FAQ s Cambionan. Si. E preguntanan mas frecuente haci na AZV ta wordo publica den

Documentos relacionados
ASSESSMENT PA UNIDAD DI SERVICIO.

Gender Gap na. Aruba. februari 2012

TA RED SO TA CUESTIONA Y BRINGA CONTRA

UN BON PREPARACION PA UN VACANSI SIN PREOCUPACION

E temporada di gozo alegria, musica y baile a yega un biaha mas! Chikito y grandi sa goza di dje.

Pesey e ta na su lugar pa nos celebra e cumpleaños di nos Rei Willem- Alexander. E ta pas pa ariba un dia manera awe nos brinda na su honor.

Prueba di Naturalisacion

Bon nochi dama y cabayeronan,

Mucha den e fase di cambio

S T I L I S T I C A DI PAPIAMENTO

Aruba, juni Edicion 36

Checkeo si / no. Ta ken no a yega di haci un checkeo medico general? Tin di nos cu ta HEADLINES. pulso. 8Podoterapia

DISCURSO DI GOBERNADOR NA OCASION DI HURAMENTACION DI GABINETE WEVER-CROES

Prome entrega di remedi

MI NOMBER: Mi buki di salud

Mehoracion den cuido. Si! Un edicion yena di informacion pa guia bo den e mundo medico di. HEADLINES Seguro di biahe. pulso. 12Bacteria resistente

DISCURSO NA OCASION DI APERTURA DI AÑA PARLAMENTARIO

BUKI DI INFORMACION PA PASHENT

Aspecto verbal den Papiamento

Adres: Beatrixstraat 8 Oranjestad, Aruba T F facebook.com/arubadoet TOOLKIT

Ta hopi importante pa cada pashent haya sa kico tur e por haci ora e mester di cuido. Ta. Bo mester di cuido Pero bo sa unda pa bay? HEADLINES.

Sherwin Vingal Manager Financien

Comunicado di Prensa di Indice di Prijs di Consumo December 2017

Obesidad y tratamento medico den exterior HEADLINES. pulso. 14Pone BISTA riba DIABETES. Sanger dushi. Biba cu incontinencia no ta un berguensa!

Introducion di un reglamento nobo. Viviana Bermudez Manager di Pensioen

EMBARGO TOT 12 SEPTEMBER UUR DISCURSO DI GOBERNADOR DI ARUBA NA OCASION DI APERTURA DI AÑA PARLAMENTARIO

FEDERACION DI TRAHADORNAN DI ARUBA (F.T.A.) REGLAMENTO DI DAHU ASISTENCIA HURIDICO

E producto aki a worde getest i aproba door di dietistanan di Horacio Oduber Hospital. Esey kiermen cu e ta bon i saludabel p abo tambe!

Continuamente AZV hunto

Indice di Prijs di Consumo, base December 2006 Maart 2018

CONTESTA PA10 PREGUNTA CU HOBENNAN SA HACI

CONTENIDO: UN COMUNIDAD NOBO - (Home) Carta personal di Lider di MPA I. INTRODUCCION. Vision y principio di partido UN COMUNIDAD NOBO SECTORNAN

Di curason; duna sanger! No tin niun satisfaccion mas grandi cu duna sanger. Si! Bo tabata sa cu HEADLINES. pulso. Fundacion Anti Droga Aruba

DISCURSO GOBERNADOR APERTURA AÑA PARLAMENTARIO SEPTEMBER 2018

Indice di Prijs di Consumo, base December 2006 Januari 2018

HAVO Habilidad di lesa 2018 Periodo di examen 1 9 di mei 150 minuut ARUBA PAPIAMENTO. Buki di texto. E buki di texto aki ta contene tres texto..

CRITERIONAN DI PETICION PA COFINANCIAMENTO

Foyeto Colombia 2018 Biahe educativo di e alumnonan di Havo 4 di Colegio Arubano

E Recordatorionan di Jehova Ta Confiabel PAGINA 3 CANTICA: 64, 114

Aña escolar

LISTA DI PREGUNTA MAS HACI (version 23/08/13)

Dwight Didier Manager Hypotheken

Saca Pleno Beneficio di Bo Lesamento di Bijbel PAGINA 7. Uza e Palabra di Dios pa Beneficia Bo Mes y Otronan PAGINA 12

Departamento di Progreso Laboral. Checklist peticion pa entrega di vacatura

7. EDUCACION DI CALIDAD Y CULTURA

Arubalening : unda mi ta bay studia?

Kico e ta y con mi ta yega na dje. Jennifer Jacobs Manager HR & Communicatie

Mi kier a yama nos miembronan di prensa un bon bini na nos conferencia anual di prensa. Nos ta aprecia hopi boso presencia aki na nos oficina.

Companianan di Compra y Benta. Pawn shops

Seguridad Prome. Adolescente y droga for di un perspectiva basa riba realidad. Marsha Rosenbaum, PhD

Servicio di Impuesto. Belastingkantoor

AVP KIER HORA OTRO VISION DI PPA!! GATEWAY/PUENTE/HUB PA INTERNACIONAL TRADE TA PPA SU VISION PA E ULTIMO 27 ANA!!

Boletin Informativo di Savaneta y Pos Chikito December 2015

PADILANTI 2017/2021. Berd e ta!

HUGO CHAVEZ TA PERDE SU BATAYA CONTRA CANCER

DI OCTOBER 2013

DISCURSO NA OCASION DI APERTURA DI AÑA PARLAMENTARIO

FUNDACION DI FONDO DI PENSION SECTOR TURISMO ARUBA REGLA Y REGULACION

Not é riba bòrchi Tim di maneho di tantu VSBO, HavoVWO i SBO diskutiendo riba plan di maneho nobo pa RK. Tur miembro aktivamente a deliberá riba

Triage enbes di sistema di number pa cita cu dokter

Bo sa sinti manera cos cu bo a perde caminda y cu bo mester di guia? Hesucristo ta e Lider duna pa Dios cu tur hende tin mester. El a bisa: Ami ta e

tocante esaki riba pagina 2

News. Cambio den directiva di OCA. Org. Caballista Arubano. Alex y Tom a retira di Directiva

PROGRAMA DI ACCION ...

Lista di guia escolar y bijles

Saneamento di nos Finanzas Publico:

Considerando cu ta esencial pa promove desaroyo di relacion amistoso entre e nacionnan;

Studiante : Soraima Grell Modulo : Introduccion di Papiamento Periodo : 1.3 Docente : Swinda Maduro-Schwengle Specialisacion : Informatiekunde

PUBLICACION DI GABINETE DI

Vakantie grandi pa mucha ta dilanti porta atrobe. Pa hopi mayor cu ta traha, esaki

Caso Bouldin & Lawson contra Icon Aruba N.V. posponi. Corte Comun di Husticia na caminda pa su independencia

10 aña largo un trahado a horta miyones

SHOCO AWARD CEREMONY TABATA UN EXITO!!!! GRATIS. CUSTOMER RELATION MANAGEMENT software

Adiccion ta un problematica creciente

REGLA DI G R A M A T I C A DI PAPIAMENTO

Tratado tocante Derecho di Persona cu Discapacidad

jet chikito cu problema menasa serio contra polis avp cla pa eleccion di parlamento europeo otro mas...

AZV ta lamenta morto di baby di 3 aña gratis

Noti & News. Evento grandi pariba di brug. Bishita Special na Baranca y Yerba. Org. Caballista Arubano

I P A B O DESEO PA UN AÑA DI PROSPERIDAD DI REDACCION DI IPABO. Den IPA BO

mas hoben denteni mucha a dal muher cu klinker na tamarijn a conmemora e heroenan di Segunda Guera Mundial malechornan a kibra graf di gilbert regales

HUNTO NOS SI POR MAS PA BO

di homosexualnan y religiosonan casi pareu

Nos compromiso civico

Husticia Aruba a conseha: haci investigacion interno prome

Candela misterioso a caba cu Black Hog Saloon y mas compleho di Adventure Golf

Cristiannan Uni Reforzando e Potencialnan di Aruba C.U.R.P.A. Programma Politico SALBA ARUBA

Chofer sin pasenshi y no conocedor di ley di trafico, causante di morto den trafico

PREVENCION DI ENNIA ennia.com. atencion: tip pa horcan. manual pa tormenta y horcan

Cana pa bo salud y pa un bon causa

Tips y Conseho pa e cuidador

AZV: Pashent afo ta haya debitcard

hobennan arma bom na azv eigenbijdrage lo subi? matanza na california avion su tire a rebenta placa ta cabando na azv

Aruba Bank caminata di 4 dia atrobe exitoso. ROBO Di un laptop for di MOT tin recherche preocupa. Despues cu e baca a hoga a bin tuma pasonan.

aaa n.v. mester publica nan presupuesto

Noti & News. Regalo di OCA na e Gran Campeonnan di Paso Fino den Bataya di Campeones na Corsow. Org. Caballista Arubano

Mester bin un evaluacion di BBO

Transcripción:

2 Cuido di djente di bo yiu! pulso Aruba, december 2018. Edicion 38 HEADLINES 2 Cera conoci cu Ruben Goedhoop, director nobo di AZV 3E efectonan social di epilepsia 4 Centro di memoria: E importancia di un diagnostico trempan 5Kico ta alcohol? 7 Cera conoci cu Joost Samuels Kico mi haci awo? 8 9E ta dushi e receta 6 Mi crecemento y desaroyo ta importante. Di mucha pa hoben Snack of tussendoortje saludabel on the go! 13 10 Alimentacion di Lucy y su importancia pa e salud di e adulto mayor FAQ s Cambionan Si. E preguntanan mas frecuente haci na AZV ta wordo publica den diferente medio di comunicacion pa asina yuda cada asegurado haya informacion tocante su seguro AZV. Tambe den Pulso nos tin e Top 10 FAQ s pa asina bo wordo bon informa. Siguiendo e topico di cambio. Den AZV tambe tabata tin cambio. A drenta den servicio un director nobo y tambe un chief medical officer nobo. Pulso a entrevista nan cu e meta pa comunidad di Aruba cera conoci cu nan. Mirando cu ta e temporada di fin di aña cual ta masha dushi mes, no ta keda nada otro cu deleita tur hende cu un dushi receta y variedad di topico. Sinti comodo y relaha pa lesa Pulso y haya sa mucho mas di kico tur tin na Aruba riba tereno di salud y cuido. Salud!

2 3 Cera conoci cu Ruben Goedhoop, director nobo di AZV door di Solange Tchong CComfortablemente sinta den su oficina, señor Ruben Goedhoop, ta introduci su mes na AZV y comunidad. Despues di un trayectoria di 20 aña na Price Waterhouse Coopers, awe señor Ruben Goedhoop ta den e funccion como director nobo di AZV. Un funccion cu hopi reto, topiconan diverso y cu ta regarda henter comunidad di Aruba. Interes Su razon principal pa e funccion di director na AZV tin di haber cu su pensamento cu como persona y nacion semper ta bon pa bo step up, esta lanta para y haci cosnan grandi y cu bo tin pasion p e. AZV ta un organo cu tin un impacto hopi grandi na Aruba. Esey ta atrae señor Ruben Goedhoop hopi mes como cu e ta distingui 3 nivel di impacto esta impacto individual, organizacional y nacional. Den su pensamento tin cosnan cu por mehora mas ainda si sali for di e pensamento cu por haci mas na cada un di e nivelnan aki. Cambio Riba e pregunta kico ta e prome cambio of cambionan cu señor Ruben Goedhoop kier haci den AZV of pa comunidad di Aruba, e ta splica cu e lo kier traha cu e team di AZV na un nivel profesional mas halto unda ta bay dedica mas esfuerzo y tempo den comunica cu tur asegurado tocante kico exactamente AZV ta y kico AZV no ta. Pero tambe e lo scoge e proyectonan cu tin prioridad pa Aruba. Den su opinion, e ta hopi miho pa bo enfoca riba por ehempel 10 proyecto exitosamente ehecuta compara cu haci por ehempel 20 proyecto pero na mita. Orientacion Pasando den prome lunanan na AZV, señor Ruben Goedhoop ta opina cu el a drenta cu un mente hopi habri pa scucha cada partido. Tur enfoke ta riba conoce cuido medico na Aruba y tambe conoce tur partido dentro di esaki ya cu asina lo por defini miho cua rumbo mester tuma. P esey mes e ta teniendo combersacionnan cu e dunadonan di cuido y tambe cu e team di AZV. Señor Ruben Goedhoop ta kere fuertemente cu e miho manera pa conoce e organisacion y e field ta pa medio di combersacion cu tur partido. Te cu awor e ta haya cu el a encontra un organisacion cu den su concepto ta solido den su base y ta mustra di ta cla pa retonan nobo. Topiconan fuerte Desde inicio di AZV semper mester a evalua bon kico si of kico no ta tuma dentro di e pakete AZV. Igualmente AZV mester a scoge (conscientemente y continuamente) den kico por inverti y of mester keda inverti. Pa duna algun ehempel, desde introduccion di AZV a amplia e cantidad di stoelnan pa dialisis, a trece oncologonan extra, a introduci praktijkondersteuners, a start cu cardiologia intervencionista y tin awor hasta un departamento di reumatologia na hospital. E pakete di AZV ta uno relativamente extenso. Asina mes tin hopi discussion ainda tocante e pakete di AZV. Sin embargo, AZV mes no por bisa mucho. E discussion si mester keda cu e mesun pakete of cambia esaki ta un discussion cu den futuro cercano lo mester tuma luga. Prevencion of curacion? Mas y mas ta scucha cu lo tin e deseo pa AZV carga prevencion. E ta bon pa menciona cu si wak den literatura ta defini tres sorto di prevencion esta prevencion primario, secundario y tercer. Riba e area di prevencion secundario y tercer, AZV ta contribuyendo por ehempel pa medio di diferente test. Asina mes ta keda e pregunta si kier organisa prevencion primario bou di AZV si of no. Tur esaki teniendo na cuenta diferente otro decision cu lo mester wordo tuma por ehempel si ta tuma cuido di nos grandinan bou di AZV si of no. Pues asina tin varios decision mas cu lo mester wordo tuma cual lo defini e rumbo (definitivo) di AZV pa e siguiente añanan. Experiencia na Colombia Un recien viahe pa Colombia a duna señor Ruben Goedhoop un bon bista di tur e clinicanan cu kende AZV ta traha. E por bisa cu e ta hopi satisfecho di tur loke el a wak y cu lo ta bon pa tuma nota cu e clinicanan aki ta e topnan di nivel di cuido medico di mas halto di Colombia y henter Latino America. Na mes momento tabata tin tambe combersacionnan cu varios pashent pa scucha di nan experiencia. Por lo general, e pashentnan a menciona di ta satisfecho cu e cuido ofreci na Colombia, pero tambe tabata tin aki aya algun punto di mehoracion. Un ehempel cu e ta duna ta e importancia di e preparacion di pashent ya for di Aruba caba. Por ehempel riba e tereno di cua medicamentonan mester stop di bebe en conexion cu e tratamento na Colombia of cua dieta mester tuma prome y despues di e tratamento. Y asina tin algun punto mas. Señor Ruben Goedhoop a bisa cu sigur lo bay evalua tur punto treci dilanti pa implementa mehoracion. E efectonan social di epilepsia door di Stichting Epilepsie Aruba Mayor, e unico limitacion cu bo yiu por tin ta un mayor cu no ta involucra den e bida di su yiu. Mas involucra un mayor ta den e guia y desaroyo di su yiu, mas positivo e resultadonan lo ta. Stichting Verstandelijk Gehandicapten Aruba (SVGA), ta enfoca riba mucha, hoben, y adulto cu tin un limitacion intelectual di un IQ mas abou cu 60. SVGA ta percura cu nan vision ta para central, esta: brinda un calidad halto di cuido na personanan cu un limitacion intelectual pa nan por biba un bida cualitativo. Sosten Stichting Epilepsie Aruba {SEA} e biaha aki lo elabora riba efecto social riba un persona cu tin epilepsia y su famia. Pa un persona cu haya sa cu e tin epilepsia e mester compronde na prome luga kico ta epilepsia pa despues acepta e diagnostico. E mester haci lo necesario pa hiba un bida normal aunke e sa cu cualkier momento e por haya un atake di epilepsia. Epilepsia no kiermen fin di mundo basta e sa con pa anda cune. Despues di e diagnostico ta importante ken e ta pone na altura. Epilepsia ta causa hopi biaha tristeza, emocion, frustracion y te hasta rabia pasobra bo no a caus e y hopi biaha no tin control riba dje tampoco. Epilepsia lo tin un efecto grandi riba e bida social, emocional y familiar. Falta di informacion Ora un mayor haya e noticia cu su yiu tin epilepsia nan mundo ta bin abou. Hopi biaha nan no sa mes kico ta epilepsia y ora nan yiu haya un atake di epilepsia nan ta drenta den panico y por perde cabes. Mayornan ta haya stress y bira insigur. P esey ta esencial pa busca mas tanto informacion riba e asunto aki. Por haya informacion riba internet y cerca fundacion ( SEA) y facebook page di SEA. Aceptacion y procesamento di epilepsia ta hopi importante. Ta consehabel pa informa famia, amigo y scol cu e mucha tin epilepsia. Si un mucha ta haya loke ta wordo yama absence (ausencia) e por perde informacion durante e absence aki. Esey kiermen cu e maestro tambe mester wordo educa y informa riba e tereno aki. Reaccion di comunidad Te ainda tin un taboe rond di epilepsia. Door di malcomprendemento, falta di conocemento tin ora e hendenan por reacciona bot. Tin ora bo ta sinti cu nan ta rechasabo sin cu nan mes ta ripara esey. Hende no tin tempo mas pa scuchabo, of no ta invitabo na nan fiesta. Tur esaki por traha riba bo confiansa propio. Ta bon pa nos compronde cu un otro persona tambe tin cu siña pa deal cu epilepsia. P esey ta consehabel pa pone famia na altura pa nan por comprende e situacion di esun cu tin e problema aki. Tambe su famia. Epilepsia y core auto Stuurmento di auto ta un desapunto si e persona no ta permiti pa stuur auto mas. Esaki por haci su bida diario dificil si esaki ta parti di su trabou. Na Aruba no tin ley ainda pa prohibi un persona cu tin e condicion di salud epilepsia pa core auto pa cierto periodo. Epilepsia y trabou Otro contratiempo ta pa haya un trabou. Tin doño di trabou ta nenga di duna un persona cu epilepsia trabou. Te hasta tin ta perde trabou door cu nan tin epilepsia. Falta di conocemento y informacion lastimamente ta causa di e desicionnan aki. Actividad social di SEA Tin cu no ta sali diverti door di miedo pa haya atake di epilepsia (seizure) den publico. Pa saca e personanan aki for di soledad SEA ta organisa encuentro social pa persona cu tin epilepsia y nan famia. Meta ta pa e persona bin den contacto cu otro persona cu tambe tin epilepsia, y haya sa cu nan no ta nan so. Algun punto cu a resalta durante e encuentronan aki ta entre otro: No tin un neurologo fiho pa controla e persona cu tin epilepsia. Diferente waarnemers, ta causa cu no tin continuidad den tratamento di epilepsia. Mester warda hopi pa haci MRI. No ta haya suficiente splicacion di e dokter. Epilepsia tin impacto riba henter famia. Ta bon pa participa den deporte cu no ta forma peliger. Conseho di SEA ta pa participa na e enuentro social pa comparti experiencia y yuda otro cu conseho. Haci deporte cu no ta forma peliger. Biba y come saludabel, mantene bo mes na recomendacion di bo dokter. No laga epilepsia dominabo pero abo tin cu domina e condicion di salud, esta e epilepsia. Un persona cu epilepsia mester por haya e mesun oportunidad manera tur hende rond di dje y no wordo discrimina. Facebook Page di SEA: SEA ta invita tur persona cu tin epilepsia y nan famia pa Like nos Facebook Page: Stichting Epilepsie-Aruba. Pa asina tur persona por ta pendiente di SEA su actividadnan social y tambe por lesa algun noticia tocante epilepsia. Pa tur persona cu tin epilepsia por comparti nan experiencia cu otro, por haci esaki via Stichting Epilepsie-Aruba su Facebook group Bo no ta bo so Stichting Epilepsie Aruba. SEA ta desea comunidad di Aruba feliz dianan di fiesta y un exitoso 2019! Informacion : Sere Conoci cu Epilepsia cerca maestronan di Colegio Santa Teresita. Informacion di Epilepsia cerca 6de klas Colegio Sagrado Curazon

4 5 Cera conoci cu Joost Samuels door di Solange Tchong Un cara conoci kisas pa hopi hende. Despues di un trayectoria di mas cu 30 aña, awor e no ta traha mas como dokter di cas. Den un entrevista hopi ameno, Pulso tabata tin e honor pa cera conoci cu señor Joost Samuels, antes conoci como dokter di cas den Playa, awor e chief medical officer di AZV. Prome imprecion Su prome dia na AZV tabata 8 di augustus 2018 unda el a cera conoci cu hopi hende. Mesora el a ripara tambe cu AZV ta un mundo diferente di loke e tabata custuma cu ne. E mester a absorba hopi informacion y scucha un lenguahe diferente. Kisas por zona straño, siendo un dokter di cas lo bo pensa cu e lo mester compronde tur lenguahe dentro di AZV, sin embargo toch e mes nunca no a realisa con duro tur esnan den AZV ta traha pa cu cuido medico na Aruba. Awor siendo e mes parti di e team di AZV e ta ripara cu hopi trabou y esfuerzo ta wordo haci. Su persona ta haya cu ta lamentabel cu tin ora e criticanan contra AZV of contra cuido medico ta asina fuerte siendo cu Aruba su cuido medico ta hopi bon si bo compara cu otro paisnan. Den mundo henter bo ta enfrenta retonan, igual cu aki na Aruba. Pa duna un ehempel: si compara Aruba cu Hulanda, nan tambe tin e reto di mehora e tempo di espera pa bay un specialista. E diferencia ta cu den paisnan grandi, tur cos ta sosode mas anonimo pero esey no ta nifica cu nan no tin e retonan igual cu nos. Centro di memoria: E importancia di un diagnostico trempan Hopi variacion Participando na varios reunion y conociendo diferente partners manera e hospitalnan den exterior, señor Joost Samuels ta opina cu su funccion ta hopi varia. Tur dia tin algo otro pa haci, e ta bisa y ta añadi cu e no ta lamenta su decision tuma pa traha na AZV. Pa hopi aña el a yuda mas hopi pashent cu ta posibel y ta satisfecho di tur loke el a haci. El a purba di duna e miho di su mes dentro di su trayectoria como dokter di cas. Na mes momento, e ta bisa cu tabata tempo pa cambio. Su atraccion personal pa un funccion den e area di maneho / bestuurskunde a resulta den su decision pa solicita pa un reto nobo. E ta sinti e contento cu su decision. Traha na AZV ta algo completamente diferente pero sigur satisfactorio. Ya e tin varios plan pa mehoracion di cuido medico na Aruba. Progreso Un punto cu sali na cla durante e entrevista, ta e progreso cu tur dokter di cas tabata tin cu introduccion di AZV. Segun señor Joost Samuels, e calidad di e dokternan di cas a subi ya cu e enseñanza di awendia y e constante upgrading ta haci cu e profesionalnan medico a haya manera un boost. Tambe e hecho cu awor por studia (specialisa) pa bira dokter di cas na Aruba mes (trayecto hunto cu Vrije Universiteit Amsterdam) ta haci cu Aruba a bira mas accesibel incluyendo pa e studiante cu kier specialisa pa bira dokter di cas. Centro di Memoria Aruba a habri su porta na December 2014 y ta wordo considera como e pilar den Caribe. E meta principal di Centro di Memoria ta pa di un manera profesional logra identifica, investiga y trata e diverso problemanan di memoria cu por inclui e malesa di demencia. E centro ta un policlinica di Dokter Horacio Oduber Hospital den colaboracion cu Stichting Algemene Bejaardenzorg Aruba (S.A.B.A.) y Fundacion Cas Marie. Loke ta haci Centro di memoria exitoso ta e team multidisciplinario su tras. E team ta consisti di un internista-geriatra, un neurologo, dokter specialisa den demencia, un psicologo, un casemanager, un enfermera y un secretaria medico. Un aspecto crucial den e servicio cu ta wordo brinda ta cu e team di profesionals ta acompaña e pashent y famia den full e proceso y ta brinda guia. Envehecimiento hopi biaha ta bin cu problema di memoria. Si e problema di memoria ta aumenta y ta stroba e bida diario ta importante pa investiga kico por ta e causa. Cierto problema psicologico of cambio di comportamiento por ta e promer señal cu algo no ta bon. E problemanan di memoria no ta tur ora ta resulta den un demencia y pa e motibo aki ta hopi importante pasa averigua esaki. 1. Si en caso tal no ta un demencia pero si algo medico of psicologico lo por trata esaki cu medicamento of terapia. 2. Si ta trata di un tipo di demencia, un diagnostico trempan por yuda aclarea kico ta sosode y siña anda cu e malesa aki. Tambe ta importante pa por haci cierto decisionan financiero/huridico. Ademas por prepara pa aspectonan emocional y practico di e malesa. Contacto: Pa haci onderzoek na Centro di Memoria mester tin un referencia (verwijsbrief) di dokter di cas. Dialuna-Diabierna 8am-4:30pm. Centro di Memoria-San Pedro Paviljoen S.A.B.A. Telefon: 5974342. Email: M.Castillejo-Manuela@arubahospital.com Proximo topico: Diferencia entre lubidamento normal of posibel demencia. Expectativa Actualmente AZV ta bezig cu diferente proyecto. Pero loke segun señor Joost Samuels falta ta mas accion riba e tereno di prevencion. Esta cu nos tur lo mester hinca mas energia den nos estilo di bida esta haci e cambio pa un estilo di bida di sendentario pa activo y saludabel. Lo mester bringa sobrepeso. No ta sigur ken of con exactamente mester haci esaki pero ta kere cu hunto cu gobierno, departamento di salud publico y otro partnernan lo mester por yega na un solucion. Posiblemente AZV lo por haya un rol mas grandi dentro di prevencion, referiendo kinan na prevencion primario. Esaki ta un trabou duro, lo nifica cu lo mester haci cambio den Ley AZV y mester tene cuenta cu prevencion ta costa placa. Tambe e lo nifica cu por dura 10 pa 15 aña prome cu wak su efectonan. Deseo Un punto cu señor Joost Samuels ta un tiki preocupa ta e impacto di atencion pa pashent. Segun su persona e introduccion di mas y mas tecnologia por causa un cambio den con e dokter di cas ta atend e su pashent pero na mes momento con pa keda duna atencion (humano) na e pashent. E atencion mester keda tur momento na e pashent pa asina sigura cu tin curason pa e pashent ya cu calidad y atencion ta bay man den man.

6 7 Kico ta alcohol? -door di Fundacion Anti Droga Aruba Alcohol puro ta un likido transparente, sin color, sin smaak. Ta produci alcohol door di laga yeast traha riba alimentonan cu tin sucu aden manera: batata of frutanan. Yeast ta pone cu sucu ta cambia bira alcohol. Algun ehempel: grano ta wordo uza pa traha cerbes, druif ta wordo uza pa traha biña. Alcohol den bo curpa Alcohol ta pasa via bo boca bay na bo stoma y tripa. Via bo tripa e ta bay na bo sanger, higra y otro organonan. Despues di 10 minuut alcohol ta yega e celebro. Ta dura 1 ora y mey pa 1 glas di alcohol sali for di bo sistema. Mundialmente alcohol ta e droga mas uza y ta e droga cu ta mata mas hende rond mundo. Un di e motibonan ta cu alcohol ta un droga legal, e ta facil pa haya y ta wordo bendi casi tur caminda y den mayoria di celebracion alcohol ta wordo uza. Riesgonan a corto plazo Kico tur bo curpa ta sinti uzando alcohol a corto plazo? Memoria: alcohol ta afecta bo memoria, pa corda informacion y detayenan di e dia anterior. Peso y aliento: consumo di alcohol por laga un persona subi di peso y ainda e dia despues di a bebe lo tin holo di alcohol. Wayaba: ora di bebe bebida alcoholico bo curpa ta saca mas hopi vocht cu e ta retene y esaki por tin efecto riba bo stoma. Pa e motibo eynan bo curpa lo sinti mas cansa cu normal y bo ta haya mareamento. Drumimento y sex: consumo di alcohol tin efecto ora di drumi anochi y bo curpa no ta haya e sosiego necesario. Ora di tene relacion sexual, impotencia por presenta. Alcoholvergiftiging (intoxicacion): un persona por bebe asina hopi te cu e ta bira inconsciente. Un persona por hasta bay den coma door di demasiado alcohol. Embaraso: Fetal Alcohol Syndroom. E syndroom aki ta ora e hende muhe ta consumi alcohol durante su embaraso cu consecuencia cu e baby por nace cu defectonan fisico y mental. Ora di duna pecho esaki tambe tin consecuencia pa e baby. door di: Joost van de Kamp Mi ta bezig ta campa oranan largo na Hospital y alfin nan ta mandami cas cu paracetamol. Ta zona familiar? Tur hende cu un account di facebook sa wak tipo di post asina of mes a yega di comparti un opinion similar riba e red di media social. Y pa ta honesto mi mes a experiencia situacionnan similar unda mi tawata sinta warda riba e stoelnan na Spoedeisende Hulp (SEH) puntrando mi mes pakico e ta tarda asina hopi. Net bon cu mi ta traha na AZV pa mi reclama e trato cerca un consehero medico. Pero e ora ey nan ta puntra mi pakico bo no a bay bo dokter di cas... Kico mi haci awo? Si algo ta pasa den weekend of anochi e oficina di mi dokter di cas ta cera, dus e ora ta logico pa bay SEH, toch? Y bon mira mi ta asumi cu hospital ta mas miho ekipa pa por yuda mi. Wel, eynan e rabo di porco ta krul. Si bo ta bay SEH pa algo relativamente simpel y en todo caso algo cu no ta un cuestion di bida of morto e dokternan ta bay yuda e pashentnan cu ta drenta via ambulance of cu tin un problema di curazon prome. Es mas, prome cu un dokter ta yudabo nan ta haci triage esey kiermen cu ta check con urgente bo caso ta. Si ta algo cu ta wordo considera no-urgente bo tin cu warda basta rato pa bo yega na beurt. Unda mi mester ta anto? E dokternan di cas ta traha durante oranan di trabao. Esey no kiermen cu si un persona mester un tipo di cuido cu ta wordo considera huisartsenzorg bo no por hay e. Anochi y den weekend tin un dokter di cas na warda. Pariba di brug e dokternan di cas ta traha for di nan mes un oficina y pabou di brug tin un asina yama HAP (huisartsenpost). E HAP ta den edificio di hospital y ta basta cerca di e SEH. Por ta esaki ta trece un tiki confusion cerca e pashentnan ora nan busca e miho caminda pa nan bay. Ta bon pa realisa cu si tin algo cu no ta asina serio cu bo bida ta na peliger, pero e no por warda tampoco te otro dia ora bo dokter di cas ta disponibel atrobe, bo por bay e HAP. Con mi sa ki ora pa bay dokter di cas, HAP of SEH? Mucho bes bo kier djies informacion. Si algo a pasa cu bo mes of bo yiu, bo ta preocupa y bo kier sa kico por haci y si loke bo ta sinti por ta algo grave. Tin persona cu ta haci uzo di social media pa puntra conseho di nan amigo y conocirnan. Personalmente mi ta asombra si un hende ta uza #durftevragen pa algo asina vulnerabel manera bo salud, pero mi cachete ta cay te vloer ora mi ta wak e contestanan di tur e dokter y experto riba internet. Si bo ta busca informacion online, zorg cu ta di un fuente confiabel. Websitenan manera thuisarts.nl y moetiknaardedokter.nl tin hopi informacion cu ta bini di e dokternan di cas mes. Si bo kier informacion na Papiamento bo por check riba e website di AZV mes. Eynan tin mas cu 50 diferente topico cu por yuda bo haci un escohencia consciente ora bo tin mester di cuido medico. Djies bay na azv.aw klik riba Bo salud y Kico mi haci awo? pa wak henter e lista. (azv.aw/pap/kico-mi-haci-awo) Orario di HAP: Dialuna te diabierna e HAP ta habri di 6:30 pm - 10:30 pm y den fin di siman y dianan di fiesta di 9:00 am te 1:00 pm y di 6:00 pm te 10:00 pm. Riesgonan a largo plazo Kico tur bo curpa ta sinti uzando alcohol a largo plazo? Celebro: bo celebro ta caba di desaroya ora bo yega e edad di 24 aña. Consumo di alcohol prome cu e edad aki por tin efecto riba bo celebro. Concentracion, memoria y siña bon ta bay atras. Esaki ta pio pa hoben pa motibo cu nan ta den desaroyo. Curason y adernan: pulso di curason ta desbalansa. Vet di alcohol por acumula den adernan y esaki por haci cu un persona por haya ataka di curason. Higra: bo higra ta e organo cu tin cu traha mas hopi ora di bebe alcohol. E riesgo cu esaki ta trece cune ta cu bo por haya inflamacion di higra cu consecuencia cu e ta bira cancer na higra (cirrose). Cancer: alcohol ta hisa e riesgo pa haya cancer na diferente parti di bo curpa. Boca, garganta, tripa y pecho. Adiccion: bo curpa ta bay depende di alcohol fisicamente y mentalmente. Un persona adicto na alcohol ta bay cuminsa bira iritabel, soda, haya mareo y hopi ansiedad. tin Tips Evita bebe y stuur. Si bo ta pensa di bebe laga otro hende stuur pa bo. Evita di bebe alcohol dilanti bo yiunan. Corda semper duna un bon ehempel. Corda semper prevencion ta cuminsa na cas. Ora tin fiesta di mucha no pone alcohol na fiesta. Den caso di adiccion busca ayudo profesional mas lihe posibel.

8 9 Snack of tussendoortje saludabel on the go! door di IBISA Mi crecemento y desaroyo ta importante. Di mucha pa hoben door di Famia Planea Aruba Den e edicion aki Famia Planea Aruba kier a para keto riba e temporada di pubertad y/of yama e periodo di crecemento y desaroyo di muchanan entre 9 te cu 21 aña di edad. Kico ta pubertad? Pubertad (Puberteit/Puberty) ta e periodo na unda cu bo curpa ta cambia di un mucha chikito pa hoben. Cambionan di curpa por cuminsa entre 9 te cu 20 aña di edad. Importante pa menciona ta cu no ta tur mucha ni curpa ta mescos. Cada mucha ta desaroya y crece na su debido tempo y esaki ta algo normal y parti di bida. Mucha homber, con bo curpa ta cambia? Durante bo pubertad tin yen di cambio ta tuma lugar, tur esaki ta wordo causa door di bo hormonanan. Hormona ta un kimico den nos curpa, cu ta bisa e curpa ki ora e tin cu crece y desaroya. Banda di e hormona pa desaroya y crece, tin un hormona sexual tambe. Esaki yama testosterone. E hormona aki ta causa cu e curpa di un ser masculino ta cambia y desaroya su mes. Cambionan fisico di mucha homber: Bo ta haya spier/musculo. Bo schouder por bira mas hancho. Cabey ta cuminsa crece na diferente parti di curpa, por ehempel: bou brasa, na pecho, cara, y rond di bo penis. Bo stem ta cuminsa cambia, por bira pisa of grof. Zweetklieren ta cuminsa traha mas duro, cual por causa un holo desagradabel. P esey ta conseha pa baña 2 biaha pa dia, uza un bon deodorante y bisti paña limpi. Bo lo por cuminsa haya puishi na diferente parti di curpa, por ehempel cara y lomba. Pa evita di haya hopi puishi, laba bo cara bon, no mishi cu e puishinan y come saludabel. Cu tempo bo penis lo crece y tambe cuminsa produci sperma. Tur ser masculio su penis ta diferente den structura y grandura. Mucha muhe, con bo curpa ta cambia? Durante bo pubertad tin yen di cambio ta tuma lugar, tur esaki ta wordo causa door di bo hormonanan. Hormona ta un kimico den nos curpa, cu ta bisa e curpa ki ora e tin cu crece y desaroya. Banda di e hormona pa desaroya y crece, tin hormona sexual tambe. Esakinan yama oestrogen y progesterone. E hormonanan aki ta causa cu e curpa di un ser femenino ta cambia y desaroya su mes. Cambionan fisico di un mucha muhe: Bo pechonan ta cuminsa crece. Bo heup por bira mas hancho. Bo lo nota cu bo ta crece hopi lihe. Cabey ta cuminsa crece na diferente parti di curpa, por ehempel: bou brasa, pia, y rond di bo vagina. Bo stem ta cuminsa cambia, por bira mas fini of hasta pisa. Zweetklieren ta cuminsa traha mas duro, bo por soda mas, cual por causa un holo desagradabel. P esey ta conseha pa baña 2 biaha pa dia, uza un bon deodorante y bisti paña limpi. Bo lo por cuminsa haya puishi na diferente parti di curpa, por ehempel cara y lomba. Pa evita di haya hopi puishi, laba bo cara bon, no mishi cu e puishinan y come saludabel. Ta conoci cu mucha muhe ta drenta nan pubertad un tiki mas trempan cu mucha homber. Importante pa menciona ta cu no solamente e curpa ta cambia, pero tambe e mucha lo cambia emocionalmente, socialmente y mentalmente. Esaki ta haci cu no solamente su curpa ta cambia, pero tambe su manera di pensa, papia y actua. Contacto: Si acaso bo ta un mayor y/of educador, y bo yiu ta pasando den e fase di crecemento y desaroyo aki y bo ta desea di haya mas informacion y guia, por pasa of yama libremente na oficina di Famia Planea Aruba situa na Bilderdijkstraat 16 Unit 4 Oranjestad for di dialuna pa diabierna di 8or am te cu 4or pm, telefon 588-9591. Tambe por manda mail na famiaplanea@hotmail.com of bishita nos website www.famiaplanea.org of Facebook www.facebook.com/famiaplanea Imagina bo ta cu auto den un fila para y bo ta pura pa yega un reunion na tempo pero e stoma ta ranka, bo ta cuminsa sinti malbeis y cada cos chikito ta frustabo riba caminda. Si bo a yega di sinti asina, hopi biaha ta pasobra bo no a come na tempo of bo a lubida di come bo snack. Ultimo tempo ta parce cu mayoria hende ta druk cu compras pa dianan di fiesta y atende cu e yiunan. Bo ta asina druk, cu bo ta pasa un drive thru of cumpra cuminda cu ta porcion mucho grandi of cumpra cuminda cu ta contene hopi caloria y vet. Si come asina tur dia e por contribui na sobrepeso, obesidad y malesanan indeseabel. Pa evita esaki, bo tin cu haci bo momentonan di snack hopi simpel y facil. E snack aki por wordo warda den tas, lachi of frigidaire na trabou. Un snack chikito ta pa wanta e stoma pa bo no haya demasiado hamber ora di come cuminda di merdia. Bo nivel di energia ta keda den balansa ora bo ta come un snack entre cuminda. Energia cu bo ta ricibi di cuminda ta yuda cu bo por haci movecion, papia y pensa. Tin 3 momento den dia cu ta wordo recomenda pa come un snack. Despues di 3 ora di come desayuno, cuminda cayente y parti atardi/anochi. Pa bo haci un bon escogencia den alimentacion, Insituto Biba Saludabel y Activo (IBiSA) a pone algun sugerencia pa yudabo mehora bo alimentacion di tur dia. Proteina Alimento cu ta contene proteina ta satisface e stoma y ta un bon escogencia. Webo herbi. Bara di proteina cu ta bou di 200 caloria. Un man di noten. Un sneechi pan integral cu pindakaas. Yogurt plain cu fruta fresco corta den dje. Un pida mozarella of otro tipo di keshi low fat. Fibra Productonan cu ta contene fibra ta lagabo sinti mas satisfecho y yen: Un apel mediano, ta contene 100 caloria y 4.5 gram di fibra. Apelsina ta 100 caloria y ta contene 3.5 gram di fibra. Mitar cup di edamame, un tipo di bonchi, ta contene 9 gram di fibra. Awakati ta contene 6.7 gram di fibra pa cada 100 gram. Berdura tambe semper ta un bon opcion como snack p.e. baby wortel y cherry tomatoes. Planea di antemano loke bo ta bay come ta esencial pa come saludabel, specialmente ora bo ta den pura. Haci sigur cu semper bo tin un boter di awa cu bo sea den tas of na trabou y algun almendra y otro noten, crackers integral ta algun snacks simpel y dushi pa disfruta di nan on the go. Pa mas informacion por tuma contacto cu IBiSA na Frankrijkstraat 1, Oranjestad na number telefon 582-4987. Dokter di cas nobo na San Nicolas door di Solange Tchong Entrante 1 di Januari dokter Eelco Veringa lo cuminsa traha na San Nicolas den consultorio di dokter Lunchmun y e lo atende su propio pashentnan. Esaki lo nifica cu tur asegurado di AZV interesa pa bay un dokter di cas nobo por acudi na e consultorio pa inscribi. Mester menciona cu bo kier inscribi cerca dokter Eelco Veringa. Su persona Dokter Eelco Veringa ta naci na Hulanda unda e la bay scol basico, secundario (VWO) y na universidad di Maastricht facultad di medicina,salud y sciencia di bida. Despues di haya su master den medicina e la sigui studia salud publico na universidad di London, Inglaterra. Dokter Veringa a haci su huisartsopleiding na Aruba mes. Durante su añanan di estudio e la haya oportunidad pa conoce diferente cultura y traha entro otro na Sur Africa,Mexico y Italia. Experiencia Su experiencia di trabou e la haya entre otro na Aruba,Hulanda y Merca. E ta domina e idiomanan di Papiamento,Hulandes,Ingles,Spaño,Alem an y Italiano.E ta casa y su yiu ta naci na Aruba. Meta Su meta ta pa duna cuido medico di calidad halto y pa contribui na e bienestar di e comunidad di Aruba. Dokter Veringa su deseo ta pa gana e confiansa di su pashent y cu esaki logra forma un relacion basa riba comprension y respet. E ta haya di suma importancia pa su pashent sinti cu e ta wordo scucha y cu e lo haya e atencion medico necesario pa ora di bay un consulta.

10 11 E ta dushi e receta di Lucy Luna di december ta un luna cu tradicionalmente e mayoria di famia arubiano tin ham horna na cas. Mayoria di biaha tin 1 of 2 ham na cas cual ta mas cu nos por come. Kico pa haci cu e resto? Traha un dushi casserole di ham y batata. Ingrediente: 6 batata pela y corta na bloki 3 cuchara di manteca 2 cup di ham horna 1 ciboyo ¼ cup di manteca 3 cuchara di hariña all-purpose ½ cup lechi Salo y black pepper na gusto 8 ons di keeshi cheddar ¼ cup di bread crumbs Por pone frozen veggies na gusto aden Preparacion: Pone e batata herbe den un weya cu awa y salo te ora e batata bira moli (wak pa e batata no garna bira mucho moli). Pone e forno keinta na 350 grado F of 170 grado C. Hunta un scalchi di forno di 1 ½ quart (baking form) cu manteca of cooking spray. Smelt e 3 cuchara di Manteca den un planchi y hasa e ham y ciboyo y e frozen veggies na gusto. Bruha e batata den e ham y ciboyo pa despues pas e den e scalchi. Smelt e ¼ cup di manteca y mix e hariña den dje. Y poco poco agrega lechi, salo y pepper te ora e mix bira un poco diki. Baha e candela full y agrega e keeshi cheddar/ den e mix. Basha e mix ariba e ham y batata y strooi e bread crumbs ariba dje. Horna esaki pa 25-30 minuut. Si bo ta un persona cu no ta come ham/carni/galiña/seafood/pisca por cambia e receta door di uza tofu, por sazona e tofu na gusto. Si bo ta un persona cu ta come solamente pisca/ seafood e ora por cambia e ham pa por ehempel salmou fresco. Bon probecho! Lucy Lacle Strijdhaftig

12 13 E trabou di un logopedista FSPPA Kico ta un logopedista? Pakico mi yiu mester ayudo di un logopedista? Den ki situacion mi mester haci un bishita cerca dje? Diferente pregunta cu un mayor of miembro di famia por haci su mes. Den e articulo aki, nos di Fundacion Siñami Paso Pa Paso Aruba ta splica kico e trabou y bunita tarea di un logopedista ta. E logopedista Logopedia ta e disciplina cu ta encera e estudio, prevencion, evaluacion, diagnostico y tratamento di e patologianan di lenguahe (oral, escrito y gestual) manifesta den trastornonan di stem, habla, comunicacion y funcion orofacial. E area di trabou di un logopedista ta hopi amplio: Area di salud, ta duna servicio di prevencion na hospitalnan y centronan di salud. Area educativo, ta duna sosten y guia na scolnan special y/of scol regular. Area social, ta participa y of coordina na programanan di stimulacion tempran, centronan di sosten pa grandinan, centronan di dia of centronan di cuido. Tambe ta duna servicio den area di informacion y comunicacion. Of ta participa den programanan educacional. Esta informacion na radio, television, diferente medio di comunicacion, profesionalnan cu ta haci uzo di stem of cantantenan, den institucion di coreccion of gruponan di investigacion. E logopedista ta e profesional cu tin e hermentnan necesario pa yuda esnan cu mester recupera e capacidad pa comunica. Den ki situacion mi yiu mester di ayudo? Semper cu e mayor, dokter di cas of specialista, maestro ta wak cu ta necesario pa haci un bishita lo mester hacie. Mester tene na cuenta cu nan ta e prome cu tin contacto directo cu e mucha. E desaroyo di lenguahe ta implica diferente aspectonan: Cognitivo. Na nivel di e corteza cerebral unda ta ricibi, procesa y elabora e informacion ta pone na marcha e proceso di atencion y memoria. Social. Afectivo. Ta implica e comunicacion cu otro hendenan. Auditivo. Pa un percepcion y comprension adecua. Motorico. Organonan fonoarticulador cu ta: fonacion - respiracion - articulacion. Na ki momento mayornan mester pidi ayudo. Ora nos ta wak cu e baby no ta chupa bon e pecho of boter. Ora tin dificultad pa kauw of guli. Ora tin ausencia di comunicacion. Ora no ta compronde locual e mucha ta papia. Ora e mucha ta hala rosea cu su boca habri. Ora e mucha ta aisla su mes di otro (aislamento). Ora e mucha no ta pronuncia corectamente e palabranan. Ora e mucha tin dificultad pa lesa y skirbi. Ora e mucha tin alteracion den su comprencion den lesamento. Ora ta ripara cu e mucha no ta scucha bon. Con mayornan por yuda den nos intervencion? No haci uzo di diminutivonan ora e mucha ta papia. Yuda e mucha pa e por comunica miho cu e miembronan di su famia. Reforsa e vocabulario. Enrikece e vocabulario. No imita ora e ta papia. Den situacionnan cotidiano manera (bisti-bañacome) mester ta un momento di siñamento pa e mucha. Stimula su progreso. Aplaudi su logronan. Nos ta recomenda cu e guia mester wordo duna bou di un plan interdisciplinario, unda profesionalnan rekeri y famia ta traha hunto. Mayornan ta e pilar basico pa preveni y stimula e mucha. Si ta desea di haya mas infomacion en cuanto desaroyo di habla y lenguahe cerca mucha, por tuma contacto libremente cu: Lic. Maria Cristina Harsveld. Logopedista / Pedagogia Infantil. Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba Adres : Van Leeuwenhoekstraat 2. Oranjestad, Aruba Tel.: 297-7471267 297-5681946 Email : f.s.p.p.a@live.com Facebook : Fundacion Siñami Paso pa Paso Aruba Cuido di djente di bo yiu! Pakico cuido dental ta asina importante den nos bida? Door di: Jerrely Franca, dentista na Departamento di Salud Publico Djente sano ta importante pa ora di kauw nos cuminda, pa un sonrisa agradabel y tambe pa nos comunicacion diario. Loke e futuro mama come, durante e 9 lunanan di embarazo, tin efecto riba e desaroyo di e baby. Esaki ta inclui e desaroyo di e djentenan cual ta tuma luga entre e di tres pa seis luna di embarazo. Ta importante pa e futuro mama haya suficiente vitamina A,C y D, proteina, calcio y fosforo. Despues di nacemento di bo yiu, ya ta ora pa cuminsa pone atencion na su salud dental. Bo yiu no tin djente ainda, pero nan ta desaroyando bou di e carn i djente. Asina e djentenan sali mester cuminsa skeiro nan. Siña bo yiu fo i chikito con pa cuida su djentenan. Pa logra esaki ta necesario pa skeiro djente minimo dos biaha, bay dentista dos biaha pa aña pa control y limpieza y evita di uza demasiado sucu. Yuda bo yiu skeiro djente te ora e tin 8 pa 10 aña. Asina bo yiu su prome djente sali bo por cuminsa hib e dentista. Bo yiu ta custuma cu e ambiente y cu su dentista y e mayor por haya informacion tocante cuido dental di su yiu. Unabes bo yiu tin su certificado di sanacion (saneringsbewijs) AZV ta yuda cubri e gastonan dental. Alimentacion y su importancia pa e salud di e adulto mayor Bon Nutricion ta un di e determinantenan principal di un envehecimiento exitoso door di Kidneys297 Ken ta wordo considera como un adulto mayor? Segun e definicion mas comun e edad di un adulto mayor ta cuminsando na 65 aña bay ariba. Nos por wak e edad cronologico como un marcador di unda nos ta den e etapa di nos bida. Pero na luga di e edad nos estado funcional ta duna nos un miho indicacion di nos salud. E estado funcional kiermen e capacidad pa por haci e tareanan normal di cada dia. E efectonan acumula di nos habitonan dietetico ta determina con nos estado di salud ta segun cu nos edad avanza.un bon nutricion a lo largo di nos bida ta contibui na un crecimento optimal, un peso saludabel y e nivelnan di nutriente optimal den nos sanger. Esaki ta crea un resistencia contra enfermedadnan. Centers for Disease Control and Prevention (CDC) na Merca ta indica cu te cu un 51% di e longevidad (esaki ta e tempo maximo di bida; un medida di e duracion di bida den aña) ta depende di e habitonan dietetico y di un estilo di bida saludabel. Tambe e e habitonan dietetico y estilo di bida saludabel ta baha e riesgo pa desaroya malesanan cronico y ta mehora malesanan cronico existente. Ehercicio, movecion y un alimentacion adecua ta e factornan mas importante cu ta contribui na baha e mortalidad of prolonga e bida. Ademas e ta duna un miho bienestar mental y fisico. E recomendacionnan di nutriente specifico ta cambia cu e edad ta bay progresando y p esey e alimentacion tin cu cambia tambe den transcurso di un hende su bida. E cantidad di caloria necesario ta bira menos. Y e necesidad pa alimentonan cu densidad di nutriente mas halto ta bira mas hopi. Fruta, berdura y vetnan saludabel ta contente hopi vitamina, mineral y antioxidante. Kiermen cu mester consumi suficiente di esakinan. Calcio y vitamina B complex ta hopi importante. Productonan di lechi (cu contenido abao di vet/ magere melk) ta un bon fuente di esakinan. Alimentonan cu hopi fibra ta percura pa un bon salud intestinal; entro otro granonan henter, fruta y berdura ta contene cantidadnan halto di fibra. Otro razon pa come suficiente fibra ta e relacion fuerte entre e falta di suficiente fibra y e incidencia di nivel halto di sucu den sanger, presion halto y nivel halto di colesterol. Y esaki ta malo pa e salud cardiovascular. Como cu e sensacion di sed ta disminui ora hende bira mas grandi ta importante pa tene cuenta cu e cantidad di awa cu un persona tin cu bebe durante e dia. Por lo menos 8 glas di awa pa dia pa mantene un bon hidratacion y pa e procesamento di fibra ta necesario. E perdida di masa muscular y aumento simultaneo di grasa corporal ta e cambio fisiologico mas importante segun e edad avanza. Proteina di calidad halto ta yuda mantene e masa muscular hunto cu suficiente actividad fisico. Alimentonan cu proteina di calidad halto ta inlcui: webo, pisca, galina y carni cu tiki vet. E consumo di proteina mester ta suficiente y ta importante pa tene cuenta cu su preparacion. Pa e preparacion di cuminda ta recomendabel pa uza un cantidad chikito di azeta vegetal (no mas cu 1 telep pa persona) y formanan di cushina manera: a la plancha, horna, steamed y stoba. Pa duna e cuminda suficiente smaak por uza condimento manera specerij fresco of seco pero tene cuenta pa limita e cantidad di salo, sauce y boullion. Finalmente come y disfruta di un dieta varia ta contribui na un bienestar mental y fisico. Tene cuenta cu esaki durante e proximo dianan di fiesta.

14 15 Salud Santé Gezondheid Noticianan Internacional compila door di Diandra Alders China / Geneve CONSIDERA BABYNAN CU DNA AHUSTA: E organisacion mundial di salud a crea un grupo di scientificonan pa considera e implicacionnan di edita DNA di hende despues cu un scientifico Chines a causa controversia door di bisa cu e la crea e prome babynan cu DNA ahusta. Algo asina no por wordo haci sin cu tin guianan cla, e hefe di e organisacion a bisa. E hefe a sigui splica cu e meta di e grupo ta pa cuminsa pa wak si mester haci esaki, no si e tin beneficionan pa salud publico. Gobierno Chines tambe a critica fuertemente e actonan di e scientifico Chines y e Minister di Sciencia y Tecnologia a bisa cu nan no ta di acuerdo cu ta ahusta DNA di babynan y a demando un paro na tur actividadnan scientifico di e personal relevante. The Guardian Ghana TESTNAN PA HIV HACI NA CAS: E comision di AIDS di e pais Africano di Ghana lo bin pronto cu un test cu hendenan lo por haci na cas. Esaki pa encurasha e poblacion pa test pa HIV pa nan sa nan status sin cu tin miedo pa bay na un luga publico pa haci e test. E presidente di Ghana a yama pa tur hende haci e test di HIV pa nan sa nan status y asina sea empodera pa busca tratamento cu por salba bida. Segun recien estadisticanan tur dia 52 hende ta wordo infecta cu HIV na Ghana y 43 hende ta muri tur dia di e malesa aki. Ghanaweb Merca BUSCANDO DONANTE DI SANGER SPECIAL PA UN MUCHA DI 2 AÑA: Na Miami, Florida, e mucha muhe di 2 aña yama Zainab mester di sanger hopi special. Ta asina cu Zainab tin un forma di cancer Neuroblastoma, cu ta wordo trata, pero Zainab lo tin mester di hopi transfusion di sanger den futuro. Sin embargo, Zainab por solamente ricibi sanger si tur dos mayornan di e donante ta 100% Pakistan, Indio of Iranes. E chens cu un hende lo por duna Zainab sanger ta menos cu 4%, segun e manager di laboratorio OneBlood. Pa e motibo aki e laboratorio ta buscando ful rond mundo pa haya e sanger necesario. Local10.com Reino Uni SIMTONAN DI LEUKEMIA: Dave Fletcher, tata di Izzy di 3 aña, a saca un potret di su yiu muhe ora cu Izzy a pega soño hungando den un stul di zoya. Locual cu Dave a haya sa un par di siman despues ta cu cu Izzy tawata mustrando sintomanan di leukemia. Señor Fletcher ta advertiendo otro mayornan pa ta vigilante y wak si nan yiunan tambe ta mustrando sintomanan di leukemia manera cansancio, diferente biaha verkoud y bastante pleki blauw riba pianan. The Daily Mail Brazil BROTE DI SARAMPI: E organisacion Pan- Americano di salud ta raporta cu tin un subida grandi di e casonan di sarampi na Brazil. Awor Brazil a surpasa Venezuela como e pais cu tin mas casonan di sarampi raporta. Na final di november, e region a wak mas cu 16 mil casonan confirma di sarampi, pero mas cu mita a wordo raporta na november mes, e organisacion a bisa. Brazil awor tin 10,000 casonan confirma, di cual 75% a wordo raporta den e ultimo luna. Na e pais aki 13 hende a muri di sarampi, compara cu Venezuela na unda tawatin 6 mil casonan y 70 hende a fayece. E organisacion ta urgi paisnan Latino America pa traha mas duro riba campañanan di vacunacion na areanan cu tin un riesgo eleva pa haya brote di sarampi y na fronteranan. Economic Times Hulanda GENONAN CU TA CAUSA ADHD: Un grupo di scientificonan, entre otro estableci na Radboud MC na Nijmegen, a descubri 12 variacion genetico cu tin influencia pa ocaciona e malesa psikiatrico aki. E scientificonan ta specula cu e 12 variacionnan aki ta djis e comienzo y lo descubri miles di genonan cu ta relata cu ADHD. Specialmente pa ADHD esaki ta un avance hopi importante, paso ainda tin hende cu no ta considera ADHD como un malesa di berdad. Ta importante pa e origen genetico y mecanismonan biologico patras di ADHD bira mas cla, segun Barbara Franke, docente di psikiatria moleculario na Radboud. Algemeen Dagblad

16 Colofon: Pulso ta un proyecto di departamento di Informacion & Comunicacion di Organo Ehecutivo AZV. E ta un corant gratis cu tin como meta pa informa y conscientisa e aseguradonan riba nan seguro AZV. Tambe e tin como meta pa informacion yega na e aseguradonan tocante diferente topico di salud na Aruba y internacionalmente. Bo tin algun comentario, pregunta of sugerencia? Comunica cu nos na: info@uoazv.aw Tambe bo por yama nos na: Organo Ehecutivo AZV Rumbastraat 21 Tel. (297) 5279900 Pa mas informacion bo por bay: www.azv.aw Redaccion: Diandra Alders Joost van de Kamp Lucy Lacle-Strijdhaftig Solange Tchong Colaborado: Sheryl Croes-Arends Stichting Epilepsie Aruba Centro di Memoria Fundacion Anti Droga Aruba Famia Planea Aruba Departamento di Salud Publico Kidneys297 Fundacion Siñami Paso Pa Paso Aruba Redaccion final: Solange Tchong Fotografo: Contribucion di e fundacionnan Solange Tchong Diseñador: Gerardo Perdomo Imprenta: Interprint N.V. Van Leeuwenhoekstraat 26 Oranjestad Aruba Siguiente edicion: Siguiente edicion: 15 di maart 2019 Derecho di autor Tur derecho reserva. Ningun parti di e edicion aki por wordo multiplica, copia y/of publica sin e aprobacion previo y por escrito di e redaccion di Pulso. Aunke e edicion aki a wordo compila cu hopi cautela, e redaccion di Pulso y colaboradonan, no ta acepta responsabilidad pa daño causa pa motibo di eror y/of imperfeccion den e edicion aki. Opinionnan vocifera den e articulonan no necesariamente ta refleha e opinion di gerencia di AZV.