila, José M. Eugenio. (14-IIl-1893; 23-IX-1916; t 27-Xll-1977) (CC). Sancosmed Mendoza, Manuel. (lo-vl-1943; 6-Vl-1966) (CP). Sanfiz Díaz, José. (6-Xll-1927; 12-VIIl-1951) (A). Sanfiz López, Antonio. ( ; 14-Vl-1924; t ). Sanfiz Mera, Marcelino, M.-Rafael. (10-IX-1935; 20-Xll-1958) (A). Sanfiz Saa, Juan-8 autista. (6-Vl-1895; 23-IX-1922; t 1-IX-1974). Sangil Beltrán, Eulogio. (30-Vl-1927; 31-V-1952) (SCP actualmente). Sanmartín Fuciños, Marcelino. (19-X-1924; 29-Vl-1948; t ). Sanmartín Otero, Modesto. (2-X-1925; 17-V-1953) (A). Sanmartín Pazos, Leopoldo-Jesús. (11-VII-1938; 19-VllI-1962) (A). Santalla Ouro, Julio-Alfredo. (28-IV-1900; 6-Vl-1925; t 20-IIl-1960). Santín Carballo,José. (30-IIl-1880; 18-IIl-1905; t 14-X-1956). Santiso Diéguez, Femando. ( ; 16-VI-1966) (CP). Santiso Méndez, Jesús. (19-IX-1935; 19-VIIl-1962) {A). Santiso Randulfe, Luis. (17-Vl-1951; 6-Vl-1876) (A). Santoalla Portomeñe,Jesús. (18-Vl-1929; 21-IX-1957) (A) (P. Rico. No incard.). Santomé Castro, Camilo. ( ; 21-Xll-1988) (A). Santomé García, Vito. (27-Vl-1867; 21-Ill-1896; t 22-IIl-1944). Santomé Penelas, Jorge Antonio. (31-Vll-1960; l 5-XIl-1989) (A). Santos-Díaz Varela, Cipriano V.-Manuel. (14-Xl-1877; 22-IV-1905; t 28-Vlll?-1936). Sarandeses Rodríguez, Daniel. (3-II-1908; 14-VI-1930; t 7-IX-1978). Sarandeses Rodríguez, José-Maria Eliecer. (3-VIIl-1905; 16-VI-1929; t 21-X-1950). Sarandeses Sixto,José-Oliver. (4-V-1932; 24-Vll-1955) (A). Sarceda Fernández, Valentín. ( ; 1-IV-1899; t 23-V-1953). Seijas Domínguez, Sabino. (29-XIl-1939; 5-VI-1964). Seoane Alvarez, José. (3-VIl-1942; 16-Vl-1966) (A). Serén Fernández, Servando. (9-IX-1942; 10-VI-1967; t 27-IIl-1989). Serrapio Gil, Ramón. (28-Vl-1905; 14-Vl-1930; t 26-V-1970). Sieiro Miguélez, Manuel. ( ; 31-V-1952) (A). Silva García, José~ (l-xl-1867; 22-XII-1906; t ). Silva García, Manuel. {20-V-1943; 10-Vl-1967) (CP). Silva Ledo, José. (l-v-1868; ) (SUN). Silva Rivas, Angel. ( ; 22-Xll-1956) (CP). Silvarrey Carballido, Elías. (14-Il-1905; 16-Xl-1932; t 4-IIl-1979). Sixto García, José. (2-X-1875; 18-IIl-1905; t 17-IX-1942). Soaz Fernández, Crisanto. (2-IX-1875; 14-IIl-1908; t 12-Vll-1957). Sobrado Cardelle, Benjamín. (7-Xll-1908; 29-Vl-1933; t 25-X-1982). Sobrado Facorro, David. (3-IIl-1877; 21-III-1896; t 17-XIl-1937). Sobrado Montoto, Ramón. (11-Xl-1906; 29-Vl-1934; t 15-Xl-1963). Sobrado Ouro, José. ( ; 29-Vl-1960) (A) Soengas López, Manuel. (9-X-1944; 21-X-1967) (A). Soengas Veiga,José-Joaquín. (18-Xl-1880; 30-V-1909; t 15-VIIl-1965).

180 178.}()SÉ A<f()LE.l<)I\i' R.J\J\lÓi\l Somoza Alvarez, Ramón. (4.VJ.1883; 19.Xll.1908; t 12.V.1953). Somoza Camiña, Manuel. (31-V-1898; 23-IX-1922; t ). Somoza Díaz, José-Manuel. (9-V-1945; 29-VI-1968) (A). Somoza Díaz, Modesto. (28 IIl l925; 24 VT l951; t 9.XJ.1992). Somoza Fernández, José Ramón. O IIl l896; 20.XIl l919; t 29.Xll 1979). Somoza González, Luis. (27-X-1873; 18-XII-1897) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Somoza López, Federico. (20.VJ.1874; JO.JU.1900; t ). Somoza López,José. (10 X 1892; 25.V.1918; t 26.XJ.1973). Somoza López, Luis. (5-IX l909; JO.VJ.1935; t 2Q.Xll 1958). Somoza Rodríguez, Dositeo. ( ; ; t 8-V-1942). Somoza Rodríguez, José-Severo. (6-VIII-1902; 14-VI-1930; t ). Somoza Sánchez, Alejandro. (5-II-1876; ; t 21-IV-1919). Somoza Vázquez, Tomás. (17-IV-1882; ) (SUN). Somoza Vila, Francisco. (15-V-1926; 17-V-1953) (AJ. Soto Camino. Antonio-Luis. (3-V-1922; 23-VIl-1950) (A). Soto Sánchez, Julio. (8 XIl l910; 30.vJ.1935; t JO.JX.1978). Souto López, Angel. (2J.ll 1889; 1.VJ.1913; t 18.J.1972). Souto López, José. (7-VI-1873; ) (Pasa a Archid. Santiago de C. No incard.) (SUN). Suárez Ferreiro, Jesús. (9-Vl-1909; 1-IV-1933) (A). Suárez Mouriño, Benigno. (29-IV-1923; 29-VI-1948) (lncard. Archid. Madrid-Alcalá). Sucasas Varela, Victoriano. (3-V-1914; 11-VII-1937) Oub. SCPJ. T Taboada Campos, Magín. (15.]V.1904; 2J.XJ.1930; t 24-JV.1962). Taboada Faílde, Pedro. (26-X-1873; 9-VI-1900) (Pasa al Arzob. de México) (SUN). Taboada Garea, Pedro. (12.VIII.1933; 28.VJ.1959) (A). Taboada González, Julio. (20.VJ.1873; J.JV.1897; t 4.]X.1933). Taboada Lemos, José. il8 Xll.t861; 8 Vl 1895; t 29.Xll Taboada López,José. (1-Vlll-1877; ) (Pasa a la Rep. Argentina. No incard.j (SUNJ. Taboada Paradela, José. (31.V.1885; 7-] ; t 25 VIl 1922). Taboada Presas, Nicolás. ( ; 17-XII-1904; t 19-VllI-1953). Taboada Rodríguez, José-María. ( ; ; t 22-Xll-1944). Táboas Salvador, Jacobo. (J.Vll.1893; 25 V l918; t ). Taín Canda, Balbino. (8-IV-1898; 17-XII-1921; t 4-V-1975). Tapies Torres, Francisco-A. Modesto. (12-Vl-1898; ) (lncard. Dióc. de Tarragona). Tato Paz, Marcelino. (16-VI-1871; ; t ). Teijeiro Díaz, Pedro. (1.XI 1864; 24. x ; t ll Xll.1935). Teijeiro López, Pedro. ( ; 10 III 1906; t 3.X.1947). Teijeiro Varela, Francisco. ( ; 18-XIl-1965) (AJ. Témez Bolaño, Jesús-María. (27-X-1876; 21-Xll-1901) (lncard. en Dióc. de Oviedo). Toirán Pardo, José-Antonio. ( ; 17-Xll-1896; t ). Torneiro Fernández, Basilio. (9-IV-1926; 24-Vl-1951) (A). Torre García, Octavio. (17-XI-1860; 15-VII-1894; t ). Torre (de la) Rodríguez, Demetrío. (21-Vl-1902; 3-IIl-1928; t l-iv-1938). Torreiro Mourón, Enrique. (l-v-1925; 2-IV-1949) (AJ. Torres Hermida, Pejerto. ( ; 20-VllI-1961) (A). Trabada Pérez, Manuel. (24-X-1904; 14-Vl-1930; t ). Trabazo López, Juan. ( ; 18-IX-1909; t ). Trigo López, Jesús. (30-III-1944; 12-Vl-1972) (A). Troncoso Osorio, Luis. (26-JV-1890; 18-Xll-1915; t 22-XII-1978).

181 [TI\' Sf(;L() IJE C>RIJEI\lACIC)1\'I;;.."i PRESBITERALES 179 Ulloa Gucia, Emilio. (31-Vll-1890; 23-!X-1916; t 28-Xll-1918). Ulloa Negro, José. ( ; 2-IV-1949) (CPJ. Ulloa Porra!, José. (2-IIl-1919; 17-Vll-1943) (A). Ulloa Rodríguez, Edelmiro. (28-X-1933; 29-Vl-1960) (Al. Uzal Femández, Peregrino. (3-Il-1931; 27-V-1956; t 31-Xll-1975). Val Val, José. (30-lll-1935; 22-III-1958) (A). Val Varela, Manuel. (7-Il-1943; 16-VI-1969) (A). Valcárce Lemos, Ricardo. {6-IV-1935; ) (A). Valcarce Torres, Camilo. (16.X-1869; 21-XII-1895; t 11-XIl-1945). Valcarce Valcárce, José. (11-V.1928; 17-V-1953) (A). Valcarcel López, Antonio. (2-IV-1907; 11-Vll-1937; t 20-IV-1987). Valcárcel López, Evaristo-Román. (5-Vl-1900; 26-V-1923; t 14-X-1974). Valcárcel Luna, José-María. ( 15-IV-1884; 14-IIl-1908; t 4-IIl-1940). Valcárcel Pascual, José. (2-X-1877; 19-VII-1903) (Ingresa en la Compañía de Jesús). Valiña Castro, Ramiro. ('5-VIII-1940; 10-VI-1967) (A). Valiña Sampedro, Elias. (l-il-1929; 21-lX-1957; t ll-xll-1989). Valiña Seijas, Benigno. (21-VIIl-1870; 4-VI-1898; t ). Valiño Trabada, José. ( ; 29-Il-1896; t 27-V-1912). Valonga Vmares, José. 115-IV-1872; l-iv-1899; t 17-V-1954). Valladares López, José. 12-VIIl-1881; 22-Xll-1906; t 16-Xl-1956). Varela Arias, Daniel. (20-Vll-1930; 16-V-1954) (A). Varela Blanco, Manuel. ((10-IIl-1906; 14-VI-1930; t 9-VIl-1984). Varela Carballido, José. (8-Vl-1886; 22-lll-1913; t l-vl-1947). Varela Carballo, Serafín. ( ; 19-VIIl-1962; t 7-X-1964). Varela Cereijo, José-Luis. (21-V-1939; 5-VI-1964) (A) (Archid. de Oviedo. No incard.). Varela España, José. (14-Il-1923; 21-VIl-1946; t 22-Vll-1988). Varela Fernández, Alfredo-José. (16-X-1898; 6-Vl-1925; t 28-X-1962). Varela Femández, Francisco. (4-X-1888; 17-XIl-1921; t 5-IV-1953). Varela Femández, Pejerto. ( ; 8-Vl-1895; t 29-VII-1910). Varela Gómez, Amadeo. ( ; 29-Vl-1944) (jub. SCP) (Üviedo. No incard.). Varela González, Valentía. (9-VIII-1876; 17-XII-1904) (Pasó a Rep. Argentina) (SUN). Varela Gorgoso, Manuel. ( ; 28-Vl-1959) (A). Varela Jorge, Albino. ( ; 28-Il-1904; t 5-III-1956). Varela Lage,José-Manuel. ( ; 31-V-1952) (A). Varela Losada, Daniel. {14-Xll-1876; ; t 26-X-1965). Varela Pérez, Antonio. {28-XIl-1876; 9-Vl-1900; t 25-Vll-1901). Varela Prado, Manuel. (l-v-1867; 19-V-1894; t 2-VIIl-1934). Varela Redondo, Manuel. (l VIIl-1914; 16-Vl-1940; t 10-Vll-1952). Varela Rodríguez, Antonio. ( ; ; t 14-X-1952). Varela Rodríguez, Ramón. (7-Vlll-1923; 31-V-19.52) Oub. SCP). V arela Sánchez, José. { ; 11-VII-193 7; t 2-Il-1989). Varela Villanueva, Luis-Antonio. ( ; 29-Vl-1960; t 24-Vl-1992). Varela Yáñez, Manuel. (29-IV-1870; ; t 2-I-1900). Vázquez Abel,José. {29-IV-1917; 22-Vl-1941; t 13-XI-1989). Vázquez Alvarez, José. ( ; 22-Xll-1900; t 12-IV-1945). Vázquez Alvarez, Manuel. ( ; 23-IX-1922; ). u V

182 180 JOSÉ MOLRlclN RAÑclN Vázquez Arias, Manuel. {20-V-1874; 9-VI-1900; t ). Vázquez Arrojo, Manuel. (6-IIl-1940; 18-VIIl-1967) (A). Vázquez Barrio, Eusebio. (19-Xll-1881; 21-V-1910; t ). Vázquez Besteiro, Domingo-A. (17-IV-1906; 29-Vl-1934) (A). Vázquez Blanco, Ramón. (13-IX-1933; ) (A). Vázquez Bias, Isidro-Manuel. ( ; 27-III-1909; t 2-XIl-1932). Vázquez Boán, Robustiano. (28-X-1872; 18-IX-1897; t 28-XI-1943). Vázquez Buján, José. (23-XII-1922; 29-VI-1946) (A). Vázquez Carballo, José-Mario. ( ; 6-VI-1976) (A). Vázquez Casanova, José-María. (15-VII-1940; 16-VI-1966) (A). Vázquez Castro, José. (31-V-1880; ; t ). Vázquez Castro, Ramón. ( ; 17-Xll-1898; t ). Vázquez Crespo, José-Armando. (6-V-1938; 20-VIII-1961) icpj. Vázquez Díaz, Constantino. (11-IV-1929; 5-IV-1958; t 9-X-1987). Vázquez Diéguez, José-Raúl. ( ; ) (AJ. Vázquez Eiríz, Manuel. (30-IV-1927; 16-V-1954) (A). Vázquez Femández, Enrique José-María. { ; 12-Vll-1931; t ). Vázquez Femández, Hilario. ( ; 29-Vl-1960) (CP). Vázquez Femández, José-Manuel. (27-VIl-1934; 19-XIl-1959) (CP). Vázquez Femández, José-María. {2-Xll-1881; 17-Xll-1910; t ). Vázquez Femández, Marcelino. ( ; 22-VI-1941; t ). Vázquez Femández, Rafael. (27-Vl-1881; 18-IIl-1905; t 1-IX-1956). Vázquez Flores, José-Luis. (29-Xl-1941; 22-VIIl-1965) (CP). Vázquez García, Abe!. (14-IX-1926; 23-Vll-1950; t ). Vázquez García, Francisco. (4-VIl-1904; 14-Vl-1930; t 4-Vl-1970). Vázquez García, Germán. ( ; 16-V-1954; t 25-IX-1987). Vázquez García, José. (24-Xl-1928; 31-V-1952) (A). Vázquez García, José-Jenaro. (16-X-1932; ) (A). Vázquez García, José-María. {1-XIl-1897; 26-V-1923; t 22-X-1978). Vázquez Gesto, Rogelio. (9-IX-1880; 28-IIl-1903; t 7-Vl-1929). Vázquez Gil, Emilio. (24-IV-1946; 21-Vl-1970) (A) (Venezuela. No incard.). Vázquez Gil, Manuel-Arcadio. (17-IIl-1935; 22-IIl-1958) (A). Vázquez González,Jesús. ( ; 19-Xll-1896) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-Ferrol). Vázquez González, Juan-Bta. (5-XI-1867; 19-XII-1896; t ). Vázquez González, Ricardo. (4-IX-1906; 30-VI-1935; t 4-IIl-1962). Vázquez González, Secundino. (7-IX-1875; 4-VI-1898) (SUN). Vázquez Guitián, José. ( ; 17-Xll-1904; t 5-V-1942). Vázquez Lamela, Luis ; 16-V-1954; t 1-IX-1984). Vázquez López, Aurelio. (30-IV-1926; 16-IV-1950; t ). Vázquez López, Constantino. (7-Xl-1936; 11-VIll-1963) {A). Vázquez López, José-María. (24-VIII-1872; ; t 26-IV-1950). Vázquez López,José-Modesto. (18-X-1896; 18-Xll-1920; t 20-Vl-1966). Vázquez López, Manuel. (26-X-1933; 21-IX-1957) (CP). Vázquez López, Manuel-Leoncio. (7-IV-1873; 17-VI-1905; t 18-IV-1948). Vázquez López, Pejerto. ( ; 29-V-1926; t ). Vázquez López, Pejerto. (26-V-1940; 5-IV-1964) {Al. Vázquez Maseda, José. ( ; 18-IIl-1993) (A). Vázquez Mourenza, Jesús-Lisardo. (6-Xl-1925; 16-IV-1950) (AJ. Vázquez Nóvoa,José. (30-VII-1933; 28-VI-1959) (A). Vázquez Núñez, David. (14-IX-1896; 19-Vl-1927; t 31-XIl-1981). Vázquez Ozores, Angel. (22-Xll-1891; ) (lncard. en Archid. de Santiago de C.). Vázquez Paradela, José. (12-V-1880; ; t ). Vázquez Paradela, Manuel. (1-XIl-1881; ; t 11-IV-1959).

183 l'n SIOU! DE ORDEN,\C/ONES PRESBITERALES 181 Vázquez Pérez,Jesús. (13 X 1932; 27-V-1956} (SCP actualmente). Vázquez Pérez,José. (17-IV-1882; 21-Xll-1912; t 28-ll-1919). Vázquez Quiroga, Jesús. ( 14-lll-1936; 20-Vlll-1961) (A). Vázquez Rey, Lino. (18-Vlll-1907; 21-Vl-1936; t 23-V-1964). Vázquez Río (del), Jesús. (19-VIl-1877; 21-XIl-1901; t 8-IX-1948). Vázquez Rodríguez, José. (30-IV-1909; 30-Vl-1935) (AJ. Vázquez Rodríguez, Manuel. (14-Xl-1943; 24-VI-1965) (Resid. en Alemania){?). Vázquez Rodríguez, Víctor. ( ; 24-VIl-1955) (A). Vázquez Saco, Antonio. ( ; 20-XII-1941) Oub. SCP). Vázquez Saco, Francisco-Manuel. (24-X-1897; 23-IX-1922; t 27-XII-1962). Vázquez Seora, Euquerio. (9-VIIl-1883; 4-IV-1908) (lncard. en Dióc. de Tuy-Vigo). Vázquez Serén, Domingo-Antonio. (20-VIII-1867; ; t 2-X-1946). Vázquez Vareta, José-Ramón. (3-Vl-1941; 24-VI-1965) (A). Vázquez Vázquez, Jesús. (19-Vll-1865; 8-Vl-1895; t 10-lll-1946). Vázquez Vázquez, José. (20-VIIl-1931; 24-VIl-1955J IAI. Vázquez Vázquez, Manuel. (2-IV-1863; ; t 2-X-1946). Vázquez Vázquez, Teolindo. (7-X-1886; l-vi-1913; t 18-XII-1973). Vázquez Vilariño, Antonio-Sergio. (10-V-1936; 29-Vl-1960) (A). Vázquez Vilariño, José. (23-XIl-1926; 16-IV-1950) (A). Vázquez Villamor, José. (13-IIl-1941; 16-Vl-1966) (CPI. Vega González, Angel. (6-X-1928; 2-VIII-1953) (AJ. Vega González, Marcelino. (25-V-1896; 6-Vl-1925; t J. Vega Landriz, Eladio. (22-Xl-1930; 8-Vll (AJ. Vega (de la) Pérez, Marcelino. (20-IV-1877; 4-IV-1908; t 20-Vl-1949). Veiga Fernández, Andrés-Avelino. (12-XII-1866; 19-V-1894; t 4-VIIl-1946). Veiga Lebón, Manuel. (13-XII-1885; 6-Vl-1914; t 29-Vl Veiga Maceda, José-Antonio. (2-VII-1944; 21-Vl-1970) (A). Veiga Núñez, Ramiro. (6-IV-1929; 31-V-1952) (A). Veiga Pereiro, José. (6-V-1928; 31-V-1952; t ). Veiga Préstamo, José. ( ; 27-V-1956) (CP). Veiga Torrón, Fortunato. (16-V-1909; ; t 9-XI?-1992). Veiga Valiña, Arturo. (20-Xl-1915; 22-X-1939; t 19-IX-1992) Veiga Veiga, Jesús. ( ; 18-IX-1909; t 17-l-1962J. Vence Arias, Segundo. ( ; 21-V-1937; t 20-Il-1958). Vence Guerra, José-Alfonso. (7-Vlll-1922; 6-VIl-1947) (A). Vence Vence, Julio. (17-Xl-1897; 23-IX-1922; t 25-IX-1987). Vida! Pérez, José. (14-Xl-1871; 21-lll-1896; t 18-Vl-1948J. Vigo Blanco, Angel. (30-IV-1938; 16-Vl-1966) (A) (Dióc. de Mondoñedo-FerroL No incard.). Vila Femández, Constantino. (23-XII-1935; 29-Vl-1960) (CP). Vila Fernández, Manuel. (19-IX-1876; 10-llI-1900) (lncard. en Dióc. de Mondoñedo-ferrol). Vita García, Domingo-Antonio. (3-l-1852; 29-Il-1896; t ). Vila González, Antonio. (18-IV-1864; 8-Vl-1895; t 17-Vlll-1935J. Vila González,Jesús. (14-II-1932; 24-VIl-1955) (A) (Archid de Santiago de C. No incard.). Vila González, Juan-Antonio. (2-X-1873; 24-IX-1898; t ). Vita Núñez, Dositeo. (4-Xl-1913; 16-Vl-1940) Uuh. SCPJ. Vila Núñez, Ramón. (3-XI-1895; 18-IX-1920) (lncard. en Archid. de Santiago de C.}. Vila Palmeiro, Julio. (8-Vll-1903; 29-Xl ljub. SCPJ. Vila Reboiro, Pedro. ( ; 18-XIl-1897; t 4-V-1956). Vílameá Calviño, José. (6-IX-1919; 8-XII-1954) (AJ. Vilar Arias, Jesús. (22-XI-1928; 31-V-1952) (A). Vilar Anuas, Manuel. (20-IV-1944; 21-XIl-l966J (Al Vilar Barrio, Ramón-María F. (28-X-1919; 6-VII-1947) (Incard. en Archid. de Santiago de C.I. Vilar Somoza, Luis. (15-IX-1938; II-Vlll-1963) (CPJ.

184 182,](>SÉ Af( JLF.:.J<)i'\' R.i\.i'\'()1'\' Vilar Vidal,Jesús. (5-IV-1935; 20-Vlll-1961) (A). Vitar Vilariño, Fernando. ( ; 5-Vl-1964) (A). Vilariño Blanco, Alfonso. (28-VII-1926; 2-IV-1949) (A) (en la Dióc.) (CCJub.l. Vilariño Fernández, Dositeo. (lü-iv-1938; 6-XI-1960) (A). Vilariño García, Constantino. ( ; 25-V-1918; t 18-XII-1967). Vilariño Losón, Manuel. (24-IV-1880; 18-IX-1909; t ). Vilariño Otero, Rafael. (8-Xl-1893; 17-Xll-1921; t 31-Vlll-1960). Vilariño Pereiro, Manuel. (5-IX-1938; 5-VI-1964) (A). Vilela Basadre, Aniano-Antonio. (10-Xl-1926; 24-Vl-1951) (A). Vilela Busto, Angel. (2-X-1926; 31-V-1952)!Al. Vilela Campo, Manuel. (17-IV-1884; 23-IX-1916; t Vilela López, Pedro. (8-VIl-1879; 27-lll-1909; t Villamarín Saavedra, Luis. (26-IX-1927; ) (CP). Villamayor González, Andrés. 116-IV-1916; 22-Vl-1941) (C:C:) (C:P). Villamayor Míguez, Sergio. (26-Xl-1924; 17-Vll-1949; t 18-XIl-1985). Villamayor Vila, Manuel. {3-VII-1928; 17-V-19_53) (A). Villanueva Fouz, Domingo, Antonio-María. (27-IX-1868; 8-Vl-1895) (Pasó a B. Aires) (SlJN). Villanueva López,Julián. (2-Xl-1907; 23-Xl-1930; t 30-X-1984). Villar Carnero, José. (24-Vl-1898; 14-Vl-1930; t l-xl-1978). Villar Diéguez, Manuel. (15-Xll-1936; 29-Vl-1960) (A). Villar Sixto, Jesús. (13-IV-1901; ; t 18-Xl Villasante Pereiro, José-Tirso. ( ; 19-VIll-1962) (A). Vivero Gómez, Federico. ( ; ; t 27-VIII-1922). Vivero Gómez, Pedro. (13-V-1868; 8-Vl-1895; t 29-X-1901). Vizcaíno Quiroga, José. (29-XIl-1866; 18-Xll-1897; t 6-Vl-19.36). Yáñez Veiga, Manuel. (14-X-1874; 4-Vl-1898; t ). y

185 l'n SIGLO DI: ORDENACIONES PRES/l/TERJ\LES 183 RESUMEN DE ORDENACIONES PESBITERALES POR PONTIFICADOS J. Pontificado del Dr. D. Fr. Gregorio-María Aguirre y García Con relación a las ordenaciones presbiterales del pontificado del Dr. Aguirre y García, que se había posesionado de la diócesis lucense el 27-VI-1885 y realizado su entrada en la misma el 2 de julio del mismo año, se hace constar que nos ceñimos estrictamente a las efectuadas dentro del 1 Centenario de la Inauguración del actual Seminario Mayor Diocesano (1-X-1893), hasta el 1-X-1993). Dentro ya del marco histórico del l Centenario aludido, la primera tanda de ordenaciones presbiterales se efectuó el , ya que en las llamadas ''Témporas de Santo Tomás". (Adviento) de 1893 no hubo ninguna. ( )rdinariamente la.;; fechas de ordenaciones "in sacris" eran "los sábados de las cuatro 'I'émporas, el sábado antes del l)omingo de Pasión, (actual \T de Cuaresma) y el Sábado Santo" (Can. 1006, 2.". CDC 1917). No obstante, "por una razón grave, el ()hispo podía celebrarla.;; en cualquier domingo o fiesta de precepto" (Can. 1006, 3.". CDC 1917). r\ título de "l"'llriosidad" diremos, si el recuento efectuado no contiene error, que el incansable y emprendedor franciscano, Dr. Aguirre García, efectuó durante todo su pontificado en la Sede Lucense 282 ordenaciones presbiterales, lo cual viene a coincidir con la a.;;erción efectuada por el Lic. López \ 7 alcárcel en el Episcopologio Lucense, Pág. 590, Edic De estas 282 ordenaciones presbiterales, solamente 37 corresponden al ámbito al que hemos ceñido nuestro trabajo, como anteriormente queda reseñado. 2. Pontificado del Dr. D. Benito Murúa López Pontificado del Dr. D. Manuel Basulto Jiménez Pontificado del Dr. D. Fr. Plácido-Angel Rey Lemas Pontificado del Dr. D. Rafael Balanzá y Navarro Administración Apostólica (Dr. Ona de Echa ve) Pontificado del Dr. D. Antonio Ona de Echave Pontificado del Dr. Fr. José-Higinio Gómez González 15 TOTAL (s.e.u.o.)

186

187 CIEN AÑOS DE DOCENCIA EN EL SEMINARIO DE LUGO Por GERARDO FERNANDEZ LOPEZ La parte más importante y significativa de toda institución docente es, sin duda, la académica: el equipo de personas que enseñan y dirigen a los educandos (también en lo espiritual y humano). La docencia en nuestro Seminario, a lo largo de los últimos cien años, estuvo estructurada así: los años impartidos, doce, distribuidos en tres facultades: Latín y Humanidades, Filosofía y Teología. A partir de 1972 los cursos de Filosofía y Teología, tal como se venían impartiendo, apena.;; existieron; y los de Latín y Humanidades fueron sustituidos por el bachillerato elemental de entonces; y en 1976 por los del ciclo superior de E.G.B., B.U.P. y C.O.U. Hasta 1971 el equipo directivo y administrativo, así como el de profesores y formadores, pertenece al clero diocesano. Desde entonces fueron incorporados al claustro seglares (profesores y profesoras). Planes de estudios Hasta la publicación de la constitución apostólica "Deus Scientiarum Dominus" (1931) la organización y dirección de los seminarios dependía exclusivamente de los respectivos obispos. Después, los planes de estudio y organización quedaron homologados en general para todos los seminarios. En virtud del convenio sobre universidades eclesiásticas y seminarios, de 1946, incorporado al Concordato de 1953, el personal docente y los estudios realizados en los seminarios quedaban equiparados a

188 186 (~ER1\RJ)() FEH,\~A1\'l)E7, LCJPEZ todos los efectos a los centros civiles del mismo rango. Los profesores en ejercicio podrían ser confirmados por el mismo ordinario (obispo), luego de tres años de prueba. Pero, al fin, nada o casi nada de esto se llevó a efecto. Personal docente y administrativo Por orden alfabético hacemos relación de tocios los que aparecen en las actas de Secretaría de este Seminario, desde Se indica un año, el de su incorporación a las tareas, y, entre paréntesis, los cargos directivos, de formadores o administrativos. 1'odos los demás, y por lo general también estos, fueron profesores de una o varias asignaturas. Abel Sánchez, Jesús. (Fonna<lor), Abel Sánchez, José. (Formador), Abelairas Portomeñe, Daniel. (Forn1ador y Mayordon10), Abellás Vázquez, César. (Rector), Abelleira Fernández, Jesús Agra Salgado, Antonio. (Formador), Agua Castañeda. Pedro P. del, Alfonso Dorado, Inocencio. (Formador), Alvarez Méndez, Pío. (Secretario y Mayordomo), Alvarez Sánchez, Carlos. (Formador), Arenal, Máximo del,. (Forn1a<lor), Areñas Azcárraga, Victoriano Ares Vázquez, Nicandro. (Formador y Jefe <le Estudios), Arias Pérez, Antonio Armas Vázquez, Luciano. (Formador), Basadre List, José Beiras García, M. Rosalía Belón Díaz, Tomás Berdiñas Mosquera, José Ramón Blanco Calviño, Manuel Blanco Cortizo, Manuel Bias Lourés, Jesús Bias Rivera, M. Teresa. Brandido Gutiérrez, Carlos Buide López, Tomás. (Rector) Cabanas Blanco, Vicente. (Fonnador v Secretario), Calvo Blanco, Antonia Callejo Revilla, Gaspar Cañizares del Rey, Ventura. (Forn1ador), Capón Fernández, Manuel. (Forn1ador, Secretario y Mayordon10), Capón Gallardo, María Carballo Dávila, Lino Carballo Folgueira, Gabriel. (Mayordomo), Cannona Alvarez, M. Dolores Carnero Rodríguez, César. (Fonnador), 1990.

189 CIEf\. 1 1\i\r<)S DE IX>L'ENC'IA E,r... 1 EL SEA1II\lARIO DE LL!(;(J 187 Carreira Pérez, M. Aida Casanova Sánchez, Ubaldo. (Formador), Casas Vila, Concepción Castedo Díaz, M. Antonia Castelo Penas, Luciano. (Formador), Castiñeira Pardo, José. (Rector), Castiñeira Vázquez, José Manuel. (Formador), Castro Castedo, José Manuel Castro y Castro, José Castro Gay, Manuel. (Formador y Rector), Castro Prado, Andrés. (Formador), Castro Valcarcel, José Antonio. (Secretario), Cea Buján, Jesús. (Formador), Cedrón Grandas, Antonio. (Form., Mdmo., Bibl., Vicerector y Srio.), Corral Huerta, Julián de, Corrales, Emilio de los, Chaín Femández, Manuel. {formador y Mayordomo), De Ben Colmenares, Enrique Delgado Gómez, Jaime. (Formador), Devesa Rivas, Secundino. (Formador y Bibliotecario), Díaz Andión, José Antonio Díaz Fernández, Concepción Díaz Guerra, Guillermo. (Formador y Mayordomo), Díaz Martínez, Manuel Díaz Prieto, Francisco Díaz Rodríguez, Ramón. (Formador), Diéguez Otero, José. (Formador), Eiriz Mouriz, Angel. (Formador), Enríquez López, Serafín. (Formador), Fafián, Francisco Fagilde de Castro, Julio Fernández Doval, Julio. (Formador), Fernández y Fernández, José. (Formador), Fernández Gómez, Teolindo. (Formador y Bibliotecario}, Femández González, Antonio. (Formador), Fernández López, Gerardo. (Secretario), Fernández Núñez, José Fernández Savedra, Elíseo Femández Somoza, Manuel Fernández Vázquez, Alvaro. (Formador), Fernández Vázquez, Manuel. (Formador y Secretario), Ferreiro Gayoso, José. (Rector), Ferreiro Varela, José Antonio. (Formador), Ferro Martínez, José Flores López, Antonio Fraga Vázquez, Gonzalo. (Formador y Rector), Fraga Vázquez, M. del Cannen Fuente Cela, Domingo de la,. (Formador), Gandoy Somoza, Modesto. (Mayordomo), Gandoy Vázquez, Antonio García Conde, Antonio. (Formador, Jefe de Est. y Bibl.), García Fernández, Segismundo. (Formador), García García, Daniel. (Formador), 197'5. García Julbe, Vicente. (Vicerrector), 1929.

190 (;ER1\RJJ() FER1\'1L\ 1 IJEZ!,()PEZ 188 García Rouco, José. (Formador), García Seijas, Dionisio. (Rector), García Vázquez, Jesús. (Formador), 19..:17. Garrote Martín, Angel. (jefe de Est., Bibl. y Srio.), Giménez Ferrer, Félix Gómez Varela, Indalecio. (Formador), Gómez Vázquez, José. (Formador), González Díaz, Antonio González Domínguez, Manuel. (Formador), González Fernández, Begoña. 198 l. González Fernández, J. Antonio González Gallego, Teolindo. (Rector y Secretario), González García, José A. (Formador), González López, Basilio. (Vicerrector), González López, Avelino. (formador), González Rodríguez, Camilo. (Formador), González Suárez, Fernando. (Formador), Gonzalves Quintela, Antonio Grandas Castro, Antonio Guerra Mosquera, Jesús. (Formador), Huerta García, José. (Formador), Iglesias López, José Jacobo Bernárdez, Ramón. (Í'ormador), Juan Francisco, H. Marista Jul Fernández, Francisco Labandeira López, Francisco Lago González, Manuel. (Arzobispo de Stgo. de Cotnpostela), Lamas Castro, Manuel Latorre Díaz, Manuel A Latorre Ventura, Vicente Lebón Sánchez, José. (jefe de Estudios), Ledo Macía, Tomás Lois Piñeiro, Saturnino López Castro, José M.. (Forn1ador), López Díaz, José. (Formador, Jefe de Est. y Bibliotecario), López Leirado, Luis. (Formador), López y López, Constantino. (Formador), 19..:10. López y López, Froilán. (Forn1ador), López y López, José López y López, Luis. (Mayordomo), López y López, Manuel. (Forn1ador y Mayordomo), López Novo, Jaime. (Forn1ador), López Platero, Jesús. (Secretario y Fonnador), López Pérez, Jesús. ( Forn1ador), López Peláez, Antolín. (Arzobispo de Tarragona), López Rubín, Pedro. (Formador y Secretario), López Rivas, Armigio. (Bibliotecario), López Sánchez, Camilo. López V alcárcel, Amador Lorenzo López, Alfredo Lorenzo Sánchez, Angel. (Forniador), Losada Iglesias, Juan Manuel. (formador), Louzao Pardo, Ramón Macía Alvarez, Ramón. ( Fornrndor), 1971.

191 CIE,\,',\,'\'()S l)e LX>CE,\'CIA E,'\' EL SE1\íliV1\RU)!JE L('G() 189 Mariño Varela, Manuel. (Fonnador), Martín Martínez, Mariano Martínez Rodríguez, Ramón. (Fonnador), Martínez Ros, Mariano Maseda Regueiro, Heli R Mayandía Teira, Manuel Melchor Hernández, Joaquina Mella Vázquez, Rafael. (Forn1ador), Méndez Rodríguez, Guillermo. (Formador), Méndez Vázquez, Angel. (Formador), Molejón Rañón, José Montecelo Montecelo, Emérita Moreno Fuentes, Juan Antonio Morillo Bande, Juan Mosteiro Porto, Ramón. (V-rector, Secretario y Mayordomo), Murúa Sanmartín, Benito. (Formador), Negro Expósito, Antonio Novo Vázquez, Serafín. (Mayordomo), Nóvoa Fuente, Miguel. (Srio, Form. y Obispo A. de Santiago), Núñez García, Berta Ordax Avecilla, Alfonso Ortega Cruz, Rafael Ortiz Couder, Ricardo Osorio Pedrosa, Gonzalo. (Mayordo1no), Otero Conde, Benito Palacios, José de, Palmón López, José Pardo López, Roberto. (Formador), Pardo Neira, Hilario Paredes Fouz, Francisco Pena Mouriz, José Peña Grandas, Francisco. (Formador y Secretario), Pereira Fraga, Mercedes Pérez Engroba, Jesús. (Formador), Pérez Fernández, Manuel. (Fornu1dor), Pérez Hermida, Perfecto Pérez López, Santiago Pérez López, Santiago Pin Díaz, Alejando Pin Femández, Raúl Platero García, lndalecio. (Formador), 1963 Ponte Rodríguez, Antonio Prieto Martín, Manuel Ramos Castro, Andrés. (Fonnador), Rey Fernández, Francisco Rodríguez Arza, José Rodríguez Fernández Manuel Rodríguez García, Secundino. (Formador), Rodríguez Puente, Juan Ignacio.!Forrna<lor), Rodríguez Puente, Juan Ignacio Rodríguez Pérez, Daniel Rodríguez Rodríguez, Daniel. (Jt:fe de Estudios), Rodríguez Sánchez, Manuel. (8ibliotecarioJ, Rodríguez Rodríguez, Daniel. (Jefe de Estudíos), 1969.

192 (;EH,\Hf)(J FERI\'.\0.1DEZ /,()/lez 190 Rodríguez Puente, Juan Ignacio Ruíz Ruíz, Luís Saa Fernández, Xoán X. l 991. Saavedra Ascaríz, Celestino. l Saavedra Ascariz, Gregorio. (Fon11ador), Sagarra Prado, M. del Pilar Salgado Agromartín, José A. (Fonnador), Sampedro Fernández, Benito. (Secretario), Sanchez Argiz, José Angel Sánchez Delgado, José Sánchez Quintero, Angel Santiso Abelairas, Jose A Santiso Dieguez, Fernándo. (Formador), Santomé Castro, Camilo Sarandeses Rodríguez, Daniel. {Formador y Mayordon10), Silva García, Manuel. (Formador), Sindín Barreiro, Ramón. (Forn1ador), Sindín Barreiro, Ricardo Soengas López, Manuel. (Fonnador), Somoza Rodríguez, José. (Formador), So u to López, Angel Táboas Salvador, Jacobo Tapies Torres, Francisco Tarín Genís, Francisco. (Rector), Teijeiro Sanfiz, Antonio Ulloa Porral, José. (Forn1ador), Ulloa Rodríguez, Edelmiro. (Forn1adur), Valcárcel Pascual, José. (Mayordomo), Valle Salorio, M Victoria del,. l 974. V arela España, José. (Formador), Varela Gómez, Amadeo. (forn1ador), Varela Sánchez, José Vázquez Abel, José. ljefe de Estudios), Vázquez Carballo, Mario. (Fonnador), Vázquez Femández, José. (Mayordon10 y Vicerrector), Vázquez González, Secundino Vázquez Lamcla, Luis. (Formador) Vázquez López, Aurelio Vázquez López, Pegerto. (Fonnador), Vázquez Maseda, José. (Forn1a<lor), Vázquez Novoa, José. (Fonnador), Vázquez Saco, Francisco. (Fonnador y Rector), Vázquez Tarrio, Emilio Vega Landriz, Eladio. (Fonnador), Veiga Valiña, Arturo Vila Fernández, Manuel. (Vicerrector), Vila Vázquez, Juan M. (Rector), Vilar Arias, Manuel. (forn1ador), Vilar Somoza, Luis Vilariño Loson, Manuel Villamayor González, Andrés. (Formador), Villamayor Míguez, Sergio. {_jefe de Estudios), Villamarín Saavedra, Luis

193 CIEN AÑOS DE ACTIVIDAD LABORAL EN EL SEMINARIO DIOCESANO Por MANUEL LOPEZ LOPEZ El Seminario Diocesano de Lugo, cuyo actual edificio cumple este curso cien años de actividad, siempre estuvo atendido, en su parte no docente, por un número importante de personas que se han esforzado, no sólo en cumplir con sus obligaciones laborales, sino que han puesto lo mejor de sí mismas para hacer posible que el Seminario llegara a ser una verdadera familia. Cocineros y cocineras se han esmerado para hacer agradable a los ojos y apetitosa al paladar la comida; algunos han cultivado los productos de la huerta y cuidado las pequeña granjas de cerdos y gallinas que sirvieron para mitigar un poco el hambre en épocas de escasez; otros se esforzaron en mantener lo más limpias posible las dependencias del edificio; tarnbien ha habido carpinteros, panaderos e incluso barberos, y, por último, siempre existieron personas que atendieron la portería y otras necesidades de la casa. En cuanto a su estado social, la gran mayoría de ellos fueron casados, algunos solteros e incluso ha habido y hay en la actualidad miembros de Institutos Seculares, como la i\lianza de Jesús por María y Siervas Seglares de Cristo Sacerdote. Cumple destacar que el personal de servicio siempre ha sabido salir airoso en el desempeño de su...:; funciones a pesar de las limitaciones de medios que tuvo a lo largo de este período de tiempo. Gracias a su labor el Seminario ha podido llevar adelante la tarea académica y de formación. Por su parte, el Seminario ha constituido a lo largo de los últimos!00 años (y así mismo de los 300 anteriores) una apreciable fuente de trabajo para mujeres y hombres de toda la diócesis.

194 192,\I.L\'l'/:L L()/'E7 L<JPEZ Como homenaje a los ya fallecidos y agraj.ecitnientos a los que aún viyen o desempeñan estas fun\.'iones en la actualidad ofrecemos una lista bastante completa de sus no1nbrcs tal como obran en los libros de esta ;\dministraciún. Acebedo Pellas, Juan. Agro Martín, Eugenio. Alvarez Otero, Ramón. Alvarez V arela, Ramón. Arias, Angel. Arias, Antonio. Barreira, Indalecio. Blanco, Margarita. Candia y Maseda, Angel. Cardelle Iglesias, Antonio. Carricoba Castro, Pilar. Castiñeira Prado, Carmen. Castro Carreira, José. Castro Ferro, José. Castro Pérez, M. Aurora. Corredoira Díaz, Juan. Crespo Fcrnández, Domingo. Diéguez Castelo, Roque. Diéguez Molleiras, Orlando. Oiégue1 Pallares, Darío. Dieguc1 Pallares, Gumersindo. Domínguez Prieto, Manuel. Expósito Fernández, Antonio. Expósito, Florentino. Expósito, Marcelino. Expósito, Margarita. Fernández González, José. Fernández Iglesias, Manuel. Fernandez, Jobita. Fernándcz Pércz, Antonio. Folgueira, Josefa. Fraga Rios, Orlando. Franco, Manuel. Gandoy Fenándcz, Constantino. García Castro, Antonio. García Folgueira, Natalia. García García, Jesús. García López, Emilio. García Prado, Manuel. García Rodríguez, Manuel. Gómcz Pontón, José. Gómez Rodríguez, José. González, Antonio. González Castro, Severino. Iglesias Méndez, Andrés. Iglesias Miguélez, Cesareo. Iglesias Núñez, José. Iglesias Sánchez, Enrique. lllán Vila, Elida. Insua Rego, Esperanza. lnsua Rego, M. Carmen. lrigoyen, Joaquín. Lagarón Y áñez, Amalia. Lamela Bóbeda, Pilar. Lamela Luaces, Antonio. Lemos Torres, Saturnino. López Amado, Manuel. López Barreiro, Manuel. López Barreiro, Manuel. López Barreiro, Narciso. López de la Fuente, Domingo. López Gandoy, Domingo. López y López, José. López y Lopeza, Francisco. López Luaccs, Antonio. López Miguelez, Camilo. López, Pedro. López T eijeiro, Manuel. López Varela, Antonio. López Vázquez, Manuel. Maira, Manuel. Mao, José do. Maríño Somoza, José. Meira Gandoy, José. Mella López, Maximino. Méndez Moreno, José. Mera, Eladio. Miraz López, María. Mouriz González, Antonio. Neira Busto, Manuela. Neira Dahlanca, Isabel. Neira Gandoy, Germán. Neira Gandoy, José. Núñez Abuín, Manuela. Núñez Montero, Manuel. Oharrio Rodríguez, José. Palacios, María. Pardo Lorenzo, Manuel. Paredes Suárcz, Luis. Pena Valín, Manuel. Penas Noguerol, Antonio.

195 CJE,V 1\.i'\'()S DE,\CTI\7[),\D I... \R()R,\[, ;;;\'EL SE1\f[.\lARJ() nrcx.-.,es/l'\'() 193 Pereiro Bujan, Carmen. Pereiro Buján, José. Pereiro Buján, Juan. Pereiro Buján, Manuel. Pereiro Otero, Javier. Pérez García, Avelino. Pérez Pérez, Carmen. Pérez Vázquez, Francisco. Ponton, José. Porto Rodríguez, Dionisio. Prado Carballo, Antonio. Prado Carballo, Manuel. Prado, Perfecto. Quintela Gómez, Domingo. Quintela Pereira, Manuel. Ramos, Carmen. Rancaño Cortón, Narciso. Rey Díaz, Cármen. Rey Nogueira, Antonio. Rodil Cancio, David. Rodríguez Cornide, José. Rodríguez Diéguez, Manuel. Rodríguez Diéguez, Manuel. Rodríguez, Eugenio. Rodríguez Femández, Manuel. Rodríguez Jul, M. Cármen. Rodríguez Penas, Jesús. Rodríguez Rodríguez, José. Rodríguez Rodríguez, Josefa. Rúa Peón, José. Rúa Peón, Manuel. Sabín Dopico, Manuela. Sánchez Somoza, Manuel. Sangil Caloto, Dolores. Sanjurjo, Ricardo. Seijas Penín, M. José. Senande, Matías. Seoane Pardariño, Manuel. Sobrado Méndez, Emilio. Sobrado Fernández, Gumersindo. Sobrado Fernández, Vicente. Sobrino Moure, Hipólito. Somoza Novo, Francisco. Suárez Ojea, Amadeo. Suárez Silvarrey, Dionisio. Suárez Silvarrey, Manuel. Ta boa da Estevez, Alicia. Timboli Rúa, Fernando. T orreiro, Nieves. Varela, Estanislao. Varela, Juan. Varela López, Roberto. Varela Vázquez, Manuel. Vázquez, Bautista. Vázquez, Benigno. V ázquez Blanco, Ramón. Vázquez Buján, Santiago. Vázquez Castro, Sierro. Vázquez Femández, José. Vázquez García, José. Vázquez López, Ramona. Vázquez Méndez, Jerónimo. Vázquez, Ramiro. Vázquez Regueira, Femando. Vázquez Rodríguez, Antonio. Vázquez Rodríguez, José. Vázquez Rodríguez, Manuel. Vázquez Vareta, Arsenio. Vázquez Varela, Francisco. Vázquez Varela, Manuel. Veiga Maceda, José. Veiga Maceda, Josefa. Veiga Neira, Angel. Vidal Meilan, Manuel. Vilariño Mosquera, Francisco. Vilela, José. Villaverde Liñares, Bienvenido. Viqueira Iglesias, Jesús.

196

197 LIBROS LUIS DO C/uVTXJ. "A víspora de San Xoán en Montccubciro ( ) e outros poemas galegas". Estudio e notas de Ricardo Górnez Polín. Servicio Publicacións Depuración Provincial Lugo, 1992, 93 pax.,\ obra A víspora de San Xoán en Monrecubeiro foi galardoada nun saudoso outono de 1891 en Lugo no certame que se cunvocou con motivo das festas de San Froilán. Contén o libro unha pequena composición poética, coñecida máis tarde como I Iirnno de Montecubeiro e outras pequena.;; xoias literarias, onde fica parte da nasa historia local, da nosa antropoloxía cultural tratada cun realismo literario e dunha maneira costumbrista que só a sensihilidade de Lois do Cando soubo plasmar. l)in que tódolos vintetrés de xuño cando o sol se apousa detrás da serra de 1v1onciro, o vento fire as campás do vello convento de ~1ontecubeiro, que soan en honor do poeta... 1\ ohra de Lois do l~ando é o producto típico do Rexurdimento Galego; dotada dun importante contido folclórico, costumista e realista que prende na súa base románti... 'a, L'Stá fonj.amente marcada pola experiencia vital do autor, emigrante galego en ~1adrid dl'lldl ns SL'llS anos 1nozos. Claramente \'iradu... 'ar;1 () :xénl'rn p11l tico, os seus versos populares en lingua galega eran hl'n recibidos naque la (Ja licia que aínda tiña viva a efervescencia dos Conturc8 de Rosalía. () poeta costun1ista, a1nantc do pobo galego e copartícipe da lcdicia do seu espírito e da súa paisaxe, n1uda a poeta filosófico, preocupado polo mundo ontolóxico, centrado na problemática da existencia humana, na vida e na morte vistas a través do prisma da emigración. A soidade, o pesimismo vital, o sufrimento, a amargura, tal vez sexan resultado da recreación daquela vida desaco1igada da que Cando participou e que Rosalía de (~astro asumirá para si no prólogo de Folios novas; o vate de ~'lontecubeiro ben a puidera repetir coma ela nalbrnnha ocasión. lvláis as cousas teñen de ser como as tan as circunstancias, e se cu non puiden nunca ftixir ás n1iñas tristezas. os n1cus versos nen os... Lois do l~ando mantén sen1pre a dignidad.e das esceas e dos pcrsonaxcs que describe, ofrece unha visión nohre, ás veces idílica da súa tt:rra. Identificado

198 196 LIBROS coas clases populares, as cales miserias coñecía ben e non duhidaba en levar á pluma. Rexeita en todo momento a ética das camadas dominantes, copartícipe do espírito crítico propio da xeración literaria que o arroupaha. C'arni/o c;onzález Rodríguez. JOSE MAJ\IUEL BIAJ\TCO Pfuli)( J. "Religiosidad popular en el municipio de Begonle". Diputación f>rovincial de Lugo 'fesis doctoral leída en julio del 89 en la Facultad de Geografía e Historia de la LTniversidad de Santiago de l'ompostela. La religiosidad popular ha sido, en todos los tiempos, el espíritu vi\'ificador de h1s almas sencillas que no entienden las grandes sutilezas teológicas y gustan de concretar su ansia de divinidad lejos de la~ grandes teorizaciones centrándose en el a1lto a advocaciones e imágenes concretas que se veneran en determinados santuarios de su comunidad. El autor a lo largo de su trabajo realiza un estudio en profundidad del concepto y características de la religiosidad popular en general para pasar seguidamente a centrarse en las celebraciones festivo-religiosa-; de ámbito universal como son, Navidad, S. l\ntonio, Candelaria, Cuaresma, cte. Esto le da pie para examinar la-; fiesta.;; locales del municipio en su doble vertiente religiosa y profana. Antes de pasar a lo que constituye el grueso de la obra, a saber, los veinticuatro santuarios analizados en la misma y que abarcan de la página 65 a la 140, estudia el marco espacial del atrio y la iglesia íntimamente ligados a la celebración religiosa. Siguen las diversas formas de la organización de la religiosidad popular para rematar con el aprendizaje de los valores religiosos centrados en Dios, la Virgen, los santos, los ágeles, el demonio, el cielo e infierno y purgatorio. 1\naliza asimismo los rituales de transición y símbolos religiosos protectores. Especial interés ofrecen los capítulos 15 al 17 donde trata el tema del curanderismo y religión, la plasticidad en la religiosidad popular y literatura popular en torno a la misma.,.\ continuación reseñamos algunos de los temas más sugestivos: las belidas, mal de ojo, petitorios y leyendas y cuentos populares. La edición es impecable siendo de resaltar los cuadros sinópticos, fotografías, reproducciones de documentos, mapas y diversos materiales de los que el autor echó mano para este estudio. ltna selecta y profusa bibliografía relacionada con el tema pone el broche a esta obra imprescindible para conocer el sentir religioso de nuestro pueblo. Manuel RodrígUez Sánchez.

199 LIBROS 197 ENRIQUE s,wtos G1\YOSO. "Historia de la prensa gallega ". Sargadelos ()bra voluminosa en la que se reseñan por años todas las publicaciones de la prensa gallega durante el periodo indicado. Cada año lo articula el autor de la forma siguiente: Efemérides de Galicia. Efemérides de España. Efemérides del extranjero. Se trata de un brevísimo resumen de los hechos más importantes acaecidos en ese año. A continuación se recoge el título de la publicación, subtítulo (si es el caso), fecha de aparición y cese, director, subdirector, colaboradores y editor. Le siguen el contenido y tendencia de la misma. El autor hace un breve comentario sobre la publicación para pasar a la evolución de la misma y bibliografía al respecto. De gran utilidad para el lector son los índices cronológico, alfabético, de tendencias políticas y temático así corno de láminas con que se cierra la obra. A1anuel Rodríguez Sánchez. CONSELLO 0,\ CULTURA GALEG,\. "Galicia Terra Nui". i\lva Industria Grófku S.L., p. Co título de "Galicia Terra Nai" nace este impresionante libro-catálogo, promovido polo Consello da Cultura (}alega. Este libro é un complemento da exposición itinerante que leva o mesmo nome e que se estrenou no mes de Nadal en A Coruña.,\ idea partiu de!\1anuel Rivas, coordinador da mostra. Neste importante proxecto cultural participaron sete artistas galegas da fotografía: Vari Cararnés, José \T. Caroncho, Xulio Correa, Xurxo Lobato, Xoán Piñón, Xosé Tejero e Tino \ 1 iz. Todos eles fixeron un ferrnoso traballo sobre a terra, baseado na Nai?'\atureza. Nel plasmaron o mundo rural galego pero sen achegarse ó mar, de aí o nome do título. Cada fotografía é unha estampa do universo campesiño e reflexa perfectamente a cultura popular, a verdadeira cultura. () longo destas páxina._.;;; vemos inmortalizados os ritos, a._.;;; crencias do pobo, os modos de vida, a paisaxe, as contradicións e interrelacións entre o ámbito rural e o urbano... Corno hen di "Manuel Rivas, estamos ante un intento de ir trala alma de l~alicia. Berto 1\rúñez (}arcía RUIZ LENAS, X. Don Celestino. Ed. Servicio de Publicaciones Diputación Provincial, Lugo 1992, 56 pax. Este pequeno libro componse duns amenos relatos que se refiren a temas inindonienses: ;\ rapa das bestas, as festas de San Pedro de t\rgomoso, o convento dos Picos, San Cosmiño o W1ilagroso e a pena do LTnto.

200 198 LIBROS Trátase dun conxunto de cousas imaxinadas para destacar actuacións e costumes antigos; relacionándoos coa toponimia eco folclore da zona na que se desenvolven. O protagonista destas historias é D. Celestino, crego da Catedral de Mondoñedo, ben querido polos acólitos e nenas do coro. As súas ocupacións permitíanlle viaxar con bastante frecuencia a algunhas parroquias da diócese, a súa voz de barítono era a máis cotizada de todas e, sobre todo, o curioso que eran as andanzas e pitanzas do presbítero D. Celestino. O autor coñece moi ben a xeografía, o ambiente comarcal e os costumes da época na que sitúa as súas historietas, a primeira rnetade do século XX. Dá a impresión de que nos atopamos vivindo no lugar e mesmo coas persoas que protagonizan a acción. Cunha finísima ironía resalta canto debe ser destacado da psicoloxía dos seus enxebres personaxes, coa intención de sorprender polas simpáticas ocorrencias a quen o lea. M.ª Teresa González Rodríguez. J. MANUEL GONZALEZ REBOREIX). JOAQUIN RODRIGUEZ CAMPOS. "Antropología y etnografía de las proximidades de la Sierra de Aneares''. Vol. l. Diputación provincial de Lugo La obra está dividida en dos partes, la primera "Casa y pueblo en la vertiente occidental de la Sierra de Aneares", redactada por J. M. G. Reboredo. Después de una introducción en la que el autor describe el aspecto físico e histórico de la comarca, así como el presente de la misma y una visión del pasado próximo, toda ella perfectamente ilustrada con gráficas y fotografías, aborda el estudio de la ca..;;a, cultivos, ganados, inmuebles y el componente humano de la comarca. El segundo capítulo lo dedica a estudiar el pueblo fijándose principalmente en las relaciones intervecinales de colaboración en los trabajos colectivos de utilidad general, como son el pastoreo del ganado menor (viceira), a malla, matanza y aprovechamiento del monte. Como se puede deducir, todas ellas tareas materiales, fácihnente realizables por cualquier comunidad agraria gallega. Mención especial merece otro tipo de ayuda, que en la mentalidad campesina de la comarca, sólo se puede llevar a cabo gracias a la intercesión de ciertas personas especiales, cuyas virtudes y características se exponen en la página 78, y que reciben el nombre de rezadores de responsos. Se acude a éstos cuando el esfuerzo colectivo y material se sienten imposibilitados para atajar el mal. Contra estas adversidades no basta sólo el esfuerzo material, se requiere una forma mística de combate encomendado a los arresponsudores. El autor dedica el tercer capítulo a examinar dos ejemplos de relaciones supralocales: Matrimonio y fiestas. Al margen del estupendo estudio antropológico el trabajo del profesor Rehoredo tiene un interés especial para los filósofos por

201 LIRR()S 199 recoger in silu muchísimas formas dialectales de la comarca, así como los distintos nombres aplicados a cada animal según las edades del mismo y a las máscaras que recorren la comarca en el día de Reyes. Lástima que la obra carezca de un índice final que facilite la consulta rápida de las distintas voces, nos gustaría que en el volumen segundo se supliese esta carencia muy propia de las ediciones españolas. La segunda parte que lleva por título "La crisis de un sisrema de vida tradi L'ional", redactada por Joaquín Rodríguez Campos, analiza el sistema tradicional de la vida en la comarca con los porcentajes de monte y tierra dedicados a cada cultivo así como el número de cabezas de ganado por familia para entrar a continuación en el estudio de la cooperación y actitud vecinal ante el infortunio sufrido por azar por alguien de la comunidad. Especial interés muestran los capítulos cuatro al seis con un estudio serio sobre la transmisión de la herencia, la mujer y la ecología en la.;; creencias populares. Cierran la obra dos capítulos dedicados a los problemas surgidos en torno al nombre de "Los J\ncares" y " Qué significa ser ancarés?". 1\1anuel Rodríguez &ínchcz. Mi\RIA TERESJ\ IGLESIAS CARREIR!l. "Museo provincial de Lugo. Guía do ulumo". Tráta.;;e dun libriño de 82 páxinas, artisticamente presentado cunha finalidade teórico-práctica, adicado ós nenos que visiten o 1'1useo, para que os rapaces non se limiten a ver tan só o que ven, senón a pensar no que ven, e así adquirir coñecementos de Arte. \ división en varios apartados cun breve resume dos contidos, e a enquisa a que se somete o alumno, despois de contemplar cada conxunto de pezas, fan do libro un maxi.stral exemplo do que debe ser unha visita didáctica a un ~ 1useo. Por iso, só me queda felicitar á autora e ú equipo que colahorou con ela, e o mesmo á Excma. [)iputación Provincial de Lugo por esta publicación. XeslÍS (iuerra.,jl ',\N CARU JS FERJ.\!ANVEZ PULPE/RO. "Lugo y su provincia. Reseña general". l)esde hace algunas décadas se vienen publicando por diversos autores libros y folletos de índole turístico-informativo sobre las ciudades y tierras Je nuestra Galicia. Para mí personalmente, merece una especial mención "RlT'I'A.._~ l)e C.1\I>V\ (}1\LICIA", publicada por esta entidad en Es una obra perfecta en su género. Lamento que no sea más conocida y estim<.ida.

202 200 LIBROS Por lo que se refiere a nuestra provincia en concreto, acaba de publicar la Excma. Diputación Provincial de Lugo un libro de 160 páginas bellamente editado y con abundantes fotografías a todo color, lo que constituye un alarde de saber y buen gusto. "Se pretende -dice el autor- dar a conocer, de forma global o a modo de "reseña", aquellas características generales que conforman la provincia de Lugo, incluyendo un glosario-resrnnen de monumentos, motivos y acontecimientos más singulares de cada uno de los ayuntamientos con ~aproximadamente~ referencias". Creo que lo ha logrado. 1\dolece, sin embargo, de algunos pequeños defectos tipográficos y errores informativos. Me permito señalar un par de ellos. En la pág. 55 (se refiere a Chantada) dice: "Fiestas. 25 de agosto: Ntra. Sra. del Carmen". Lo correcto sería: Penúltimo domingo de agosto: Ntra. Sra. del Carmen; que no siempre coincide, como sabemos, con el día 25. ()tro error. Por ahí andan unos mapas geográficos realizados por el Ministerio de Defensa hace muchos años. En ellos aparece la parroquia de Sta. Cruz de Viana situada en la margen izquierda del río /\sma, y su iglesia a unos dos Km.-;. del río. Así aparece en los mapas que ofrece el autor. Y no es verdad. La parroquia de Sta. Cruz de Viana está en la margen derecha del Asma, y su iglesia a unos doscientos metros del río. De todos modos el libro de Femández Pulpeiro es un libro digno de encomio y de llevar en nuestra mochila a la hora de de visitar tierras y pueblos de nuestra provincia. Jesús Guerra. LADISL\O CASTRO PEREZ: "Los torques de los dioses y de los hombres". Vía Láctea Editorial, A Coruña pp. 'Es esta una obra destinada fundamentalmente a lll1 público universitario, interesado por la arqueología y la historia, que aborda un tema hasta ahora no tratado de un mooo riguroso -a pesar de la curiosidad que suscita- por la bibliografía especializada. El uso y sentido de esos collares rígidos, generalmente metálicos -los torques- que presentes desde los comienzos de la mctalurbria (111 milenio en Europa) y con pervivencia bajo dominación romana, están todavía en uso en ciertas sociedades tradicionales de Asia y \frica. El autor, apoyándose en evidencia-; arqueológicas y textuales, vishunbra el sentido simbólico de este objeto, que de modo breve resumimos: a) El primer uso del torques está todavía oscuro debido a la escasez de testimonios, pero todo parece apuntar que, junto con otros adornos, constituía un atributo de prestigio de carácter sacral. 1\lgunos de estos primeros torques, en ciertas áreas geográficas, también "podían ser formas cómodas para las transacciones de metal, es decir, lingotes paleornonctarios".

203 LIBROS 201 b) En las culturas bárbaras de Europa durante la Edad de 1 Iierro, los torques se hacen presentes corno atributo de príncipes heroizados (los llamados príncipes hallstátticos). e) En el ámbito de las culturas nórdicas, estatuillas masculinas y femeninas, así como otras del mediterráneo occidental, generahnente femeninas, muestran el torques como atributo de la divinidad. d) A lo largo de la Segunda Edad del Hierro se incrementan las representaciones de héroes y divinidades engalanados con esta joya. A partir de la romanización aparece frecuentemente asociado a determinados dioses como Mercurio (prosperidad, riqueza) y Venus (fertilidad), que hace pensar en una asimilación ("interoretatio") de dioses autóctonos con los del panteón romano. e) En el mundo celta "parece razonable creer en la inserción de los torques en determinadas redes, donde estos bienes servían para sellar vínculos y alianzas" en sintonía con ese uso paleomonetario que ya hemos mencionado. Se cierra esta interesante monografía con las notas y una buena bibliografía. César M. Carnero Rodriguez 1l\!ELINO GOMEZ LEfXJ: No centenario do seu nacemento Este breve monográfico é un recordatorio que os sobriños e parentes de D. 1\velino Gómez Ledo ofrecen ó pobo de Chantada para que a súa memoria non sexa esquecida. () libro consta de cinco partes perfectamente estructuradas: unha pequena biografía de Gómez Ledo; a transcripción do poema épico "A lenda de Calrosmano", que tivo tal sona internacional que foi traducido ó italiano, alemán, croata e búlgaro; a reproducción dun soneto manuescrito publicado no Cancioneiro da Nasa Señora do Faro, dedicado a ensalza-la lingua galega; o cuarto capítulo do libro son testemuños de importantes personalidades do ámbito nacional que escribiron sobre a obra literaria de Gómez Ledo. 'fodos estes comentarios foron recollidos de cartas, críticas literarias e artigas xornalísticos; por último, pecha este opúsculo a relación de toda a obra de D. Avelino, tanto en lingua galega coma en lingua castelá. Ó longo destas páxinas descubrimos a un importante escritor que debería ser homenaxeado debidamente xa que, como di J\lonso Montero: "Ben o merece a riqueza da sua obra e o relativo esquecemento do seu nome". Berta l'lúñez Gorcía.

204 202 LIBROS BASILIO CEGARRA: "Guía da arle de Galicia". Galaxia, Vigo páx. Neste eido tan saturado e pouco "orixinal" da.;; guías, na que as máis das veces non fan nutra cousa que repetirse, e o que é peor, repiten os abondosos erras, é pracenteiro atoparse con esta Guia da arte de Ck1Iicia de Basilio Cegarra que hoxe comentamos. Novedosa pala súa concepción: recolle de xeito sistemático a historia da arte conservada na nasa terra; constitúe un bó froito no que se pon de manifesto o traballo e sabedoría dun especialista -profesor de arte e fotógrafo-, xunto co conocemento directo da obra e a documentación reflexada, en parte, na bibliografía. A obra, despois dun pequeno limiar e unhas verbas explicativas de corno usala, estructúrase en capítulos que cunha arde cronolóxica e estilística adéntranse dende a prehistoria (cap. 1) ata a época contemporánea (cap. ll), pasando pola romanización (cap. 2), o prerrománico (cap. 3), románico (cap. 5), gótico (cap. 6), o renacemento (cap. 8), barroco (cap. 9) e a arte neoclásica (cap. 10). Capítulo aparte meréceno a Catedral de Santiago (cap. 4) e as outras catedrais galegas (cap. 7) que de seu constituen "pequenas grandes" historias da nosa arte. l\. guía enriquécese, adernais das fotografías, dehuxos e mapa.;;, con un pequeno glosario de termos artísticos rnoi útil ó público non especializado, así corno tarnén coa xa mencionada bibliografía. Quixera suxerirlle ó autor -ninguén é perfecto- e á editorial, que en futuras edicións -que lle auguro- corrixa ou engada algunha cousiña que chamou especialmente a rniña atención: talando da importante colección de ourivería que atcsoura a Capela das Reliquias da Catedral Compostelá, pasa de corrido a estatuiña-relicario ofrecida por Gaufridus Conquatris, esta merece, cando menos, unha entrada coma a do Santiago Peregrino do bispo lsorna, que non se lle pode comparar en arte e beleza non si?; é esta unha peza senlleira da ourivería parisina da prirneira metade do século XIV que mereceu figurar na gran exposición Les [astes du Cnithique (París 1982) e na adicada a Santiago e ás peregrinacións en Europalia 85. Asimesmo, reivindicar como lucense e dende LUCENSIA para a vila de Sarria o lugar de nacemento de Gregario Fernández (non Pontevedra, Cfr. páx. 349); é este un dato admitido hoxe sen ningún xénero de dúbida. E tamén, aclarar, que a fundación donoso mosteiro de Samos parece ser de finais do século VI, pois no ano 655 foi refundado (non fundado, como se di na páx. 380) polo hispo Ermefrado, según consta nunha inscripción claustral - hoxe perdida - descuberta en Sería de desexar que esta Guia acompaña,;;;e ó libro de texto dos nosos estudiantes, e non sobra na biblioteca do profesor e especialista. César M. Camero Rodríguez.

205 COLABORARON M.' DOLORES CARMONA ALVAREZ Profesora; Lic. en Ciencias Químicas y en Farmacia. JAIME DELGADO GOMEZ GERARDO FERNANDEZ LOPEZ JUAN CARLOS FDEZ. PULPEIRO GONZALO FRAGA V AZQUEZ Profesor; Lic. en Arqueología; asesor del Patrimonio Histórico-Artístico de Lugo. Secretario del Seminario Diocesano de Lugo; Lic. en Teología. Jefe del Servicio de Cultura y Comunicación de la Diputación Provincial de Lugo. Profesor; Lic. en Teología e Historia Eclesiástica. BEGOÑA GONZALEZ FERNANDEZ Profesora; Lic. en Filología Hispánica. MANUEL LOPEZ LOPEZ JOSE MOLEJON RAÑON JOSE RAMON ONEGA LOPEZ ELIG!O RIV AS QUINTAS MANUEL RODRIGUEZ SANCHEZ DAMlAN YAÑEZ NElRA RECENSIÓN DE LIBROS Administrador del Seminario Diocesano de Lugo. Profesor; investigador y organista de la Catedral de Lugo. Escritor; Dr. en Derecho; autor de libros sobre temas históricos de Lugo. Profesor; Dr. en Derecho; autor de libros sobre temas históricos de Lugo. Profesor; Lic. en Filología Clásica. Monje Cisterciense de Osera (Orense). Camilo González Rodríguez; Manuel Rodríguez Sánchez; Berta Núñez García; Jesús Guerra :Mosquera; M.ª 1'eresa l1onzález Rodríguez; César Carnero Rodríguez.

206

207 Edición patrocinada por: EXCMA. DIPUTACION PROVINCIAL DE LUGO EXCMO. AYUNTAMIENTO DE LUGO FUNDACÍON CAÍXAqAUCIA i

XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE

XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE 17 2015 17 DE MAIO,, DÍA DAS HOMENAXE A CASTELAO EN LUGO. XUÑO DE 1936 (FUNDACIÓN FILGUEIRA VALVERDE) XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE XOSÉ FILGUEIRA VALVERDE LETRAS GALEGAS 17 DE MAIO DE

Más detalles

XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO

XOSÉ MARÍA DÍAZ CASTRO LETRAS GALEGAS 17 DE MAIO DE 2014 1 ESTE ANO ADÍCASE O DÍA DAS LETRAS A, AUTOR DUN ÚNICO LIBRO DE POEMAS, «NIMBOS». XOSÉ MARÍA FOI TRADUTOR DE POESÍAS AO GALEGO E MEMBRO «CORRESPON- DENTE» DA REAL ACADEMIA

Más detalles

XOSÉ ARMAS CASTRO Bibliografía

XOSÉ ARMAS CASTRO Bibliografía XOSÉ ARMAS CASTRO Bibliografía Bibliografía XOSÉ ARMAS CASTRO Licenciado en Xeografía e Historia pola Universidade de Santiago en 1976 e doutorado na mesma institución en 1990, a carreira do profesor Armas

Más detalles

UN AMOR POR DESCUBRIR

UN AMOR POR DESCUBRIR Un amor por descubrir 1 de 5 UN AMOR POR DESCUBRIR Esta é a unidade didáctica sobre a película Un amor por descubrir. Está realizada co obxectivo de que o profesorado despois de ver a película poida traballar

Más detalles

DINAMO producións. Catálogo de espectáculos 2010

DINAMO producións. Catálogo de espectáculos 2010 DINAMO producións Catálogo de espectáculos 2010 Ás Andadas DINAMOteatro Ás Andadas Xénero: Comedia (adultos) Duración: 60 minutos Tipo de público: todos os públicos Elenco: Pedro Brandariz Gómez Felipe

Más detalles

O VOLUNTARIADO E A INMIGRACIÓN Inmigración, xuventude e Voluntariado

O VOLUNTARIADO E A INMIGRACIÓN Inmigración, xuventude e Voluntariado O VOLUNTARIADO E A INMIGRACIÓN Inmigración, xuventude e Voluntariado Q-42g Dende o Voluntariado, ofrecemos unha iniciativa ós centros que como un feito xa habitualatópanse na situación de acoller alumnado

Más detalles

MANUEL MARÍA MANUEL MARÍA MANUEL MARÍA NUNHA CONFERENCIA EN ESCAIRÓN. ANO 1996 CARLOS GALLEGO DOMÍNGUEZ

MANUEL MARÍA MANUEL MARÍA MANUEL MARÍA NUNHA CONFERENCIA EN ESCAIRÓN. ANO 1996 CARLOS GALLEGO DOMÍNGUEZ NUNHA CONFERENCIA EN ESCAIRÓN. ANO 1996 17 DE MAIO, DÍA DAS LETRAS GALEGAS 17 DE MAIO DE 2016 COA SÚA DONA, SALETA GOY, NUNHA HOMENAXE ORGANIZADA POLA ASOCIACIÓN CULTURAL MONTE BLANCO DE O COUTO-PONTECESO.

Más detalles

Manuel Rodríguez López no Colexio de Paradela

Manuel Rodríguez López no Colexio de Paradela Colexio de PARADELA, 27/2/2015 Manuel Rodríguez López no Colexio de Paradela Home Otro Manuel Rodríguez López no Colexio de Paradela O próximo venres, 27 de febreiro (2015), vaise celebrar no Colexio

Más detalles

INFORME DO PARO REXISTRADO DECEMBRO DE 2009

INFORME DO PARO REXISTRADO DECEMBRO DE 2009 INFORME DO PARO REXISTRADO DECEMBRO DE 2009 Secretaría de Emprego, Economía Social e Autoemprego do S. N. de CC OO de Galicia Elaborado por: Rede de Técnicos de Emprego Informe de paro N.º 36 / Decembro

Más detalles

1º exame, 3ª avaliación

1º exame, 3ª avaliación 1º exame, 3ª avaliación 1. Tipos de texto: O diálogo (130) A entrevista (184) Os textos informativos (239) 2. O tecido da lingua: Cohesión: repetición, substitución e deíxe (102) Puntuación (132/158) 3.

Más detalles

Guía didáctica de Poetízate realizada polo escritor e profesor Carlos Negro (http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=carnegro1) A poesía non morde

Guía didáctica de Poetízate realizada polo escritor e profesor Carlos Negro (http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=carnegro1) A poesía non morde Guía didáctica de Poetízate realizada polo escritor e profesor Carlos Negro (http://bvg.udc.es/ficha_autor.jsp?id=carnegro1) A poesía non morde Guión de traballo sobre o libro Poetízate. Antoloxía da poesía

Más detalles

PROBA B (ORAL) Caderno dos examinadores C3-B-04

PROBA B (ORAL) Caderno dos examinadores C3-B-04 (ORAL) Caderno dos examinadores C3-B-04 PARTE 1 (Texto escrito) A continuación, lea vostede esta entrevista a Patricia Palma, coordinadora xeral de Universitarios pola Axuda Social. Tome as notas que precise.

Más detalles

Edificio Administrativo San Caetano, s/n Santiago de Compostela

Edificio Administrativo San Caetano, s/n Santiago de Compostela Por Real decreto 132/2010, do 12 de febreiro, establécense os requisitos mínimos dos centros que impartan as ensinanzas do segundo ciclo da educación infantil, a educación primaria e a educación secundaria.

Más detalles

RUTA DE QUEIXO E MEL. 2 DÍAS (2 días - 1 noite) 62 KM 4 CONCELLOS O Pino, Arzúa, Vila de Cruces, Santiso. a c

RUTA DE QUEIXO E MEL. 2 DÍAS (2 días - 1 noite) 62 KM 4 CONCELLOS O Pino, Arzúa, Vila de Cruces, Santiso. a c RUTA DE QUEIXO E MEL Gozar e aprender fusiónanse nesta experiencia de turismo industrial. Propoñémosche que percorras este fermoso territorio gozando das súas paisaxes agrícolas e gandeiras, que visites

Más detalles

Preguntas frecuentes acerca das validacións para o alumnado que cursa as ensinanzas profesionais de música e de danza e as ensinanzas de réxime xeral.

Preguntas frecuentes acerca das validacións para o alumnado que cursa as ensinanzas profesionais de música e de danza e as ensinanzas de réxime xeral. Preguntas frecuentes acerca das validacións para o alumnado que cursa as ensinanzas profesionais de música e de danza e as ensinanzas de réxime xeral. 1. Cantas materias do primeiro curso da ensinanza

Más detalles

Asociación ONGD Mi Perú. Programa de actividades

Asociación ONGD Mi Perú. Programa de actividades Asociación ONGD Mi Perú Programa de actividades 2016 2 Índice Introducción Presentación Actos e torneos Campañas Proxectos en Perú, India e Burkina Faso 3 Introducción A ONG Mi Perú é unha organización

Más detalles

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Ilustración: Óscar Villán Idea e textos: Colectivo Acatrotintas: Mayte Leis,

Más detalles

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Ilustración: Óscar Villán Idea e textos: Colectivo Acatrotintas: Mayte Leis,

Más detalles

Nébeda. Club de lectura e encontros literarios

Nébeda. Club de lectura e encontros literarios INTRODUCIÓN O club de lectura e encontros Nébeda ten como finalidade a creación de hábitos lectores entre estudantes da Universidade, ao tempo que fomenta a utilización da lingua galega e o coñecemento

Más detalles

LITERATURA GALEGA CONTEMPORÁNEA: NARRATIVA

LITERATURA GALEGA CONTEMPORÁNEA: NARRATIVA FACULTADE DE FILOLOXÍA LITERATURA GALEGA CONTEMPORÁNEA: NARRATIVA Dolores Vilavedra G 5051423A e B GUÍA DOCENTE E MATERIAL DIDÁCTICO 2016/2017 FACULTADE DE FILOLOXÍA. UNIVERSIDADE DE SANTIAGO DE COMPOSTELA

Más detalles

XI REBUMBIO MATEMÁTICO GALEGO FASE DE ZONA 29 abril 2011

XI REBUMBIO MATEMÁTICO GALEGO FASE DE ZONA 29 abril 2011 Problema 1 A área do triángulo Na Figura A do debuxo fíxose a representación dun rectángulo ABCD que ten, na realidade, 1 m 2 de área. Na Figura B, debuxouse sobre o rectángulo un triángulo MNB. Facede

Más detalles

Criterios para a promoción e titulación na ESO. IES Xunqueira I.

Criterios para a promoción e titulación na ESO. IES Xunqueira I. Criterios para a promoción e titulación na ESO. IES Xunqueira I. MARCO LEGAL: Esta proposta está baseada na lexislación actualmente vixente na Comunidade Autónoma de Galicia pola que se regula a avaliación

Más detalles

BASES DO III PREMIO UNIVERSITARIO DE COMUNICACIÓN CIENTÍFICA

BASES DO III PREMIO UNIVERSITARIO DE COMUNICACIÓN CIENTÍFICA BASES DO III PREMIO UNIVERSITARIO DE COMUNICACIÓN CIENTÍFICA Caixabank e GCiencia, o portal da Ciencia Galega, convocan a terceira edición do Premio Universitario de Comunicación Científica Contar a Ciencia,

Más detalles

Fundación Refuxio de Animais

Fundación Refuxio de Animais Fundación Refuxio de Animais A Fundación inicia a súa traxectoria en decembro do 2006 trátase dunha entidade sen ánimo de lucro está presidida polo alcalde do concello de Santiago de Compostela está financiada

Más detalles

Oficina de Medio Ambiente Vicerreitoría de Infraestruturas e Xestión Ambiental

Oficina de Medio Ambiente Vicerreitoría de Infraestruturas e Xestión Ambiental Oficina de Medio Ambiente Vicerreitoría de Infraestruturas e Xestión Ambiental A PEGADA ECOLÓXICA NA UDC En novembro de 2010, o persoal bolseiro da OMA participamos nas actividades propostas pola Sociedade

Más detalles

Carga de poboación estacional dos concellos de Galicia

Carga de poboación estacional dos concellos de Galicia estacional dos concellos de Galicia Resumo de resultados 06/07/2018 Índice Introdución... 1... 1 que pernoita e carga de diúrna... 9 Introdución O Instituto Galego de Estatística (IGE) publica por primeira

Más detalles

Luvas Verdes constitúese na primavera de 2001 como cuarteto de música tradicional integrado por Pedro Lamas e Daniel Bellón (gaitas) e Pepe Montero e

Luvas Verdes constitúese na primavera de 2001 como cuarteto de música tradicional integrado por Pedro Lamas e Daniel Bellón (gaitas) e Pepe Montero e Luvas Verdes constitúese na primavera de 2001 como cuarteto de música tradicional integrado por Pedro Lamas e Daniel Bellón (gaitas) e Pepe Montero e Melo Suárez (tamboril e bombo). Máis dunha vintena

Más detalles

ITINERARIOS SMART CORUÑA SMART CITY

ITINERARIOS SMART CORUÑA SMART CITY ITINERARIOS SMART CORUÑA SMART CITY Manual de usuario 1. INTRODUCIÓN 3 2. ACCESO PÚBLICO 4 2.1. CONTROL... 5 2.2. NAVEGACIÓN... 6 2.2.1. NAVEGACIÓN POR MAPA... 6 2.2.2. NAVEGACIÓN POR MINIATURA... 6 2.2.3.

Más detalles

AS IRMANDADES DA FALA. EDLGs: IES Nº1, Ordes + IES San Clemente, Compostela

AS IRMANDADES DA FALA. EDLGs: IES Nº1, Ordes + IES San Clemente, Compostela AS IRMANDADES DA FALA OS FUNDADORES Aurelio Ribalta, escritor galego que residía en Madrid e membro dun grupo de intelectuais galeguistas alí establecido, realizou un chamamento desde a revista Estudios

Más detalles

PROBA B (ORAL) CADERNO DO PERSOAL EXAMINADOR

PROBA B (ORAL) CADERNO DO PERSOAL EXAMINADOR 3 PROBA B (ORAL) CADERNO DO PERSOAL EXAMINADOR C-3B-2017 PARTE 1 (Texto escrito) A continuación, vai vostede ler un texto sobre os cambios no consumo cultural. Tome as notas que precise. Na entrevista

Más detalles

Guía de recursos dixitais da web da UDC

Guía de recursos dixitais da web da UDC Universidade da Coruña Guía de recursos dixitais da web da UDC Talleres de uso das TICS para a Orientación Universitaria 1 Guía de recursos dixitais da web da UDC Índice Pax 2 Introdución Pax 3 Como é

Más detalles

Pequena guia de acollida na Facultade

Pequena guia de acollida na Facultade Pequena guia de acollida na Facultade Este folleto é unha referencia rápida para a xente que comeza nesta facultade. Da información sobre cousas que podedes necesitar para comezar a desenvolvervos nela,

Más detalles

O ex-alumno do IES Otero Pedrayo de Ourense Mauro González Romero ven de ser nomeado "Míster Ourense"

O ex-alumno do IES Otero Pedrayo de Ourense Mauro González Romero ven de ser nomeado Míster Ourense O ex-alumno do IES Otero Pedrayo de Ourense Mauro González Romero ven de ser nomeado "Míster Ourense" Trala celebración da gala miss e mister Ourense o pasado 29 de novembro no café-bar Xesteira, xa temos

Más detalles

Hai accesos directos ás ensinanzas profesionais de artes plásticas de réxime especial?

Hai accesos directos ás ensinanzas profesionais de artes plásticas de réxime especial? S MÁIS COMÚNS SOBRE AS ENSINANZAS DE ARTES PLÁSTICAS DE RÉXIME ESPECIAL E OS ESTUDOS SUPERIORES DE DESEÑO E DE CONSERVACIÓN E RESTAURACIÓN DE BENS CULTURAIS PREGUNTA Que son os estudos superiores de artes?

Más detalles

Programa Anual de actividades culturais e de promoción das ensinanzas do CMUS Profesional de Música de Vigo

Programa Anual de actividades culturais e de promoción das ensinanzas do CMUS Profesional de Música de Vigo Dirección Xeral de Educación, Formación Profesional e Innovación Educativa CMUS/CDAN DO SISTEMA EDUCATIVO DE GALICIA Modelo MD71PLA05 Programa Anual de actividades culturais e de promoción das ensinanzas

Más detalles

Seminario de Planificación Empresarial

Seminario de Planificación Empresarial Seminario de Planificación Empresarial Con Perspectiva de Xénero Matrícula Gratuita Acción seleccionada no marco dun programa operativo cofinanciado polo FSE coa colaboración da Xunta de Galicia OBXECTIVOS

Más detalles

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa

Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Edita: Xunta de Galicia Consellería de Educación e Ordenación Universitaria Dirección Xeral de Ordenación e Innovación Educativa Ilustración: Óscar Villán Idea e textos: Colectivo Acatrotintas: Mayte Leis,

Más detalles

Como buscar no catálogo?

Como buscar no catálogo? GUÍA DO CATÁLOGO Como buscar no catálogo? Os resultados Imprimir / Gravar / Exportar Outras opcións dende o catálogo Perseo é o catálogo da Biblioteca Universitaria de Vigo e describe todos os documentos

Más detalles

Sindicato Nacional de Comisións Obreiras de Galicia. Comisión Executiva Nacional

Sindicato Nacional de Comisións Obreiras de Galicia. Comisión Executiva Nacional Sindicato Nacional de Comisións Obreiras de Galicia Comisión Executiva Nacional Ramón Sarmiento Solla Secretaría Xeral Nado en Baiona en 1973, é militante de Comisións Obreiras desde o ano 1997. Aos 20

Más detalles

ANSELMO LÓPEZ CARREIRA Bibliografía

ANSELMO LÓPEZ CARREIRA Bibliografía ANSELMO LÓPEZ CARREIRA Bibliografía Bibliografía ANSELMO LÓPEZ CARREIRA Nado en Vigo en 1951, licenciouse en Xeografía e Historia na Universidade de Santiago de Compostela e doutorouse alí tamén cun traballo

Más detalles

CABULLERÍA: CORDAS E NÓS

CABULLERÍA: CORDAS E NÓS CABULLERÍA: CORDAS E NÓS Dende sempre se teñen utilizado as cordas para diversos usos: amarrar, empaquetar, tirar, trenzar Nas casas podemos atopar cordas de distintas medidas para cometidos diferentes.

Más detalles

Xosé María Díaz Castro

Xosé María Díaz Castro Xosé María Díaz Castro Os Vilares, Guitiriz ( Lugo), 19 de febreiro de 1914 Lugo, 2 de outubro de 1990 A poesía gústame desque empecei a leer e escribir na escola, confésalle o poeta a Alvariño (Aquilino

Más detalles

MEMORIA DA ACTIVIDADE

MEMORIA DA ACTIVIDADE MEMORIA DA ACTIVIDADE ENQUISA SOBRE SAÚDE EMOCIONAL NA FAMILIA (Abril 2014, Ourense) 1. PRESENTACIÓN: Durante o "Paseo da Saúde" celebrado na cidade de Ourense o pasado mes de abril, organizado pola Concellería

Más detalles

AUTISMO GALICIA celebra a súa primeira ASEMBLEA XERAL do 2018

AUTISMO GALICIA celebra a súa primeira ASEMBLEA XERAL do 2018 1/5 2/5 O secretario as pasado contas edía presentouse 21 de a memoria xuño celebrouse de accións a primeira Autismo do ano Galicia na que durante se aprobaron odna. 2017. Patricia Estiveron presidenta

Más detalles

X PREMIO DIARIO CULTURAL DE TEATRO RADIOFÓNICO OBXECTO:

X PREMIO DIARIO CULTURAL DE TEATRO RADIOFÓNICO OBXECTO: X PREMIO DIARIO CULTURAL DE TEATRO RADIOFÓNICO OBXECTO: Desde a contemporaneidade e inscrito nunha tradición que fixo da radio canle de expresión artística, o Premio Diario Cultural de Teatro Radiofónico

Más detalles

DOSSIER ITH Rock ith.rock@hotmail.com www.facebook.com/ithgrupo 619 343 329 1.. Hiisttorriia ITH é un príncipe celta que dá nome ao grupo que forman Miguel, Toxo, Folgueira, Gonzalo e Lucía. Este grupo

Más detalles

Sinala, nos dous capítulos, onde empezan e acaban este prólogo e este epílogo. En que momento se sitúan? É un tempo diferente ao da acción da novela?

Sinala, nos dous capítulos, onde empezan e acaban este prólogo e este epílogo. En que momento se sitúan? É un tempo diferente ao da acción da novela? 1. Comecemos por estudar a estrutura da obra. A novela ábrese cunha pasaxe que serve de prólogo, e que non chega a ocupar a totalidade do capítulo primeiro, e péchase cun breve epílogo, que non ocupa a

Más detalles

Orde do.de xullo de 2017 pola que se desenvolve o Decreto 60/2017, do 22 de xuño, de reorganización de centros docentes de determinadas localidades.

Orde do.de xullo de 2017 pola que se desenvolve o Decreto 60/2017, do 22 de xuño, de reorganización de centros docentes de determinadas localidades. Orde do.de xullo de 2017 pola que se desenvolve o Decreto 60/2017, do 22 de xuño, de reorganización de centros docentes de determinadas localidades. Por medio do Decreto 60/2017, do 22 de xuño, se realiza

Más detalles

XORNADAS DE ORIENTACIÓN LABORAL

XORNADAS DE ORIENTACIÓN LABORAL XORNADAS DE ORIENTACIÓN LABORAL ( Departamento de FOL) Ao longo dunha semana, pasaron polo centro economistas, emprendedoras, sindicalistas, seleccionadores de recursos humanos e docentes, que achegaron

Más detalles

É unha presentación breve, escrita e ordenada da historia profesional e. académica. O CV é o mellor instrumento de marketing co que todos

É unha presentación breve, escrita e ordenada da historia profesional e. académica. O CV é o mellor instrumento de marketing co que todos O CURRÍCULO VITAE 1. QUE É UN CURRÍCULO VITAE? É unha presentación breve, escrita e ordenada da historia profesional e académica. O CV é o mellor instrumento de marketing co que todos contamos á hora de

Más detalles

economíasocial 2.4. As fontes estatísticas empregadas para a análise da economía social son, fundamentalmente,

economíasocial 2.4. As fontes estatísticas empregadas para a análise da economía social son, fundamentalmente, GaLICIa2003 2.4. economíasocial ESTE APARTADO ESTÁ DEDICADO Ó estudio da economía social, na que se engloban tódalas iniciativas empresariais por parte de traballadores que se constitúen para dar satisfacción

Más detalles

AS SECCIÓNS BILINGÜES A IMPLANTACIÓN DO PORTUGUÉS NO ENSINO REGRADO GALEGO

AS SECCIÓNS BILINGÜES A IMPLANTACIÓN DO PORTUGUÉS NO ENSINO REGRADO GALEGO AS As SECCIÓNS seccións BILINGÜES bilingües A a IMPLANTACIÓN implantación DO do portugués PORTUGUÉS NO no ENSINO ensino REGRADO regrado galego GALEGO AS SECCIÓNS BILINGÜES A IMPLANTACIÓN DO PORTUGUÉS NO

Más detalles

PROPOSTA BIBLIOGRÁFICA

PROPOSTA BIBLIOGRÁFICA PROPOSTA BIBLIOGRÁFICA Cando temos que comezar a contarlles contos? Dende que nacen. A nana é o primeiro conto que escoita a nena e o neno e temos que permitir que as crianzas estean en contacto cos contos

Más detalles

Decreto 132/1984, do 6 de setembro, polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia (DOG do ).

Decreto 132/1984, do 6 de setembro, polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia (DOG do ). Decreto 132/1984, do 6 de setembro, polo que se establece o procedemento para a fixación ou recuperación da toponimia de Galicia (DOG do 21.09.1984). A Lei 3/1983, do 15 de xuño, de normalización lingüística,

Más detalles

2º exame, 3ª avaliación

2º exame, 3ª avaliación 2º exame, 3ª avaliación 1. Tipos de texto: Actas (156) 2. O tecido da lingua: Cohesión: repetición, substitución e deíxe (102) Puntuación (132/158) Conectores textuais (186/216) 3. A lingua por dentro:

Más detalles

!!! 22 XUÑO_20 XULLO_2018!!!!! Máis alá da paisaxe

!!! 22 XUÑO_20 XULLO_2018!!!!! Máis alá da paisaxe Máis alá da paisaxe 22 XUÑO_20 XULLO_2018 Pode que iso sexa o que fan tódolos pintores: pinta-lo que non se ve a través do que se ve; en calquera caso, iso é o que fai con seguridade- Lito. E non porque

Más detalles

Consellería de Educación e Ordenación Universitaria

Consellería de Educación e Ordenación Universitaria DOG Núm. 90 Martes, 10 de maio de 2011 Páx. 8622 III. Outras disposicións Consellería de Educación e Ordenación Universitaria ORDE do 25 de marzo de 2011, pola que nomean os membros da Comisión Interuniversitaria

Más detalles

ROBERTO VIDAL BOLAÑO ADICADO A...

ROBERTO VIDAL BOLAÑO ADICADO A... ROBERTO VIDAL BOLAÑO ADICADO A... BIOGRAFÍA DO AUTOR Roberto Vidal Bolaño naceu o 31 de xullo de 1950 en santiago de Compostela. Cando só tiña quince anos en 1965, estrea a súa primeira peza teatral e

Más detalles

PROGRAMAS DA ADMINISTRACIÓN DA XUNTA DE GALICIA PARA O FOMENTO DA EDUCACIÓN AMBIENTAL NA ETAPA DE EDUCACIÓN PRIMARIA

PROGRAMAS DA ADMINISTRACIÓN DA XUNTA DE GALICIA PARA O FOMENTO DA EDUCACIÓN AMBIENTAL NA ETAPA DE EDUCACIÓN PRIMARIA PROGRAMAS DA ADMINISTRACIÓN DA XUNTA DE GALICIA PARA O FOMENTO DA EDUCACIÓN AMBIENTAL NA ETAPA DE EDUCACIÓN PRIMARIA Ourense, xullo 2017 Este relatorio forma parte dunha investigación máis ampla levada

Más detalles

Tribuna CADERNOS DE ESTUDIOS DA CASA MUSEO EMILIA PARDO BAZÁN

Tribuna CADERNOS DE ESTUDIOS DA CASA MUSEO EMILIA PARDO BAZÁN O ARQUIVO LITERARIO DE EMILIA PARDO BAZÁN Ricardo Axeitos Valiño (ARQUIVO DA REAL ACADEMIA GALEGA) Desde hai varios anos a Real Academia Galega comezou a reorganización do seu arquivo. Froito dése esforzó

Más detalles

DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA- ADMINISTRATIVA DE GALICIA

DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA- ADMINISTRATIVA DE GALICIA DISTRIBUCIÓN XEOGRÁFICA- ADMINISTRATIVA DE GALICIA ÍNDICE: 1. Etapas na construcción do territorio. 2. A Galicia actual: 2.1- Competencias turísticas. 2.2- As comarcas. 2.3- O Eixo Atlántico. 2 1. ETAPAS

Más detalles

Rúa Curros Enríquez, Celanova (Ourense) Tf.:

Rúa Curros Enríquez, Celanova (Ourense) Tf.: NOTA DE PRENSA ONDE O MUNDO SE CHAMA CELSO EMILIO CELANOVA E O SEU POETA A TRAVÉS DA CÁMARA WEB DA TVG Alumnos dos colexios Curros Enríquez da Coruña, Curros Enríquez de Celanova e Sagrado Corazón de Celanova

Más detalles

Día Internacional dos Arquivos

Día Internacional dos Arquivos Día Internacional dos Arquivos 2015 9 de xuño Vinde coñecelos! Día Internacional dos Arquivos Os traballos desenvolvidos nos arquivos son escasamente coñecidos polo común da sociedade, malia o labor fundamental

Más detalles

INFORMACIÓN EXTENDIDA E GUÍA PARA PAIS/NAIS SOBRE A BANDA SINFÓNICA INFANTIL DE GALICIA (BSIG) E A BANDA SINFÓNICA XUVENIL DE GALICIA (BSXG)

INFORMACIÓN EXTENDIDA E GUÍA PARA PAIS/NAIS SOBRE A BANDA SINFÓNICA INFANTIL DE GALICIA (BSIG) E A BANDA SINFÓNICA XUVENIL DE GALICIA (BSXG) INFORMACIÓN EXTENDIDA E GUÍA PARA PAIS/NAIS SOBRE A BANDA SINFÓNICA INFANTIL DE GALICIA (BSIG) E A BANDA SINFÓNICA XUVENIL DE GALICIA (BSXG) O PUNTO DE INICIO DO PROXECTO O Plan Nacional de Bandas de Música

Más detalles

Pasamos polo mercadillo para deixar o noso kilo de comida e o xoguete/libro no espazo de troco.

Pasamos polo mercadillo para deixar o noso kilo de comida e o xoguete/libro no espazo de troco. EVENTO Tic tac O Pino ACCIÓNS DESENVOLVIDAS DÍA 5 DE MARZO: Actividade no centro educativo CPI Camiño de Santiago. Unha educadora social (Viviana Varela Novo) e a mascota do proxecto (Tic Tac), entraron

Más detalles

INFORME ANUAL 2017 DO GRAO DE CUMPRIMENTO DOS ACORDOS APROBADOS NO PARLAMENTO DE GALICIA NA X LEXISLATURA

INFORME ANUAL 2017 DO GRAO DE CUMPRIMENTO DOS ACORDOS APROBADOS NO PARLAMENTO DE GALICIA NA X LEXISLATURA INFORME ANUAL 2017 DO GRAO DE CUMPRIMENTO DOS ACORDOS NO PARLAMENTO DE GALICIA NA X LEXISLATURA O control da acción do goberno polo Parlamento é un dos piares fundamentais sobre os que se sustenta o estado

Más detalles

Bases do concurso. Toda a información relativa a esta convocatoria pode consultarse na páxina web da SGAPEIO:

Bases do concurso. Toda a información relativa a esta convocatoria pode consultarse na páxina web da SGAPEIO: 1. Convocatoria III Incubadora de Sondaxes e Experimentos A Sociedade Galega para a promoción da Estatística e da Investigación de Operacións (SGAPEIO) en colaboración con educabarrié, a iniciativa educativa

Más detalles

INFORME SOBRE AFILIACIÓNS Á SEGURIDADE SOCIAL

INFORME SOBRE AFILIACIÓNS Á SEGURIDADE SOCIAL INFORME SOBRE AFILIACIÓNS Á SEGURIDADE SOCIAL Afiliacións medias decembro 2016 Santiago de Compostela, 4 de xaneiro de 2017 Instituto Galego de Estatística Complexo Administrativo San Lázaro s/n 15703

Más detalles

TRABAJO DE VALORES ÉTICOS- 4º ESO. Bloggers. de moda. Alonso Carrera, Pablo Fernandez del Sel, Elena E Gayoso Pascual, Carlos Santos Vidal, Enma

TRABAJO DE VALORES ÉTICOS- 4º ESO. Bloggers. de moda. Alonso Carrera, Pablo Fernandez del Sel, Elena E Gayoso Pascual, Carlos Santos Vidal, Enma TRABAJO DE VALORES ÉTICOS- 4º ESO Bloggers de moda Alonso Carrera, Pablo Fernandez del Sel, Elena E Gayoso Pascual, Carlos Santos Vidal, Enma Chiara Ferragni Ficha técnica Nombre: Chiara Ferragni Seguidores

Más detalles

En Vivenda Xove poderás atopar os recursos ao teu alcance para facilitar o acceso a unha vivenda.

En Vivenda Xove poderás atopar os recursos ao teu alcance para facilitar o acceso a unha vivenda. A Dirección Xeral de Xuventude e Voluntariado, da Consellería de Traballo e Benestar, pon a disposición da mocidade galega os cadernos informativos Abracaxove. Neles recóllense, dunha maneira sinxela e

Más detalles

SONRAIDER 5ª PROBA DA LIGA GALEGA DE RAID DE ORIENTACIÓN

SONRAIDER 5ª PROBA DA LIGA GALEGA DE RAID DE ORIENTACIÓN SONRAIDER 5ª PROBA DA LIGA GALEGA DE RAID DE ORIENTACIÓN 03 de outubro de 2015 ORGANIZA ASOCIACIÓN DEPORTIVA E CULTURAL ARNELA CONCELLO DE PORTO DO SON 1 Datos xerais: Data: Sábado 03 de outubro de 2015

Más detalles

1. TEXTO NARRATIVO acontecementos personaxes espazo tempo historia argumento relato trama discurso tema

1. TEXTO NARRATIVO acontecementos personaxes espazo tempo historia argumento relato trama discurso tema 1. TEXTO NARRATIVO Narrar é contar uns acontecementos, reais ou ficticios, que lles suceden a uns personaxes nun espazo e nun tempo. Son textos narrativos un conto, unha novela, unha biografía... Os acontecementos

Más detalles

E DAS PERSOAS RESIDENTES NO CONCELLO DA CORUÑA

E DAS PERSOAS RESIDENTES NO CONCELLO DA CORUÑA EVOLUCION DAS AFILIACIONS A SEGURIDADE SOCIAL POR REXIME E DAS PERSOAS RESIDENTES NO CONCELLO DA CORUÑA En xeral, trás a perda de emprego en tódolos sectores iniciada no 2008, os datos de 2014 mostran

Más detalles

PROGRAMACIÓN DE CICLO DO EQUIPO DE EDUCACIÓN INFANTIL

PROGRAMACIÓN DE CICLO DO EQUIPO DE EDUCACIÓN INFANTIL PROGRAMACIÓN DE CICLO DO EQUIPO DE EDUCACIÓN INFANTIL 1. CONTEXTUALIZACIÓN Programación de ciclo do Equipo de Educación Infantil para o curso 2012/2013 do CRA O Esquio de Valdoviño formado por cinco escolas:

Más detalles

CONVOCATORIA DOS V PREMIOS BIOGA

CONVOCATORIA DOS V PREMIOS BIOGA CONVOCATORIA DOS V PREMIOS BIOGA O Cluster Tecnolóxico Empresarial das Ciencias da Vida BIOGA, convoca os V PREMIOS BIOGA, patrocinados pola Axencia Galega de Innovación (GAIN), incentivando a posta en

Más detalles

Tendinopatía Rotuliana

Tendinopatía Rotuliana Páxina 24 Tendinopatía Rotuliana La tendinopatía rotuliana es un trastorno que afecta al tendón Rotuliano, más comúnmente en su inserción en el Pico de la Rótula. Tendón Sano Tendinopatía Rotuliana El

Más detalles

CONSELLERÍA DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA

CONSELLERÍA DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA DOG Núm. 184 Xoves, 26 de setembro de 2013 Páx. 37980 III. OUTRAS DISPOSICIÓNS CONSELLERÍA DE CULTURA, EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA DECRETO 154/2013, do 5 de setembro, polo que se aproba a delimitación

Más detalles

Cidade da Ciencia e a Innovación 2012 IX CONCURSO LITERARIO RITA SUÁREZ AMADO

Cidade da Ciencia e a Innovación 2012 IX CONCURSO LITERARIO RITA SUÁREZ AMADO IX CONCURSO LITERARIO RITA SUÁREZ AMADO MARZO 2014 HOMENAJE A RITA SUÁREZ AMADO IX CONCURSO LITERARIO DE RELATO CORTO Y POESÍA BASES 1. Pueden participar todos los alumnos que lo deseen. 2. Se establecen

Más detalles

espazoabalar Guía abalarmóbil

espazoabalar Guía abalarmóbil espazoabalar Guía abalarmóbil abalarmóbil é unha aplicación que permite ás familias consultar a información de calquera dos seus fillos a través do teléfono móbil. A Xunta de Galicia, coa finalidade de

Más detalles

Narrativa 1% 0% Novela (38) Narrativa curta (31) Traducións (15) Reedicións (11) Antoloxías (1) Poesía 15% 55%

Narrativa 1% 0% Novela (38) Narrativa curta (31) Traducións (15) Reedicións (11) Antoloxías (1) Poesía 15% 55% Narrativa 11% 1% % 16% 4% 32% Novela (38) Narrativa curta (31) Traducións (15) Reedicións (11) Antoloxías (1) Poesía 12% 5% 15% 55% 13% Poetas galegos (49) Traducións (12) Reedicións (14) Antoloxías (11)

Más detalles

DOSSIER Rúa República Checa 52, oficina Santiago de Compostela

DOSSIER Rúa República Checa 52, oficina Santiago de Compostela DOSSIER 2017 Rúa República Checa 52, oficina 2.14. 15707 Santiago de Compostela www.fagal.org fagal@fagal.org 981 59 51 21 2 QUE É A FEDERACIÓN ALZHÉIMER GALICIA A Federación de Asociacións Galegas de

Más detalles

ACTIVIDADES MÓDULO II

ACTIVIDADES MÓDULO II ACTIVIDADES MÓDULO II ACTIVIDADE 1. A IGUALDADE DE XÉNERO NO NOSO CONTORNO SOCIAL OBXECTIVOS Analizar as percepcións sociais sobre a igualdade entre mulleres e homes. Comprender o concepto de igualdade

Más detalles

DOG Núm. 120 Xoves, 23 de xuño de 2011 Páx CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA

DOG Núm. 120 Xoves, 23 de xuño de 2011 Páx CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA DOG Núm. 120 Xoves, 23 de xuño de 2011 Páx. 16443 III. OUTRAS DISPOSICIÓNS CONSELLERÍA DE EDUCACIÓN E ORDENACIÓN UNIVERSITARIA ORDE do 22 de xuño de 2011 pola que se desenvolve o Decreto 118/2011, do 16

Más detalles

A CALCULADORA EN EDUCACIÓN INFANTIL

A CALCULADORA EN EDUCACIÓN INFANTIL A CALCULADORA EN EDUCACIÓN INFANTIL 1. COÑECEMENTOS PREVIOS Como paso previo para o uso e manexo da calculadora nos diferentes niveis da etapa infantil, fixemos una presentación previa en cada aula. Presentamos

Más detalles

ÁREA DE IDENTIFICACIÓN

ÁREA DE IDENTIFICACIÓN ÁREA DE IDENTIFICACIÓN CÓDIGO DA SERIE: 120 DENOMINACIÓN DE SERIE: Expedientes preparatorios das reunións da Comisión de Secretarios Xerais Técnicos (Consellería de Cultura, Educación e Ordenación Universitaria.

Más detalles

O Centro Cinematográfico Galego: Un manifesto de intencións Distribuido por culturagalega.org font

O Centro Cinematográfico Galego: Un manifesto de intencións Distribuido por culturagalega.org font 1 O Centro Cinematográfico Galego: Un manifesto de intencións Distribuido por culturagalega.org font 2 A máis sistemática elaboración teórica dedicada ó cine documental por parte de Carlos Velo, iniciador

Más detalles

Programa docente en créditos ECTS

Programa docente en créditos ECTS UNIVERSIDADE DE VIGO Programa docente en créditos ECTS CAMPUS : DEPARTAMENTO : CENTRO : TITULACIÓN : OURENSE HISTORIA, ARTE E XEOGRAFIA FACULTADE DE HISTORIA LICENCIADO EN HISTORIA CURSO : 201 2012-201

Más detalles

Visitas didácticas. Gaiás Cidade da Cultura

Visitas didácticas. Gaiás Cidade da Cultura Visitas didácticas Gaiás Cidade da Cultura 2015/2016 Co obxectivo de permitir aos centros escolares planificar con antelación o seu calendario, avanzamos o programa de actividades didácticas da Cidade

Más detalles

O 93,1% dos galegos de 16 ou máis anos manifesta estar preocupado polo medio ambiente e un 19,1% participar en actividades relacionadas

O 93,1% dos galegos de 16 ou máis anos manifesta estar preocupado polo medio ambiente e un 19,1% participar en actividades relacionadas Enquisa social 2008: fogares e medio ambiente NOTA DE PRENSA O 93,1% dos galegos de 16 ou máis anos manifesta estar preocupado polo medio ambiente e un 19,1% participar en actividades relacionadas O IGE

Más detalles

PROBA B (ORAL) Caderno dos examinadores

PROBA B (ORAL) Caderno dos examinadores º PROBA B (ORAL) Caderno dos examinadores C2-B-13 PARTE 1 (Texto escrito) A continuación, lea vostede o seguinte artigo sobre a asociación o Novo Circo. Tome as notas que precise. Na entrevista oral terá

Más detalles

Concello de Viveiro RESOLUCIÓN DE ALCALDÍA

Concello de Viveiro RESOLUCIÓN DE ALCALDÍA EXPTE.-6080/2017 RESOLUCIÓN DE ALCALDÍA Dª. MARIA LOUREIRO GARCIA, Alcaldesa-Presidenta do Excmo. Concello de VIVEIRO, en virtude das atribucións que me confiren os artigos 21 da Lei 7/1985, do 2 de abril,

Más detalles

MEMORIA ACTIVIDADE DO CLUB ESTUDIANTES LUGO PARA

MEMORIA ACTIVIDADE DO CLUB ESTUDIANTES LUGO PARA MEMORIA ACTIVIDADE DO CLUB ESTUDIANTES LUGO PARA TEMPADA 2009/2010 1 MEMORIA DESCRIPTIVA: 1. ESPÍRITO DA ENTIDADE E DO PROXECTO 2. ESTRUCTURA 3. LIÑAS MESTRAS PARA CONSOLIDAR A ESTRUCTURA 4. RELACION DE

Más detalles

MAPA DE RECURSOS: Oficinas de Emprego, Puntos de Información Multimedia e Entidades Colaboradoras en Captación de Ofertas

MAPA DE RECURSOS: Oficinas de Emprego, Puntos de Información Multimedia e Entidades Colaboradoras en Captación de Ofertas ASOCIACION IMPULSORA DO PACTO TERRITORIAL DE EMPREGO DE BARBANZA-NOIA ASOCIACIÓN IMPULSORA DO PACTO TERRITORIAL DE EMPREGO DO BARBANZA-NOIA UNIDADES DE PROMOCIÓN E DESENVOLVEMENTO MAPA DE RECURSOS: Oficinas

Más detalles

MULLERES DA COSTA DA MORTE

MULLERES DA COSTA DA MORTE MULLERES DA COSTA DA MORTE Na Costa da Morte as mulleres xogan un papel fundamental nos oficios do mar. En base ao seu traballo susténtanse centos de familias neste litoral atlántico, tan agreste e belo

Más detalles

O punto de partida do proxecto, o Plan Nacional de Bandas de Música:

O punto de partida do proxecto, o Plan Nacional de Bandas de Música: PRESENTACIÓN DE CANDIDATURAS PARA AS SEDES DOS ENCONTROS DA BANDA SINFÓNICA INFANTIL E XUVENIL DE GALICIA 2018-2020 O punto de partida do proxecto, o Plan Nacional de Bandas de Música: O Plan Nacional

Más detalles

UNIVERSIDADE DA CORUÑA UNIVERSITAS XXI ECONÓMICO XESTIÓN DA PRO RATA MANUAL DE USUARIO

UNIVERSIDADE DA CORUÑA UNIVERSITAS XXI ECONÓMICO XESTIÓN DA PRO RATA MANUAL DE USUARIO UNIVERSIDADE DA CORUÑA UNIVERSITAS XXI ECONÓMICO XESTIÓN DA PRO RATA MANUAL DE USUARIO XANEIRO DE 2011 ÍNDICE DE CONTIDOS 1. INTRODUCIÓN...3 2. CONCEPTO DE PRO RATA E IVE SOPORTADO DEDUCIBLE...3 3. FUNCIONAMENTO

Más detalles

Normas de convivencia no centro

Normas de convivencia no centro r/ Rosalía de Castro, 3, Santiago de Compostela A Coruña 15706. Tfno: 91522062, Fax: 915203 Benvida: Benvid@s ao noso centro, que vai ser o voso durante os próximos dous cursos. Desexamos que esta nova

Más detalles