Bltí N.2 dicimb d 2012 Bich l mú Bich qu bill l cuidd LOS ANIMALES TAMBIÉN HACEN FOTOSÍNTESIS Gl td pub
Bltí N. 2 Dicimb d 2012 EDITOR Gd Gzlz Núñz ASISTENTE EDITORIAL Si J. Rgl JEFE DE REDACCIÓN Gd Gzlz Núz COORDINADOR CIENTÍFICO Migul Aljd Riv St ESCRITORES Citiá Riv St Jú Slgd Vázquz Ki Cuv Yáz Hug Álvz Gcí Ili Fut Lópz Migul Aljd Riv St Pl Gcí Vc Si J. Rgl DISEÑADORA Gbil H. Gutiéz S CONTENIDO EDITORIAL BICHOTECA DATOS PARA EL CAFÉ ARTÍCULOS BICHOS EN EL MENÚ BICHOS QUE BRILLAN EN LA OSCURIDAD LOS ANIMALES TAMBIÉN HACEN FOTOSÍNTESIS GALANES A TODA PRUEBA PÁGINA WEB Migul Aljd Riv St www.utdlbichlg.g ctct@utdlbichlg.g CHASCAGRILLO
EDITORIAL Etimd lct y guid d L ut dl bichólg: Et fi d ñ tm muy ctt d v qu t pyct, cid l ul d l Dicció Gl d Divulgció d l Cici d l UNAM, h id iqucid dí dí p l tbj y fuz d td u clbd, p b td gci ut lct. E t fch ll d flxi y bu d, chm u mid tpctiv ut tbj p qu l ñ póxim igm llgd u ptll c ctid d clidd, pdm mpd uv pyct qu iquzc ut lb cm divulgd y umm uv itgt y lct L ut dl bichólg. Sbm qu qud much c p hc, y í qu t ditil l hcm d u ccimit qu guim tbjd y mpzm l 2013 c much tuim y utcític. Si much má qu dci, pm l gut t gud dició d ut bltí bimtl, l dm u fliz fi d ñ cmpñí d u quid y l dcim implmt: Gci. Att.: L ut dl bichólg
3 z. Et cu ud p pl p l pducció. L mch d clció mill c mch g, mit qu l hmb, má pquñ, ti tlidd m. Et u d l pci d cbj má gd l mud y pud t fut cm p lvt 850 vc u ppi p, d hí qu cmpd c l midi gig Hécul. cul é H j b c cul E : h ú m c t Nmb tífic: Dy ci Nmb F D t: M t ig mi ul Ri ció v : S Ci t t il P é z Aut: Liu, 1758 Od: Clpt Fmili: Scbid Ditibució: Bqu tpicl d Améic ctl y u. Cctític: Exit i ubpci d t cbj. D t, d hbit titi mxic: l ubpci Dyt hcul pttili y l Dyt hcul tuxtli (M, 1993). Et últim pumiblmt cpd l jmpl d l ftgfí. L cáctític má pculi d t cbj u cu pt úicmt l mch, p d d g lgitud (iclu my l lgitud dl cup), u qu c dl tóx y t d l cb-
Dt p l cfé... u t p m C g i d m z p c L h i d d f d u p t. xpl m l c l L pulg pud lt u ditci d 1 mt i t j h b vivi L d ñ pu 30 4
h Bich l mú Cultulmt cim l ict c lg uci, plig iclu f p igm qu u fut ic ptí qu p hbív má limpi qu l ccl, mjill, ti cm qu icluim i vcil ut dit. Etudi lizd p l Uividd Ncil Autóm d Méxic (UNAM) y p l Ogizció d l Nci Uid p l Alimtció y l Agicultu (FAO) dmut qu dmá d t ic ptí cm l c, l ict P: Gbil Gutiéz Rcud qu pximdmt 20 ñ tá cud muy iñ, difutb l fi d m u pqu cc mi c. E mmt fmili y l qu lgu vc czábm chpuli (cm llmm l ltmt Méxic) p qu mi bul l cci, u dlici mj c chil y limó. Actulmt pqu y xit, l cmplj hbitcil h tmd u lug. Supg qu lgu citdi cd dí vm má lj ctumb culii hdd d ut tpd, p z ul d Méxic y d t pí cm Fci, Jpó, Chi, Tildi y dl ctit fic ú muy cmú l llv ict l m p dgut. Ict utitiv U m d l ttmlgí, cuy bjt d tudi l lci fucil t l hum y l ict, l tmfgi, qu tudi l cum d l ict p l hmb u t iml. Gci t dicipli h llvd cb tudi b l u y ctumb dift timp y dift gi lcid l cum d ict cm limt, í cm dl vl uticil d l mim. Auqu l limt d ict ú cmú lgu pí, t páctic h id pdid. L z pud vi, dd l dpció d hábit limtici xtj, l pcpció gtiv hci l ict l cmbi l citm; p gl pdm hbl d ticci d tip cultul. Fti: Di Lpz-Mill cmtibl fc lt di d vitmi, b td vitmi B; mil cm di, pti, zic, fóf y clci; g, ácid g cm l mg 6 y miácid, pcilmt lii, vli, luci, ti iluci cil p l vid. E l mud ti gitd pximd- Ft: FAO
mt 1.700 ict cmtibl, cumid piciplmt z tpicl y dt d cul l má imptt dl d d l Clópt (cbj), Lpidópt (mip y plill), Himópt (bj, vip y hmig), Otópt (ltmt y gill), Iópt (tmit), Hmípt (chich), y Hmópt (cig) (FAO, 2012). Su igt ví gú l td d dll d cd ict, y qu d lgu pci ól cum l huvcill, d t l lv, d t l pup y t ól l dult, uqu tmbié hy pci qu cum culqui tp d u dll. P jmpl, l ltmt cum tp dult, l ccid gu d mguy cpd l tp lvi d l mip, l cml lv d hmig y l xyáctl cvi mxic huvcill d táb. Algu d l ict qu pdm dtc p u ivl uticil : l ltmt d l gé Sphium y Mlplu mxicu c u 77,63% d ptí, 6,52% g y 2,41% l, l dl gé Tipd c u 70,92% d ptí, 6,06% g y 3,95% d l; l chich cuátic d l fmili d l Bltmtid y dl gé Abdu vtu c u 67,69% d ptí; l mip d l fmili Stuiid y dl gé Ltbi mphipyiid c u 58,82% d ptí, 6,8% d g y 6,09% d l y l mip ctu d l fmili Nctuid y dl gé Aclph dt c u 56,02% d ptí, 14,84% d g y 3,95% d l (Rm-Elduy, J., 1989), p p lgu jmpl. Ft: Kiv_Muill L bu imp l c L bt imp ml y l c imp bu. Admá d l lt vl uticil d l ict hy much t z p l cul dbím cidl imt cm pt d ut igt dii. U d t z u lvd digtibilidd, dci, hy u lt pctj d pvchmit dl limt. L digtibilidd d much d l ict pud i dl 33% l 95,94%, t db u lt ctidd d miácid y u bj ctidd d fib (mti qu bb cm utit y ól cumpl fuci mtbólic l gim). Ot zó u budci pí tpicl y ubtpicl. Auqu hy fct biótic (fiilgí, pducció, limtció d l pci, tc.) y biótic (tmptu, humdd, lumiidd, ul, PH, tc.) qu dtmi u pci l t p tmpd dl ñ, l ict ltivmt budt. E much pí ól clct p tmpd, i qu xit l cultiv d ict gj qu pmit mtl td l ñ i qui much cu i ivi. L ict tmbié mbitlit, p dcil d lgu m. P vl u cu limti ól ci b u ppidd uticil, i tmbié u gd d cvió limti, l qu ti implicci cómic y clógic. L cvió limti fi l ficici c l qu l iml cvit u limt u ppi p y p l tt utit, t c lgu ict qui much m limt y cu gl p pdu-
ci l mim ctidd d ptí qu t iml. Auqu l dvtj í l ctidd d ict qu tdím qu cm p upli l ptí d u pdz d c, cmbi ut dit pdí igific l duci l lt mii d CO2, l gt d gd ctidd d gu p l ig y l lt dftció pduct d l gdí. Admá, b. Auqu pdm dicimil p f, hy much pci d ict cidd vdd mj y qu ci vd tut gumt pci btt lvd, cm l cml, l xyáctl l gu d mguy y mcid. P gl, d pci btt ccibl dpdid l lug dd viv y ti dift b gú l tip d ict y u ppció. it u g d l S cm. tquil Ft: l A l m Dpué d td l vtj mcid b l ict cm limt Ep qu i ú l h hch y ti l pibilidd t d l ptuidd d itgl tu m. L ppció d l ict ci td l c muy cill, pu cm c, hvid, fit, d, mlid cm cdimt, c l, l c t pci. N dud d qu l ict p td u vtj á l limt dl futu, pu pt cm u lttiv cómic y uttbl, dmá d qu l umt u cmcilizció pdí bfici tblmt cmuidd d bj cu.. p 0 2 i l: 10 ció: 10 m Cm pp : 30 mi. d. p Tim cció, licud c d t Timp : Rcipi ili Ut lv ( l t l i i guy f l p c10 chi it d m ci Act p 50 gu d l ip d m pii) h m d j z cit 2 cb d d h t l m 10 cuc t d gu lig Sl l ció: S d gu hivi it Pp mj, l gu j, iulv chil l c l d t u y m l. Film c l. cit
BICHOS QUE BRILLAN EN LA OSCURIDAD P Ili Fut Auqu l 80% d l citu bilumiict hbit l m, lgu ict y gu tmbié xhib t hbilidd, fució d cgui pj, t u p dfd d u mig. Img d l plícul L tumb d l luciég d I Tkht d l Studi Ghibli L tdc vig d Jpó l ig XVII, lí u mmt d mb p iñ y dult qu lí d u hg p pci u pctácul lumi b l í y y: l vlt d l htu luciég (Lmpyi ctiluc). S dic qu l hmb d épc y gió tíd p l luz d l ict ctumbb czl, gudl fc y ul cm lit. Actulmt, l ttmit d t pci t, pu ti my ccici b u ppl l mbit y vz d tpl, giz ftividd h ll. Al igul qu t tdició, xit much t qu h ipid l tudi d l pducció d luz l bich; l igm picipl l cóm y p qué l pduc. Excluividd Bilumiict N td l iml ti l hbilidd d miti luz, y qu xit cctític fíic, fiilógic y clógic qu pmit dlll. Al fóm bilógic qu pduc u pld lumi l llm bilumiicci, xit d tip: l itclul y l xtclul. El c d l ict cpd l gud, qu cctiz p u cció químic t vi lmt: L ptí lucifi y lucif, xíg y ATP, l mlécul gétic p xclci. Td cmpt itctú dt d óg pcil, qu p t cubit p u cutícul mitpt, pmit p l luz mitid hci l xti. Tt hmb cm mch pud p t óg y uqu dpd d l pci, ubic l cbz, tóx l bdm d l citu. L vici d bich bilumiict budt, dpd d u t y cctític químic. L mch dl cbj billt (Pyphu lumiu), p jmpl, gz d d p d óg d luz, mit qu l hmb ti ól u. Ot ict pd p u lt cpcidd lumi, cm l llmd gu fvii (Phixthix phgdid), qui ti 24 óg d luz ttl: 11 p l ld ltl dl tóx y bdm, qu xp luz vd-j, y t p l cbz, qu mit luz j. L dividd d t tópd tmbié dic l t y ttgi d u hbilidd. Dtz dit Bich cm l luciég, utiliz u bilumiicci p cutiv l x put;
lgu pci, l hmb l t l, g luz p t l tció d l mch vld. Dut l ctj lumi, dplig pt d dtll, lgu p cic gud p dpué miti u úic chip ct y t, cu l quidd tmpl: p u gud d timp p tc pldc dut t gud cmplt. L ict tpicl tbj mj quip, cgg gd ctidd y ctll l uí cul i d luc d Nvidd. El gu lumi (Achcmp lumi) ctd xcluivmt Nuv Zld, l úic qu utiliz u bilumiicci cm ttgi p t u p. Elb dlgd filmt vticl d d c u muc pgj, dpué p pcitmt l lt d Ft: Achcmp lumi u tmp mtl y filmt, cud u btí tíd p l bill d u tct, qud tpd t l hil y tc l gu, cm u pcd qu v ubid l hil d l cñ d pc, ub l filmt c u p p dpué d igil. U últim ttgi l plicd p l gu fvii, qui pldc imultámt p lj itimid pibl dpdd mit dliz p culqui upfici. L cici ilumi L plicci d l bilumiicci bvd ict h id xpltd l tudi dl pci xti, l bitclgí, ivtigció médic y dtcció d plg d ict. E mii pcil, utiliz p idtific vid t plt. S it ptícul lumi u dipitiv pcil qu cg mut d plt mtit, i l bill pc dpué d u timp, ifi l dtcció d vid miccópic. El mim métd utiliz l ivtigció médic, ól qu idtific uv tip d vid xttt, i célul ccíg. P t ld, ivtigd d l Uividd d Sicu, Etd Uid, cui l tclgí p imit l hbilidd pldcit d l luciég, l it l ptí bilumiict u b d mtl. C t, pud fbic pquñ luc d cl i cidd d u l lcticidd, p l qu u futu p plic técic l vid dii. Dbid qu l cultiv d imb d div pí uf d plg d ict cit tmpd dl ñ, citífic tduid 2011, mdific l g d u gu d cmp p pvc l miió d luz u cup. D tl fm, l gu l bill p l ch, pmitió l gj idtific u lug d ig y pd í, vit u plg miv. L ict bilumiict h fmtd l ctividd dl hum tt p cgui u vl clógic, cm p l dll d tclgí. Aí qu i dcid tp luciég, cmid tm cut l ugci d vi tmólg: gudl u cipit mpli y ll d hib p qu l ict pud gui gd luz mdit l xíg libd p l plt. Ot fmili d pci bilumiict: Cllmbl, Dípt, Clpt y Hmpt.
LOS ANIMALES TAMBIÉN HACEN FOTOSÍNTESIS P Migul Riv St U cit dcubimit d ivtigd fc plt qu l ict pud liz l íti d gí pti d pigmt d l mim fm qu plt, lg y bcti liz l ftíti. L ftíti u d l pc fudmtl d l vid, bj l cuál utt l xitci d l myí d l viv b l plt. Pmit tfm l gí lumíic gí químic lmcd mlécul gáic llmd lípid, ptí, cbhidt y ácid uclic. Td t gí itcmbi t l célul pti d u mlécul llmd tifft d di implmt ATP. El pc d l ftíti lizd p plt, lg y bcti ftitétic, qu l pd fu l cut d l ctidd d xíg tmféic qu hy pmit pi y bt gí d l limt, cm ATP. P qu hy c pct l iml? Glmt tdm qu l ftíti u ctividd xcluyt dl i iml put qu p l ftpigmt ci p lizl. N btt t fu dmtid l 2010 u tícul publicd p l ivtigd Ncy Má y Tyl Jvik l vit Scic, y qu dmtó qu l pducció d pigmt ctid(pigmt cid l cl j y jd) u xcluividd d plt, mcigim, iclu lgu hg, i qu u ict llmd pulg áfid dl guit - Acythiph pium (Ict: Aphid) - tmbié p g qu cdific múltipl zim ci p l biíti d ctid. Et pigmt tá pt l vidd j, put qu t pulg plimófic (ti dift fm) y l hy cl blc, jd y vd, y h btid p tfci ltl d g dd l hg. L ti l u vidci d qu l iml i pud ittiz ftpigmt y l dquiid pduct d u dit vgti, cm l c l iml. E ll l ctid ti cm fució l ctl d l xidció l dtcció d l luz lgu iml má pimitiv. Si mbg td t pdigm h id vlucid c u cit tícul publicd p J Chitph Vlmltt y clbd d l Uividd du Sud Tul d Fci, qui h dcubit qu l pulg pud ittiz u my ctidd d ATP fució l ctidd d ctid, ppi d u pigmtció, l dift v- phtgph Alx Wild 2003
idd (blc, j vd). P t btuvi cl pti d u úic jmpl pgit jd, y qu t iml pud pduci d m ptgétic (implic l u cg gétic plid l huv, p l cul cl) l qu fu xput cdici tt dl mdi bjádl l tmptu ht 8ªC l qu igió pulg úicmt dl cl vd. L d tlidd blc btuvi cud cdici d lt didd pblcil y p d c d l cu, fu utilizd p bt l cl. Filmt l pblci d cl jd btuvi cdici ptim d ccimit y didd pblcil 22ªC C t dift ftip (blc, j y vd) l ivtigd xtj l ctid y pb qu l pulg d cl vd tí u my ctidd d pigmt. Y l. Tmbié ct qu l pblci d l dift ftip, l xput cuidd y l luz, tí u difci l ctidd d ATP ittizd gci l cctció d pigmt. Spdtmt l ivtigd cmpb qu qull pulg vd (qu btuvi p cdici mbitl tt d 8C) ittizb u my ctidd d ATP cud xput l luz. Et fu pbd midid l ctidd d NAD+/NADH mlécul qu pticip l pc d ftíti tvé d l gci d lct qu pmit l íti d gí l cul fu my pulg j (c ftpigmt) qu pulg blc (i ftpigmt). P b má: Lj d plt ctz b l ccimit bilógic, t ivtigci plt gd pgut y vluci p cmplt l ccpt dl i iml. Cb pgut P qu cit l pulg liz íti d ATP pti d u ftpigmt? Qué t imil t pc l ftíti lizd tdicilmt p plt, lg y bcti? Sgú l ivtigd l dit d l pulg tá bd zúc qu ucci dl flm d l plt, uficit p bt g ctidd d ATP y xplic pqué t ict tdí t fm lttiv d g gí. L ut pp qu t itm ftitétic pdí fuci cm u itm d v cud l cmbutibl gt, d l mim fm cm fuci l utmóvil híbid cmbutió/lcticidd, y í utilizd p l ict cud l cdici dl mdi muy dfvbl p l btció tdicil d gí. Et uv igm d l tulz hc d cut qu l ctz blut cici xit, y qu much l p qu dp t fbul iml. Ojlá much c uv pud vluci l bilgí, l químic y t dicipli, pti d t dcubimit. Ft: http://www.glgic./ http://plvid.g/2012/08/21/pim-pub-d-ftiti--ict/ http://www.cicmg.g/ctt/328/5978/624.full http://www.tu.cm/p/2012/120816/p00579/full/p00579. html
Gl td pub P Citiá Riv Si cí qu ól l hum l igiábm p t l mj técic d ducció p t l x put, pu quivc, y qu l bich tmbié l ti. L itul d ctj p l pmit l ict t fiticd cm l d l hum, y qu pud llv cb dd t y bil xtdii ht d gl l hmb d u pci p lg p c ll. Et l g ctidd d mldí, pducid p l mch d div pci, p tt d cutiv u hmb d l mim pci qu té diput p dtc. L chich cuátic (Micct chltzi), qu u ict qu pduc cmpció u tmñ- l id má uid dl i iml. Auqu l mb l fm qu t ict, d t l d milímt d tmñ, pduc t mldí. P pd llv cb u uid t ft u p qu mid 50 micómt quivlt l g d u cbll hum c l bdm, u pc ccid cm tidulció, y t fóm pmit qu l M. chltzi lcc l 99.2 dcibli c u t, imil l uid d u pid. E dci, i u p p cmid p l ill dl lug dd t ict pduc u uid l fd dl í, pud cuchl ct p d qu l 99% dl id pid l tv l ft t l gu y l upfici. Ot g ct l ámbit d l t l mc d l fut (Dphil p.). El mch d t pci hc vib u l c itm u ptó d pul. Su cció l pmit l hmb b qu l mch d l mim pci y qu tá lit y diput p l pmit. Amb, mdid qu cc l mmt d l cópul, v jutd l fcuci d u cci d m imultá y í fm u dú móic btt mátic. P t ld, bm qu l gill (fmili Gyllid) u xtdii ctt, p p l ctj utiliz u cció ditit l qu pdm cuch cud l tm cc. Iclu, l mch ól ct u mj cció cud l hmb y tá m d d mt d ditci, t ól itpt u llmd p tl. D ccdm t piz d bil? A l myí d l muj l ct bil, y l i iml tmbié cu. L ñ d l fmili Slticid dmid ñ ltd fm p u hbilidd l pit d bil. Ét, p ctj u pj liz ditit tip d dz. Exit u tip d bil dd u dplzmit lil, tmbié dt d u pti ti u dz zig-zg, iclu u pci d c-c qu llv cb c u pt dlt. Rgl cmbi d x Rliz gl t itligt ttgi mpld p lgu ict mch u búqud d u pj, tl cm
cu l hum. At d buc cmpñ, lgu ict tp u p p ptimt t u hmb c u ñl químic, y lug fcl l limt btid. L hmb xmi u pltill, y i l cmid d u gd, p. Si l gl l pc iuficit, ig qu l lció ig vzd. L ti l c d u tip d mc, llmd Bll fly (Dipt: Empidid), qu ól liz l pc y mcid, i qu dmá vulv u p glb d d t d tgl. L hmb, p lgi l mch dcud, vul u jmb d pmit d l mch y lig qui l pt l mj pqut d d. E p ll qu l mch h pdid gñ l hmb y ci hy lgu qu fc u muy lid glb, p c u iti vcí, qu ól dcubit lug dl ct d pmit. Tmbié xit gl xul. E l c d u tip d gill (Abu implx), llmd gill mm, qu pduc u pqut ic ptí, llmd pmtfilx, qu dhid l gitl d l hmb, y qu dvd p ét dut l ct xul. Et gl u dlicd gt d pt dl mch, y qu p pd pducil pud llg cific u 30% dl ttl d u p cpl. P l qu y b, i qui pd u pj, tdá qu cmz má igi dd h. Y má i u vi lg v t tícul, pqu bá qu iclu l ict liz c mj qu l hum. Ft: Tj/b
Chcgill...y h, i pudi c u t 650 j y l l lí ifi... Dcg ut póxim bltí Fb d 2013 Ecíb: ctct@utdlbichlg.g