Esquemas de Coñecemento do medio

PROGRAMA DE ESTUDO EFICAZ 1 PRIMARIA Recursos para o profesorado Esquemas de Coñecemento do medio Os contidos imprescindibles da Primaria resumidos en 30 esquemas Ficha 1 Os seres vivos... 2 Ficha 2 Os animais invertebrados... 4 Ficha 3 Os animais vertebrados.................. 6 Ficha 4 As plantas............................. 8 Ficha 5 Os ecosistemas.... 10 Ficha 6 Función de relación: o sistema nervioso.... 12 Ficha 7 Función de relación: os sentidos.... 14 Ficha 8 Función de relación: o aparello locomotor.. 16 Ficha 9 Función de relación: a coordinación interna................................ 18 Ficha 10 Función de nutrición. A dieta... 20 Ficha 11 Función de nutrición: o proceso dixestivo e a respiración................. 22 Ficha 12 Función de nutrición: a circulación e a excreción.... 24 Ficha 13 Función de reprodución... 26 Ficha 14 A materia.... 28 Ficha 15 A enerxía, a luz e o son... 30 Ficha 16 A electricidade e o magnetismo... 32 Ficha 17 As forzas e as máquinas... 34 Ficha 18 A Terra e o universo..................... 36 Ficha 19 Capas da Terra... 38 Ficha 20 Xeografía: paisaxe, relevo e clima... 40 Ficha 21 Xeografía física de España............... 42 Ficha 22 Xeografía humana e económica.......... 44 Ficha 23 Xeografía política de España............. 46 Ficha 24 Xeografía de Europa.................... 48 Ficha 25 A Prehistoria na península Ibérica......... 50 Ficha 26 A Idade Antiga na península Ibérica....... 52 Ficha 27 A Idade Media na península Ibérica....... 54 Ficha 28 A Idade Moderna en España............. 56 Ficha 29 A Idade Contemporánea en España (século XIX)... 60 Ficha 30 A Idade Contemporánea en España (século XX)............................. 62

2 1 Os seres vivos Nutrición, para obter substancias. enerxía. Distintos seres forman a natureza Seres vivos: realizan as funcións vitais Relación con Reprodución, para obter descendencia. outros seres vivos. o medio. Seres inertes (non vivos): non realizan funcións vitais. Son de orixe natural (Sol). de orixe artificial (moble). Organización interna dos seres vivos Células: parte máis pequena dun ser vivo. Forman tecidos. Tecidos: agrupación de células que realizan a mesma función. Forman órganos. Órganos: grupos de tecidos que traballan conxuntamente realizando a mesma función. Forman sistemas. Sistemas: grupos de órganos que realizan a mesma función. Forman aparellos. Aparellos: sistemas e órganos que realizan a mesma función. Forman un organismo. Organismo: ser vivo completo formado por aparellos e sistemas. Clasificación dos seres vivos Reino animal Características Clasificación Tipos Pluricelulares. Heterótrofos (aliméntanse doutros seres vivos). Pódense desprazar dun lugar a outro. Reaccionan ante os estímulos. Vertebrados: teñen esqueleto óseo. Invertebrados: non teñen esqueleto óseo. Segundo a forma de nacer Segundo a alimentación Segundo o medio en que viven Ovíparos: nacen de ovos. Vivíparos: fórmanse dentro da nai. Herbívoros: aliméntanse de plantas. Carnívoros: aliméntanse de carne. Omnívoros: aliméntanse de carne e plantas. Terrestres: respiran aire. Acuáticos: toman o osíxeno disolto na auga.

Clasificación dos seres vivos (continuación) Reino das plantas Características Clasificación Tipos Pluricelulares. Autótrofos (fabrican o seu propio alimento). Non se desprazan. Reaccionan ante algúns estímulos (luz). Ximnospermas: ten flores, pero non froitos. Plantas con flores Anxiospermas: teñen flores e froitos. Carrizas. Plantas sen flores Fieitos. Árbores: talo leñoso, groso e duro. Segundo o talo Arbustos: talo leñoso pequeno. Herbas: talo fino e flexible. Segundo as follas Perennes: teñen follas durante todo o ano. Caducas: perden as follas no outono. Reino dos fungos Características Dependen doutros seres vivos para alimentarse. Non se desprazan. Outros reinos: algas e bacterias. Os seres vivos 1 3

2 Os animais invertebrados Non teñen esqueleto con columna vertebral. 4 Características Algúns protexen o seu corpo... Son ovíparos Con cuncha. Por exemplo, o caracol. Con cuberta. Por exemplo, o cangrexo. As femias poñen ovos. Dos ovos saen larvas. As larvas convértense en adultos. A maioría presentan simetría (dúas metades iguais ou simetría radial). Esponxas Son sinxelos, en forma de saco e con corpo irregular sen simetría. Viven no mar e non poden desprazarse. Por exemplo, a esponxa de baño. Clasificación Celentéreos Vermes Moluscos Corpo brando, xelatinoso e con tentáculos. Por exemplo, corais, anemones ou estrelas. Son mariños. Corpo brando e alongado, cun eixe de simetría. Por exemplo, a miñoca. Viven na terra e na auga. Teñen tentáculos con órganos dos sentidos. Por exemplo, o caracol. Gasterópodos A maioría son acuáticos e posúen cuncha. Corpo brando protexido por dúas cunchas articuladas. Por exemplo, o mexillón. Bivalvos A maioría son mariños. Posúen oito ou dez tentáculos e un cerebro moi desenvolvido. Por exemplo, o polbo. Cefalópodos Son mariños. Desprázanse expulsando un chorro de auga que os impulsa.

2 Os animais invertebrados 2009 Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Clasificación (continuación) Artrópodos Equinodermos Arácnidos: posúen oito patas e carecen de antenas. Por exemplo, as arañas. Crustáceos: posúen dez ou máis patas. Por exemplo, a lagosta. Miriápodos: posúen un corpo alongado e moitas patas. Por exemplo, o cempés. Cabeza. Posúen un corpo dividido en Tórax. Abdome. Insectos Teñen antenas. Teñen seis patas. Algúns teñen ás. Corpo cuberto de placas duras e pugas. Por exemplo, o ourizo de mar. Viven no mar. 5

3 Os animais vertebrados 6 Características Teñen columna vertebral. Corpo dividido en partes Cabeza. Tronco, do que poden saír extremidades. Rabo. Respiran por pulmóns. Son vivíparos. Características Alimentan as súas crías con leite. Teñen a pel cuberta de pelo. Desprázanse andando, nadando ou voando. Mamíferos Marsupiais. Por exemplo, o canguro. Carnívoros. Por exemplo, o tigre. Clasificación Ungulados. Por exemplo, o cervo. Primates. Por exemplo, o gorila. Clasificación Réptiles Características Clasificación Morcegos. Por exemplo, morcego de orellas. Cetáceos. Por exemplo, a balea. Respiran por pulmóns. Son ovíparos. Teñen a pel cuberta de escamas. A maioría son terrestres. Serpes. Non teñen patas, reptan. Lagartos. Teñen catro patas curtas, reptan. Crocodilos. Teñen catro patas curtas, son de gran tamaño, posúen grandes dentes e viven na auga. Tartarugas. Teñen unha grosa cuberta e moitas son acuáticas.

3 Os animais vertebrados 2009 Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Clasificación (continuación) Anfibios Aves Peixes Características Clasificación Características Clasificación Características Clasificación Respiran por branquias ao nacer e, cando son adultos, respiran por pulmóns ou pola pel. Nacen como larvas acuáticas e sofren a metamorfose. Teñen a pel espida. Sen rabo. Por exemplo, a ra ou o sapo. Con rabo. Por exemplo, a píntega. Respiran por pulmóns. Son ovíparos. Teñen o corpo cuberto de plumas. Son terrestres. Posúen ás e a maioría voan. Corredoras. De gran tamaño, con patas moi desenvoltas para correr. Por exemplo, a avestruz. Anátidos. Teñen dedos unidos por unha membrana. Por exemplo, o ganso. Zancudas. De gran tamaño, con patas finas e longas. Por exemplo, a cegoña. Rapaces. Carnívoras, con peteiro ganchudo e afiado. Por exemplo, o voitre. Galináceas. Corpo gordecho e peteiro curto. Por exemplo, a galiña. Paxaros. Tamaño pequeno e peteiro curto. Por exemplo, o pardal. Respiran o osíxeno disolto na auga por branquias. Son ovíparos. Teñen o corpo cuberto de escamas. Viven na auga. Posúen aletas e desprázanse nadando. Cartilaxinosos. O seu esqueleto está formado de cartilaxe. Por exemplo, a quenlla. Óseos. O seu esqueleto está formado por óso. Por exemplo, a sardiña. 7

4 As plantas 8 Características Non poden desprazarse. Están suxeitas á terra pola raíz. Fabrican o seu propio alimento con auga, substancias do solo, dióxido de carbono e luz do sol. Responden aos cambios. Relaciónanse co medio Realizan pequenos movementos, por exemplo, cara á luz. Raíz Absorbe substancias nutritivas do solo. Suxeita a planta. Sostén as follas. Partes Respiración Por el circula o alimento e a auga. Talo Leñosos. Duros e de madeira. Poden ser Herbáceos. Flexibles e de cor verde. Medran no talo. Fabrican os alimentos e realizan a respiración. Follas Limbo. Parte máis ancha da folla Teñen dúas partes Pecíolo. Parte que a une ao talo. As plantas respiran continuamente. Toman osíxeno do aire e expulsan dióxido de carbono. Face. Parte de arriba. Envés. Parte de abaixo.

4 As plantas 2009 Edicións Obradoiro, S. L. / Santillana Educación, S. L. Nutrición Reprodución Son autótrofas, fabrican o seu propio alimento. Etapas Sexual Asexual Toma de substancias Fotosíntese Participan dúas plantas. Interveñen as flores, que son os órganos reprodutores das plantas. Prodúcese a polinización, que é o transporte dos grans de pole desde os estames dunha planta ata o xineceo doutra. Do solo, pola raíz: auga e sales minerais que forman o zume bruto, que se reparte polos vasos leñosos. Do aire, polas follas: dióxido de carbono. Realízase nas follas. Elabórase o alimento ao combinarse o zume bruto co dióxido de carbono (CO 2 ), e así fórmase o zume elaborado. Necesita a luz solar, que se capta a través da clorofila. Como resultado deste proceso a planta elimina osíxeno. Pétalos, que forman a corola. Sépalos, que forman o cáliz. Pistilo, que é a parte feminina. Estames, que son a parte masculina. Polos insectos. Polo vento. Os óvulos transfórmanse en sementes que conteñen o embrión. O pistilo transfórmase no froito, que protexe as sementes. Participa unha soa planta Interveñen outras partes da planta. Barbada: talos que medran horizontalmente. Rizomas: talos subterráneos. Tubérculos: talos subterráneos engrosados. 9

5 Os ecosistemas 10 Compoñentes Os seres vivos O medio físico Flora: conxunto de todas as plantas. Fauna: conxunto de todos os animais. Relacións entre os seres vivos e o medio A alimentación (cadeas e redes alimentarias) Outras relacións Produtores: os que fabrican o seu propio alimento (plantas). Consumidores primarios: animais que se alimentan dos produtores (herbívoros). Consumidores secundarios: animais que se alimentan dos consumidores primarios (depredadores). Descompoñedores: seres vivos que se alimentan dos restos doutros seres vivos (fungos, bacterias ). Parasitismo: cando un ser vivo se beneficia doutro. Por exemplo, o visgo. Mutualismo: cando a relación que se establece entre dous seres vivos é beneficiosa para ambos. Por exemplo, as aves desparasitarias e os mamíferos. Competencia: cando dúas ou máis especies necesitan os mesmos recursos, como alimento, refuxio, luz Problemas do medio natural Protección do medio natural Contaminación Do aire. Por exemplo, con fumes da industria. Da terra. Por exemplo, con praguicidas. Da auga. Por exemplo, verteduras aos ríos. Quecemento global como consecuencia do aumento do dióxido de carbono Extinción de especies, co que se altera a cadea alimentaria. Deforestación, é dicir, desaparición de millóns de árbores. Desertización, que é a transformación de zonas fértiles en zonas áridas. efecto invernadoiro. Espazos protexidos: para protexer lugares especiais pola súa paisaxe, vexetación, fauna Especies protexidas: para evitar a extinción de especies de animais ameazadas. Loita contra a contaminación: medidas para evitar a deterioración do medio natural, por exemplo, reciclaxe de produtos, depuración de augas

Os ecosistemas 5 11

6 Función de relación: o sistema nervioso 12 A función de relación consiste en Recibir información do exterior Sentidos. Planificar a resposta Sistema nervioso. Executar a resposta Aparello locomotor. Coordinar os procesos internos Sistema endócrino. Dirixe a función de relación. Está formado polas neuronas, que son as principais células do sistema nervioso. Funcións: recibir e transmitir información (impulsos eléctricos). Corpo: onde se encontra o núcleo. Partes Axón. Prolongacións Dendritas. Sistema nervioso Partes Sistema nervioso central Sistema nervioso periférico: os nervios Función: recibe información, interprétaa e elabora a resposta. Partes Encéfalo Cerebro: controla os actos voluntarios. Cerebelo: coordina os movementos e mantén o equilibrio. Bulbo raquídeo: controla as funcións básicas involuntarias. Medula espiñal: transmite a información entre os nervios e o cerebro. Sensitivos: levan información desde os órganos dos sentidos ata o encéfalo e a medula. Motores: levan as ordes do encéfalo e da medula ata os músculos.

Movementos de resposta Reflexos Voluntarios Prodúcense rápida e involuntariamente. Por exemplo, retirar a man ante algo moi quente. Responden a un estímulo exterior. O cerebro recibe e interpreta a información e emite a orde. Son conscientes e dependen da nosa decisión. Por exemplo, camiñar cara a un obxecto. Responden a estímulos externos ou internos. Función de relación: o sistema nervioso 6 13

7 Función de relación: os sentidos Forman parte da función de relación. Os sentidos fan posible o contacto dos seres humanos co mundo exterior: reciben informacións e estímulos do exterior (sons, olores ); transforman os estímulos en sinais eléctricos; pasan eses sinais ao sistema nervioso. 14 Función: captar a luz para percibir as cores, as formas e o tamaño das cousas, e a distancia á que se encontran. Córnea. Iris. Interior Pupila. Vista Órganos: os ollos, que teñen varias partes Cristalino Retina. Pestanas. Exterior Pálpebras. Cellas. Os sentidos Olfacto Gusto Funcionamento: a luz entra pola pupila, atravesa a córnea e chega á retina. A través do nervio óptico, envíase información ao cerebro. Función: captar os olores. Órgano: o nariz, concretamente a pituitaria amarela, que está no seu interior. Funcionamento: o aroma que está no aire entra polo nariz e chega á pituitaria, que a través do nervio olfactivo envía a información ao cerebro. Función: detectar o sabor dos alimentos. Órgano: a lingua, concretamente as papilas gustativas, que informan dos sabores (doce, salgado, ácido, amargo, umami). Funcionamento: as papilas gustativas recollen as sensacións dos sabores e envían os datos ao cerebro.

Os sentidos Oído Función: captar os sons, distinguilos e saber de onde proceden. Órganos: os oídos, que teñen varias partes Oído externo Oído medio Oído interno Pavillón auditivo. Conduto auditivo. Tímpano. Cadea de osiños (martelo, bigornia e estribo). Caracol. Nervio auditivo. Funcionamento: os sons entran polo conduto auditivo e chegan ao tímpano, que vibra. A vibración transmítese ata o caracol, desde onde o nervio auditivo transmite información ao cerebro. Función: recibir sensacións das cousas que tocamos, como a temperatura, a dor, a presión... Función de relación: os sentidos Tacto Órgano: a pel, coas dúas capas Epiderme, a máis externa. Derme, no interior, onde se encontran as terminacións nerviosas. Funcionamento: as terminancións nerviosas da derme captan os estímulos do exterior e envían información ao cerebro polos nervios táctiles. 7 15

8 Función de relación: o aparello locomotor 16 Funcións Soster o corpo. Protexer os órganos máis delicados. Por exemplo, o corazón, os pulmóns Facilitar o movemento. Cabeza Ósos do cranio: protexen o cerebro. Ósos da cara: fixos e móbiles. Por exemplo, a mandíbula. Sistema esquelético (óseo) Ósos Tronco Columna vertebreal: protexe a medula espiñal. Costelas: protexen o corazón, os pulmóns... Esterno, clavículas, omoplatas e pelve. Elementos Extremidades: ósos dos brazos e das pernas. Aparello locomotor Sistema muscular Articulacións (unións entre ósos) Fixas. Por exemplo, as do cranio. Móbiles. Por exemplo, o xeonllo. Semimóbiles. Por exemplo, as das vértebras. Cartílagos: órganos brandos e flexibles. Por exemplo, as orellas. Está formado polos músculos, que son órganos brandos e elásticos que poden contraerse ou relaxarse e recuperar despois a súa forma e tamaño orixinais. Únense aos ósos mediante tendóns. Funcións Facilitar o movemento das distintas partes do corpo. Dar forma ao corpo. Protexer algúns órganos. Por exemplo, o abdome.

Función de relación: o aparello locomotor 8 17

18 9 Función de relación: a coordinación interna Músculos involuntarios Non forman parte do sistema locomotor. Non podemos controlalos voluntariamente. Son imprescindibles para o funcionamento do noso organismo. Exemplos: os músculos do corazón (latexos) e os músculos do aparello dixestivo (movemento do alimento). Coordinación interna Controla funcións tan importantes como o crecemento ou a reprodución. Fórmano as glándulas endócrinas, que verten substancias chamadas hormonas ao sangue. Tiroide: segrega tiroxina, para aproveitar os nutrientes. Sistema endócrino Algunhas glándulas endócrinas son Páncreas: segrega insulina, que regula a cantidade de azucre que circula polo sangue. Ovarios e testículos: producen hormonas sexuais que dirixen a aparición dos caracteres sexuais masculinos e femininos. Hipófise: produce a hormona do crecemento e hormonas que dirixen outras glándulas.

Función de relación: a coordinación interna 9 19

10 Función de nutrición. A dieta A función de nutrición comprende todos os procesos mediante os cales obtemos e aproveitamos os nutrientes e o osíxeno que necesitamos para vivir. 20 Procesos Obtención de nutrientes Aparello dixestivo. Obtención de osíxeno Aparello respiratorio. Repartición polo corpo e recollida de refugos Eliminación de refugos Aparello excretor. Aparello circulatorio. Son os compoñentes dos alimentos que necesitamos para vivir. Hidratos de carbono ou glícidos: achegan enerxía. Nutrientes Tipos Lípidos: achegan enerxía. Proteínas: achegan substancias para crecer e reparar o noso corpo. Vitaminas e minerais: son imprescindibles para o funcionamento correcto do organismo. Convén saber Dieta Auga: forma a maior parte do noso corpo e debemos compensar a súa perda. Conxunto de alimentos que come unha persoa habitualmente. Completa: proporciónanos todo tipo de nutrientes. A dieta saudable debe ser Equilibrada: achega a cantidade necesaria de cada nutriente. Tomar alimentos de todo tipo. Reducir o consumo de doces. Evitar as graxas de orixe animal. É recomendable Tomar abundantes froitas e verduras. Consumir alimentos ricos en fibra. Tomar máis peixe que carne.

Función de nutrición. A dieta 10 21

11 Función de nutrición: o proceso dixestivo e a respiración O proceso dixestivo consiste na transformación dos alimentos para conseguir os nutrientes que conteñen. Realízase no aparello dixestivo. 22 Aparello dixestivo Tubo dixestivo: conduto polo que pasan os alimentos. Boca. Farinxe. Esófago. Estómago. Intestino delgado. Intestino groso. Ano. Glándulas anexas: producen líquidos que verten no tubo dixestivo. Glándulas salivares: segregan a saliva que se mestura co alimento. Fígado: produce a bile. Páncreas: produce os zumes pancreáticos. Proceso dixestivo Dixestión Absorción Expulsión de refugos Descomposición dos alimentos para obter nutrientes. Participan Boca: esmiúza e mestura o alimento coa saliva para formar o bolo alimenticio. Farinxe e esófago: conducen o bolo alimenticio ao estómago. Estómago: produce o zume gástrico que se mestura co alimento e forma o quimo. Intestino delgado: produce o zume intestinal e recibe o zume pancreático e a bile; xunto ao alimento forma o quilo. É o paso dos nutrientes desde o aparello dixestivo ao sangue. Ocorre no intestino delgado, nas pilosidades intestinais. É a formación das feces e a expulsión das substancias non dixeridas dos alimentos. Ocorre no intestino groso: compáctanse as substancias non dixeridas, transfórmanse nas feces e expúlsanse a través do ano.

Función de nutrición: o proceso dixestivo e a respiración A respiración consiste na entrada e saída do aire do noso corpo para obter osíxeno e expulsar dióxido de carbono. Esta función realízaa o aparello respiratorio. Órganos do aparello respiratorio A respiración Fosas nasais: por elas entra o aire. Larinxe e farinxe: por onde pasa o aire antes de chegar á traquea. Traquea: conduto desde o cal pasa o aire aos pulmóns. Bronquios: son dúas ramificacións da traquea que entran nos pulmóns. Bronquíolos: son uns tubos finos nos que se ramifican os bronquios. Alveólos pulmonares: saquiños cheos de aire que saen dos bronquíolos. Pulmóns: órganos esponxosos que se encontran na caixa torácica. Proceso Movementos respiratorios O aire entra polas fosas nasais. Pasa pola larinxe, a farinxe e a traquea e chega aos bronquios e bronquíolos. Desde os bronquíolos chega aos alvéolos pulmonares. Nos alvéolos o osíxeno pasa ao sangue e este libera o dióxido de carbono. O aire pobre en osíxeno e rico en dióxido de carbono expúlsase ao exterior. Ocorren porque a caixa torácica se dilata e se contrae. Inspiración Espiración Os pulmóns énchense de aire. Prodúcese a entrada de aire polas vías respiratorias ata os alvéolos pulmonares. O aire sae dos pulmóns. O aire é obrigado a saír dos pulmóns e percorrer as vías respiratorias ata chegar ao exterior. 11 23

12 Función de nutrición: a circulación e a excreción A circulación é o traslado do sangue polo aparello circulatorio para transportar substancias nutritivas, osíxeno e substancias de refugo. Realízaa o aparello circulatorio. 24 Elementos do aparello circulatorio O plasma: parte líquida do sangue. Sangue Compoñentes Glóbulos vermellos: transportan osíxeno. Células sanguíneas Glóbulos brancos: deféndennos de infeccións. Plaquetas: ocúpanse da coagulación. Corazón: órgano que bombea o sangue continuamente. Ten catro cavidades: dúas aurículas e dous ventrículos. Vasos sanguíneos Arterias: levan o sangue desde o corazón ata os órganos do corpo. Veas: levan o sangue desde os órganos do corpo ao corazón. Capilares sanguíneos: comunican as arterias e as veas. A circulación O sangue nunca sae do aparello circulatorio. Realiza dous circuítos Circulación pulmonar: percorrido do sangue entre o corazón e os pulmóns para recoller osíxeno e liberar dióxido de carbono. Circulación xeral: percorrido do sangue por todo o corpo, excepto os pulmóns, para repartir nutrientes e osíxeno, e recoller substancias de refugo.

A excreción é a eliminación das substancias de refugo que se encontran no sangue. Realízaa o aparello excretor. Órganos do aparello excretor A excreción Riles: están situados a ambos os lados da columna vertebral, na zona lumbar. Producen a urina. Uréteres: son dous tubos que conectan os riles coa vexiga. Vexiga: é o órgano no que se acumula a urina. Uretra: é o conduto que vai desde a vexiga ao exterior. Aparello excretor Pel Nos riles fíltrase o sangue e prodúcese a urina. A urina sae polos uréteres e chega á vexiga, onde se acumula ata que se expulsa pola uretra. A pel fabrica a suor nas glándulas sudoríparas. Polos poros da pel, a suor sae ao exterior. Función de nutrición: a circulación e a excreción 12 25

13 Función de reprodución A función de reprodución permítelles aos seres humanos ter descendentes. A reprodución humana é sexual porque nela as células sexuais de dous individuos de distinto sexo (macho e femia) se unen para formar un novo individuo. Os aparellos reprodutores da muller e do home permiten que isto sexa posible. 26 Feminino Órganos xenitais internos Ovarios: onde se producen os óvulos (células reprodutoras). Trompas de Falopio: comunican os ovarios co útero. Útero: cavidade onde se desenvolve o meniño durante o embarazo. Vaxina: órgano que comunica o útero co exterior. Órganos xenitais externos: Vulva. Aparello reprodutor Masculino Órganos xenitais internos Órganos xenitais externos Testículos: é onde se producen os espermatozoides (células reprodutoras). Condutos deferentes: conducen os espermatozoides ata a uretra. Uretra: conduce os espermatozoides ao exterior. Vesículas seminais e próstata: fabrican o líquido que serve de vehículo e de alimento aos espermatozoides. Pene: polo seu nterior discorre a uretra. Encárgase de expulsar os espermatozoides. Escroto: bolsa de pel que protexe os testículos.

Proceso da reprodución Fecundación Embarazo É a unión dun óvulo e un espermatozoide. A célula resultante desta unión coñécese como cigoto. Para que se produza a fecundación, o óvulo e o espermatozoide deben encontarse nas trompas de Falopio; aí é onde se forma o embrión. O embrión adhírese á parede do útero, onde se desenvolve. Conxunto de cambios que se producen na nai desde a fecundación ata o nacemento do novo ser. Etapas Embrión: durante os tres primeiros meses. Feto: a partir do terceiro mes. Os principais órganos xa están formados. Parto: nacemento ou saída ao exterior do novo ser formado. Función de reprodución 13 27

14 A materia Todos os corpos do Universo están formados por materia (o sol, as plantas, nós mesmos ). A materia está composta por átomos: partículas diminutas, invisibles (pódense ver a través dun microscopio electrónico). 28 Substancias puras: formadas por un só tipo de materia (ouro, ferro ). Tipos de materia Mesturas: formadas por varias substancias puras. Heteroxéneas: poden distinguirse os seus compoñentes. Por exemplo, unha ensalada. Homoxéneas: non se distinguen os seus compoñentes; disolucións coma a auga do mar. Xerais: son comúns a toda a materia. Masa: cantidade de materia que ten un corpo. Mídese en kg. Volume: espazo que ocupa un corpo. Mídese en m 3. Propiedades da materia Estados da materia Características: permiten diferenciar unhas substancias doutras. Densidade: relación entre a masa e o volume. Sábese dividindo a masa entre o volume. Olor. Brillo. Cor. Dureza. Maleabilidade Sólido: ten volume constante e forma propia. Líquido: ten volume constante, pero non forma propia. Gasoso: cambia de volume e de forma.

Cambios da materia Físicos a materia segue sendo a mesma O movemento: cambio de lugar ou de posición dun corpo. A dilatación: aumento de tamaño dun corpo cando aumenta a súa temperatura. A contracción: diminución do tamaño dun corpo cando diminúe a súa temperatura. A fragmentación: división dun corpo en anacos. Cambios de estado: prodúcense cando varía a temperatura Fusión: paso de sólido a líquido. Por exemplo, cando derrete a neve. Solidificación: paso de líquido a sólido. Por exemplo, cando se forma xeo. Vaporización: paso de líquido a gas Ebulición: a temperatura fixa e de forma rápida. Por exemplo, a auga fervendo. Evaporación: a menor temperatura e de forma lenta. Por exemplo, a auga dun charco ao sol. Condensación: de gas a líquido. Por exemplo, a condensación de vapor nos cristais. Sublimación: paso directo de sólido a gas, sen pasar por líquido. Por exemplo, a naftalina. Químicos a materia transfórmase noutra: reacción química A oxidación: unha substancia transfórmase noutra por acción do osíxeno. A combustión: unha oxidación moi rápida con desprendemento de enerxía. A putrefacción: descomposición de substancias. A materia 14 29

30 15 A enerxía, a luz e o son A enerxía provoca os cambios que vemos ao noso arredor. Fontes de enerxía Renovables: non se esgotan. Por exemplo, a luz do Sol. Non renovables: esgótanse a medida que se utilizan. Por exemplo, o carbón. A enerxía Tipos de enerxía Enerxía química: a que almacenan os combustibles. Por exemplo, o carbón, o gas, os alimentos Enerxía térmica ou calorífica: é a enerxía liberada en forma de calor. Por exemplo a que produce unha estufa. Enerxía nuclear: está presente nalgunhas substancias. Por exemplo, o uranio ou o plutonio. Enerxía mecánica: é a que teñen os corpos en movemento. Por exemplo, o vento. Enerxía eléctrica: é a que utilizan os aparellos eléctricos ou electrónicos. Por exemplo, a lavadora. A luz é unha forma de enerxía que nos permite ver a cor e a forma dos obxectos cando se encontran ben iluminados. A luz Características Comportamento dos obxectos fronte á luz Propiedades Características A luz propágase en liña recta e en todas as direccións. A luz propágase a 300.000 km/s. Obxectos opacos: a luz non os atravesa. Obxectos transparentes: a luz atravésaos. Obxectos translúcidos: deixan pasar certa cantidade de luz. Reflexión: é o cambio de dirección que experimenta a luz ao chocar contra un obxecto opaco. Refracción: é o cambio de dirección que experimenta a luz ao atravesar unha substancia transparente. A luz branca está formada por luz de todas as cores. As cores básicas da luz son: vermello, verde e azul.

O son O son é un tipo de enerxía mecánica. O son propágase 340 m/s no aire. Características O son transporta enerxía. Cando o son se reflicte, prodúcese o eco. A intensidade: permite diferenciar os sons fortes dos débiles. Calidades O ton: permite diferenciar os sons graves dos agudos. O timbre: permite identificar a fonte que emite o son. A enerxía, a luz e o son 15 31

16 A electricidade e o magnetismo A electricidade é unha forma de enerxía que depende da carga eléctrica dos corpos. 32 Poden ser Positivas Negativas Cargas eléctricas Os corpos Poden ser neutros, cando posúen o mesmo número de cargas positivas ca negativas. Poden estar cargados electricamente cando teñen distinto número de cargas positivas e negativas. Os corpos cargados con cargas de distinto tipo atráense. Os corpos cargados con cargas do mesmo tipo repélense. Corrente eléctrica Consiste no desprazamento de cargas eléctricas. Circula por circuítos eléctricos. Elementos dos circuítos eléctricos Produción de electricidade Xeradores. Por exemplo, unha pila. Fíos de material condutor. Por exemplo, fíos de cobre. Receptores nos que a enerxía eléctrica se transforma noutro tipo de enerxía. Por exemplo, un motor. Interruptores. Serven para abrir ou pechar un circuíto. Centrais eólicas. Centrais hidroeléctricas. Centrais térmicas. Centrais nucleares. Centrais solares.

O magnetismo O magnetismo é a propiedade que teñen algúns imáns de atraer outros imáns ou algúns metais. Poden ser: naturais (por exemplo, a magnetita) ou artificiais. Se se enfrontan dous polos diferentes: os imáns atráense. Os imáns Teñen dous polos: polo norte (N) e polo sur (S). Se se enfrontan dous polos iguais: os imáns repélense. A Terra compórtase como un grande imán, por iso, os compases sempre se orientan ao norte. O magnetismo emprégase para producir electricidade. A electricidade e o magnetismo 16 33

17 As forzas e as máquinas Unha forza é calquera causa capaz de deformar un obxecto ou cambiar o seu estado de movemento. 34 Por contacto: cando o corpo que realiza a forza e o que a recibe están xuntos (forza de rozamento). Modos de actuación A distancia: cando o corpo que realiza a forza está separado do que a recibe. Forza de gravidade: a que atrae os corpos cara a Terra. Forza magnética: a dos imáns que atraen partículas de ferro. Forza eléctrica: a que existe entre corpos con carga eléctrica. Forzas Deformación De obxectos elásticos, que recuperan a súa forma inicial ao cesar a forza. De obxectos non elásticos, que continúan deformados cando cesa a forza. Efectos Movemento Pon en movemento un corpo que estaba quieto. Detén un corpo que estaba movéndose. Varía a dirección ou o sentido do movemento. Aumenta a velocidade do movemento. Reduce a velocidade do movemento.

Máquinas Unha máquina é un obxecto empregado para aproveitar a acción dunha forza para transformar un tipo de enerxía noutro. Tipos de máquinas Segundo a cantidade de pezas Segundo o xeito de accionalas Simples Compostas: teñen moitas pezas unidas entre si. Enerxía das persoas. Enerxía do vento. Enerxía da auga. Enerxía eléctrica. Enerxía dun combustible. Roda: ten forma circular e xira sobre un eixe. Panca: barra longa e ríxida que se sitúa sobre un punto de apoio. Plano inclinado: rampla para subir ou baixar obxectos. Segundo a acción que realizan Mecánicas: producen movemento. Por exemplo, un motor. Térmicas: producen frío ou calor. Por exemplo, un ferro para alisar a roupa. Manexar información: serven para a comunicación. Por exemplo, un teléfono. As forzas e as máquinas Compoñentes Cuberta (carcasa): parte da máquina que protexe o seu interior. Estrutura: parte que soporta o seu peso e do que se coloca sobre ela. Operadores: pezas que forman parte da máquina. Mecanismos: varios operadores unidos que actúan de maneira coordinada. Motores: compoñentes das máquinas que producen movemento. Circuítos eléctricos e electrónicos. 17 35

18 A Terra e o universo A súa forma é esférica. 36 Características Xira arredor do Sol e sobre o seu propio eixe. A súa órbita é unha elipse. O seu eixe está algo inclinado. A Terra Movementos Rotación Translación Xira sobre si mesma arredor dun eixe que pasa polos polos. Tarda un día (24 horas) en dar unha volta. Provoca a sucesión dos días e das noites. Xira arredor do Sol. Tarda un ano (365 días e 6 horas) en dar unha volta. Provoca as estacións, debido a que o eixe de rotación está inclinado. A Lúa Sistema Solar Características Xira arredor da Terra. Ás veces, a Terra, o Sol e a Lúa alíñanse e producen eclipses. Movemento: tarda 27 días en dar unha volta á Terra, en catro fases Lúa nova. Cuarto crecente. Lúa chea. Cuarto minguante. Sol: estrela amarela que produce luz e calor (necesarios para a vida na Terra). Outros astros: xiran arredor do Sol Planetas Interiores: Mercurio, Venus, a Terra, Marte. Exteriores: Xúpiter, Saturno, Urano, Neptuno. Satélites: astros que xiran arredor dos planetas. Asteroides: astros rochosos que xiran arredor do Sol. Cometas: astros rochosos, pequenos e conxelados que xiran arredor do Sol, seguindo elipses moi alongadas.

Estrelas, nebulosas e galaxias Son enormes esferas en cuxo interior se produce moita enerxía. Forman constelacións. Cor. Estrelas Tamaño. Teñen propiedades que as distinguen Luminosidade. Brillo. Nebulosas: nubes de gases que reflicten a luz emitida por estrelas próximas a elas. Galaxias elípticas. Galaxias: enormes agrupacións de estrelas, gas e po Galaxias espirais. Galaxias irregulares. A Terra e o universo 18 37

19 Capas da Terra 38 É a parte sólida da Terra Parte está baixo os océanos formando os fondos mariños. Parte emerxe e forma os continentes e as illas. Xeosfera Capas que a forman Codia: capa máis externa. Está composta por materiais sólidos e é máis grosa nos continentes que baixo os océanos. Manto: é a capa intermedia. A súa temperatura é máis elevada ca a da codia. Nalgunhas zonas do manto encóntranse rochas fundidas, que reciben o nome de magma. Núcleo: é a capa máis interna. Componse de ferro e doutros metais. Ten unha temperatura moi elevada. Divídese en dúas partes: o núcleo externo e o núcleo interno. É a capa de aire que rodea a Terra. Atmosfera Está formada por unha mestura de gases É imprescindible para a vida Nela prodúcense fenómenos atmosféricos Está formada por capas Moi abundantes En menor medida Nitróxeno. Osíxeno. Dióxido de carbono. Ozono. Vapor de auga. Contén o osíxeno necesario para a respiración dos seres vivos. Conserva a calor da Terra. Filtra os raios solares e protexe a Terra. Precipitacións. Vento. Tormentas. Troposfera: capa baixa onde se desenvolve a vida. Estratosfera: nela encóntrase a capa de ozono. Outras capas máis externas.

Hidrosfera É o conxunto das augas do planeta (nos tres estados). Ocupa as ¾ partes da superficie terrestre. Diferéncianse dous grupos Augas continentais Océanos e mares Os ríos: cursos continuos de auga. Os lagos: extensións de auga rodeados de terra. Os glaciares: masa de auga conxelada en lento movemento. Augas subterráneas: filtracións das augas superficiais. Supoñen o 94 % da auga da Terra. A auga está en continuo movemento Ondas: ondulacións da superficie do mar causada polo vento. Correntes: movementos de grandes masas de auga que flúen en determinada dirección. Mareas: subidas e baixadas do nivel do mar producidas pola atracción entre o Sol, a Lúa e a Terra. Ciclo da auga: comprende os cambios de estado e de posición que experimenta a auga na Terra. Capas da Terra 19 39

20 Xeografía: paisaxe, relevo e clima A Xeografía céntrase na descrición da Terra no seu aspecto físico e como lugar habitado polas persoas e os demais seres vivos. É o aspecto que ten unha zona da superficie da Terra. Está determinado polas formas do relevo e do clima. 40 Causas naturais Os pasos dunha estación a outra. A acción do vento e da chuvia. Paisaxe Pode modificarse debido a Acción dos seres humanos As catástrofes naturais. A construción de estradas, pontes e outras obras públicas. As urbanizacións. Os campos de cultivo. Está constituído polas distintas elevacións e depresións existentes na superficie da Terra. A altitude é a altura dun punto da superficie da Terra con relación ao nivel do mar. Relevo Hai grandes diferenzas entre as zonas de interior e as zonas costeiras. Relevo terrestre Relevo costeiro Montañas e serras (conxunto de montañas). Cordilleiras e sistemas montañosos: conxunto de serras. Chairas: superficies de terreo chan. Mesetas: superficies case planas e altas. Vales: chairas entre montañas polas que discorre un río. Depresións: extensións máis baixas ca as terras de arredor. Cabo: saínte de terra que penetra no mar. Golfo: entrante de mar na terra. Península: porción de terra rodeada de auga por todas as partes menos unha. Illa: porción de terra rodeada de auga por todas as partes. Arquipélago: conxunto de illas. Cantil: costa montañosa e alta que cae ao mar verticalmente. Praia: zona de costa chá formada por area ou pedras. Ría: entrada da auga do mar na desembocadura dun río. Marisma: terreo pantanoso que se forma na desembocadura dun río. Delta: terreo de forma triangular que se forma na desembocadura dos ríos pola acumulación de terra.

Clima O clima é o conxunto de características da atmosfera nun lugar durante un longo período de tempo. As temperaturas: cantidade de calor que ten o aire. O clima está configurado por As precipitacións: cantidade de chuvia, sarabia ou neve que cae nun lugar. Os ventos: desprazamentos do aire que inflúen nas chuvias e nas temperaturas. Latitude: situación dun lugar con relación ao ecuador. Factores xeográficos Altitude: altura dun lugar con respecto ao nivel do mar. Disposición das montañas. Proximidade do mar. Ecuatorial: dáse arredor do ecuador. Cálidos Tropical: dáse arredor dos trópicos. Desértico: dáse en zonas illadas. Xeografía: paisaxe, relevo e clima Tipos de clima Temperados Fríos Oceánico ou atlántico: dáse en zonas de Europa e América do Norte. Mediterráneo: dáse sobre todo en zonas limítrofes do mar Mediterráneo. Continental: dáse na parte central de Europa. Polar: dáse nos círculos polares. De montaña: dáse en zonas de elevada altitude. 20 41

21 Xeografía física de España 42 Meseta Central Submeseta Norte: extensa e elevada. a serra de Gredos. Sistema Central: divide a Meseta en dous. Fórmano: a serra de Guadarrama. a serra de Ayllón. Submeseta Sur: nela elévanse os Montes de Toledo (serras de pouca altitude). Montañas que rodean a Meseta Montes de León: no noroeste; formados por montañas de escasa altitude. Cordilleira Cantábrica: no norte; paralela á costa cantábrica (Picos de Europa). Sistema Ibérico: no leste; formado por serras pouco elevadas (Picos de Urbión). Serra Morena: no sur; formado por montañas pouco elevadas. Relevo Macizo Galaico: no noroeste; formado por serras pouco elevadas. Pireneos: montañas elevadas que forman a fronteira entre España e Francia (Aneto). Montañas exteriores á Meseta Depresións Relevo das illas Sistemas Béticos Cordilleira Subbética: no interior. Cordilleira Penibética: próxima á costa andaluza (Mulhacén). Sistema Costeiro-Catalán: no noreste; cordilleiras paralelas á costa mediterránea. Montes Vascos: no norte, entre a Cordilleira Cantábrica e os Pireneos. Depresión do Ebro: percorrida polo río Ebro; está rodeada polos Pireneos, o Sistema Ibérico e o Sistema Costeiro-Catalán. Depresión do Guadalquivir: percorrida polo río Guadalquivir; está rodeada por Serra Morena e os Sistemas Béticos. Illas Baleares: situadas no mar Mediterráneo; son pouco montañosas, excepto Mallorca. Illas Canarias: situadas no océano Atlántico; son de orixe volcánica e bastante montañosas.

Costas Ríos Atlántica Costa galega: desde a punta da Estaca de Bares á desembocadura do río Miño. É unha costa alta, rochosa e recortada. Costa andaluza: desde Portugal ao estreito de Xibraltar. É unha costa baixa e areenta con amplas praias. Costa canaria: costas altas e acantiladas nas illas do oeste e costas baixas nas illas do leste. Cantábrica: desde a fronteira con Francia ata a punta da Estaca de Bares. É unha costa alta e rochosa. Mediterránea: desde o estreito Xibraltar ata o límite de Xirona con Francia. É unha costa longa, formada por praias baixas e areentas que alternan con zonas de costa acantilada. Vertente cantábrica: son ríos curtos, de réxime regular e gran caudal. Por exemplo, Bidasoa, Navia, Nalón, Nervión, Besaya, Eo. Ríos galegos: Miño, Ulla, Tambre, Umia, Sil. Vertente atlántica: son ríos caudalosos e de réxime regular Ríos da Meseta: Douro, Teixo, Guadiana. Ríos andaluces: Guadalquivir. Vertente mediterránea: excepto o Ebro, son ríos curtos, de escaso caudal e réxime irregular. Por exemplo, Turia, Xúquer, Segura, Llobregat. Oceánico ou atlántico Dáse nas Comunidades do norte da Península. As temperaturas son suaves todo o ano e as precipitacións son abundantes. Xeografía física de España 21 Clima Mediterráneo Subtropical De montaña Continentalizado ou de interior Típico Dáse na Meseta, na depresión do Ebro e en parte do interior de Andalucía. As temperaturas son extremas, con veráns calorosos e invernos fríos, e as precipitacións son escasas. Dáse nas zonas próximas ao mar Mediterráneo. As temperaturas son suaves no inverno e calorosas no verán, e as precipitacións son escasas. Dáse nas illas Canarias. As temperaturas son suaves todo o ano e as precipitacións escasas. Dáse nas zonas de alta montaña. As temperaturas no inverno son moi baixas e no verán son frescas. As precipitacións son abundantes e no inverno caen en forma de neve. 43

22 Xeografía humana e económica 44 Conceptos de poboación Poboación absoluta: é o número de habitantes dun territorio. Densidade de poboación: é a relación existente entre a poboación dun lugar e a superficie do territorio en que vive. Obtense dividindo a poboación absoluta dun lugar entre a superficie do territorio en que vive. Censo: serve para coñecer o número de habitantes dun país. Realízase cada dez anos e nel recóllense datos como a idade, o sexo, o lugar de nacemento, etc. Padrón: permite coñecer o número de habitantes que hai nun municipio. Realízase cada ano. Natalidade: é o número de nacementos que se producen nun lugar nun período de tempo. Mortalidade: é o número de falecementos que se producen nun lugar nun período de tempo. Esperanza de vida: é o tempo medio estimado de vida que ten un individuo ao nacer. Emigración: é a saída de persoas desde un lugar para establecerse noutro. Inmigración: é o establecemento de persoas nun lugar distinto do que proceden. Crecemento natural: é a diferenza entre os habitantes que nacen e os que morren nun lugar durante un ano. Crecemento migratorio: é a diferenza entre os inmigrantes que chegan e os emigrantes que marchen dun lugar durante un ano. A poboación en España Poboación absoluta: Algo máis de 46 millóns de habitantes. Densidade de poboación: 91 habitantes/km 2. Esperanza de vida: 83,7 anos en mulleres e 77,2 anos en homes. A poboación crece como consecuencia do crecemento natural positivo e da inmigración. A poboación distribúese de forma desigual, a maior parte concéntrase nas cidades e na costa, co que quedaron despoboadas as zonas rurais do interior. A poboación envellece cada vez máis, é dicir, aumenta o número de persoas maiores. Hai máis mulleres ca homes.

Traballo Traballo: é calquera actividade humana que se realiza a cambio dunha cantidade de diñeiro. Salario: é o diñeiro que se percibe polo traballo que se realiza. Poboación activa: é o conxunto de persoas que traballa a cambio de diñeiro, ou que está en idade e condición de traballar. Traballador por conta allea: é a persoa que está contratada por outra persoa ou entidade e recibe un salario mensual. Traballador por conta propia: é a persoa que traballa de forma independente e que recibe unha cantidade de diñeiro por cada traballo que realiza. Sector primario: actividades que obteñen recursos da natureza. Agricultura Gandaría Pesca De secaño. De regadío. Intensiva. Extensiva. De altura. De baixura. Xeografía humana e económica 22 Economía Sector secundario: actividades que transforman as materias primas en produtos elaborados. Sector terciario: actividades que consisten en prestar servizos ás persoas. Explotación a ceo aberto. Minaría Explotación subterránea. Básicas. Industrias De bens de equipo. De bens de consumo. Construción Servizos Públicos Interior. Comercio Exterior. Turismo Terrestre. Transporte Marítimo. Aéreo. 45

23 Xeografía política de España 46 Comunidade Autónoma: territorio constituído por unha ou varias provincias. Estado español: territorio constituído por 17 Comunidades Autónomas e dúas Cidades Autónomas. Galicia (Santiago de Compostela): A Coruña, Lugo, Ourense, Pontevedra. Principado de Asturias (Oviedo): Asturias. Cantabria (Santander): Cantabria. Costeiras País Vasco (Vitoria-Gasteiz): Biscaia, Guipúscoa, Álava. Cataluña (Barcelona): Barcelona, Tarragona, Lleida, Xirona. Comunidade Valenciana (Valencia): Castelló, Valencia, Alacant. Rexión de Murcia (Murcia): Murcia. Organización territorial de España As Comunidades Autónomas de España Interiores Insulares Cidades Autónomas Andalucía (Sevilla): Huelva, Sevilla, Cádiz, Córdoba, Málaga, Xaén, Granada, Almería. Castela e León (Valladolid): León, Palencia, Burgos, Soria, Segovia, Ávila, Salamanca, Zamora, Valladolid. A Rioxa (Logroño): A Rioxa. Comunidade Foral de Navarra (Pamplona/Iruña): Navarra. Aragón (Zaragoza): Huesca, Zaragoza, Teruel. Comunidade de Madrid (Madrid): Madrid Castela-A Mancha (Toledo): Guadalaxara, Cuenca, Albacete, Ciudad Real, Toledo. Estremadura (Mérida): Cáceres, Badaxoz. Illas Baleares (Palma) Canarias (Santa Cruz de Tenerife e Las Palmas de Gran Canaria): Santa Cruz de Tenerife, Las Palmas. Ceuta. Melilla.

Organización política de España Leis máis importantes Forma de goberno Poder lexislativo: Cortes Xerais Poder executivo: Goberno Monarquía parlamentaria. O xefe do Estado é o rei. Función Organización Función Constitución Organización Lei máis importante de España, aprobada en 1978. Recolle os dereitos e deberes de todos os cidadáns españois. Estatuto de Autonomía: lei máis importante en cada Comunidade Autónoma despois da Constitución. Elabora e aproba as leis. Controla o goberno. Congreso dos Deputados, formado por 350 deputados, elixidos cada catro anos. Senado, formado polos senadores, elixidos cada catro anos. Toma decisións en asuntos que afectan a toda a nación. Dirixe as relacións internacionais. Presidente do Goberno, elixido polo Congreso dos Deputados. Ministros, nomeados polo rei tras a proposta do presidente do Goberno. Xeografía política de España Poder xudicial: Tribunais de Xustiza Función Organización Fai cumprir as leis. Xulga os que están acusados de cometer un delito. Xuíces. Maxistrados. O máximo órgano é o Tribunal Supremo. O Tribunal Constitucional determina se as novas leis están de acordo coa Constitución. 23 47

24 Xeografía de Europa 48 Relevo Chaira Central Sistemas montañosos Relevo costeiro No centro e oeste do continente. Hai macizos de escasa altitude nalgunhas zonas. Por exemplo, o Macizo Central francés. No sur, bordean o mar Mediterráneo e teñen montañas elevadas. Por exemplo, os Alpes. No norte, teñen montañas máis baixas. Por exemplo, os Montes Escandinavos. Penínsulas. Por exemplo, Escandinava, Xutlandia, Ibérica, Itálica e Balcánica. Golfos. Por exemplo, de Biscaia, Xénova, Finlandia e Botnia. Cabos. Por exemplo, Fisterra, Norte, Matapán. Estreitos. Por exemplo, de Xibraltar, Bósforo, Canal da Mancha. Illas. Por exemplo, Islandia, Gran Bretaña, Irlanda, Malta, Chipre. Ríos Lagos: son moi numerosos en todo o continente. Por exemplo, Ladoga e Onega. Climas Vertente ártica: os ríos teñen abundante caudal, pero permanecen conxelados durante o inverno. Por exemplo, Dvina Septentrional e Pechora. Vertente atlántica: os ríos son moi caudalosos. Por exemplo, Dvina Occidental, Vístula, Oder, Elba, Reno, Sena, Loira, Texo. Vertente mediterránea: os ríos son irregulares e de escaso caudal. Por exemplo, Ebro, Ródano, Po. Vertente do mar Caspio: os ríos son largos. Por exemplo, Volga, Ural. Vertente do mar Negro: os ríos son moi longos. Por exemplo, Don, Dniéper, Dníester, Danubio. Mediterráneo Continental Oceánico ou atlántico Propio do sur de Europa. Invernos suaves e veráns calorosos. Precipitacións escasas e irregulares. Propio do centro e do leste de Europa. Invernos fríos e veráns calorosos. Precipitacións escasas. No inverno, poden caer en forma de neve. Propio do oeste de Europa. Invernos e veráns suaves. Precipitacións abundantes todo o ano.

Climas (continuación) Poboación Polar De montaña Subtropical Propio do extremo norte de Europa. Temperaturas moi baixas todo o ano. Escasas precipitacións. Propio das cimas dos grandes sistemas montañosos. Invernos moi fríos e veráns suaves. Abundantes precipitacións en forma de neve. Propio das illas Canarias. Temperaturas suaves todo o ano. Precipitacións escasas. Crecemento estancado da poboación, debido á baixa natalidade. Densidade de poboación (73,5 hab/km 2 ) Áreas máis poboadas Áreas menos poboadas Poboación envellecida. Rexións de climas fríos. Altas montañas. Continente moi urbanizado: grandes cidades, como París, Londres, Moscova, Berlín Grandes cidades. Zonas industriais do centro e oeste de Europa. Organización integrada por vinte e sete países europeos democráticos. Xeografía de Europa 24 Unión Europea (UE) Aspectos Institucións Libre circulación dos cidadáns comunitarios entre os países da UE. Políticos Votar e ser candidatos nas eleccións municipais e europeas. Políticas comúns en pesca, agricultura, industria Económicos Moeda común na maioría dos países da UE: euro. Consello da Unión Europea: toma as decisións máis importantes. Parlamento Europeo: aproba as leis e os orzamentos, e controla as institucións da UE. Comisión Europea: é o goberno da UE. Tribunal de Xustiza: ocúpase do cumprimento da lexislación comunitaria. Tribunal de Contas: controla os gastos. 49