Фискалните давачки како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија -Магистерски труд-

Transcripción

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св.Климент Охридски Битола Економски факултет Прилеп Фискалните давачки како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во -Магистерски труд- Кандидат: Моника Звездоска 49/11 СФР Ментор: Проф.д-р Гордана Трајкоска Прилеп, 2015

2 Кратка содржина: - Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето 2 1.Реформи на системот на локалната самоуправа Причини за реформата на системот на локалната самоуправа Цели на реформата на системот на локалната самоуправа 12 2.Форми за финансирање на единиците на локалната самоуправа Даноци Такси Јавни задолжувања Јавно приватно партнество 48 3.Фискалните приходи како извор за финансирање на единицaта на локалната самоуправа - Прилеп Улогата на комуналните такси Видови комунални такси во единицата на локалната самоуправа - Прилеп Утврдување и наплата на комуналните такси Функции на локалните даноци Локалните даноци и законската регулатива Утврдување и наплата на локалните даноци Компаративна анализа на приливот на средства во буџетот од даночни и неданочни приходи Мерки и препораки за зголемување на приливот на средства во буџетот од даночни и неданочни приходи 98 4.Заклучни согледувања Користена литература 109 1

3 Воведни напомени, цели и методологија на истражувањето Во сите земји даноците и таксите претставуваат основен извор на приходи, од коишто државата и единиците на локалната самоуправа ги финансираат своите потреби и проекти. Кога станува збор за проучување на финансиските проблеми од големо значење за секоја држава и секоја општина се финансискате активности што тие ги остваруваат. Под финансиска активност,главно, се мисли на финансиите, воопшто. Всушност, без постоење финансиски средства за финансирање на јавните потреби не постои ниту финансиска активност. На ниво на општините, преку наплатата на фискалните приходи се финансираат локалните проекти што се предвидени во локалните планови и програми. Локалните такси и даноците претставуваат сложени економски феномени. За да се сфати нивната улога во економскиот живот тие треба да се анализираат од повеќе економски аспекти. Тоа, пак, значи дека треба да се проучи даночната постапка, даночните обврзници, даночната основа, начинот на нивната наплата итн. со цел да се дознае нивната функција и значење. Токму затоа, фискалните приходи, со посебен осврт на локалните даноци и комуналните такси, како едни од најзнајчајните фактори и извори за финансирање на единицата на локалната самоуправа - Прилеп претставуваат предмет на истражување на овој магистерски труд. Со реформите на системот на локална самоуправа во, на локалната власт ѝ се овозможува да има овластување и одговорност за сопственото финасирање на локалните потреби на граѓаните, а едни од основните извори на тоа финансирање се токму локалните даноци и такси. Поради тоа, значајно место во однос на анализирањето на фискалните приходи, како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во претставува и даночната регулатива без којашто не може успешно да се управува со нив. 2

4 Во воведниот дел е биде објаснето што е биде предмет во овој истражување во магистерски труд. Имено, станува збор за фискалните приходи, односно локалните даноци и комуналните такси, како фактори за финансирање на единицата на локалната самоуправа Прилеп. Идеите и проектите на локално ниво не можат да се реализираат, ако не добијат финансиска поддршка. Износот на средства во ЕЛС- Прилеп е во тесна поврзаност со даночната политика, а тоа детално е објаснето преку извршеното истражување. Притоа, акцентот се става на значењето на менаџирањето со остварените приходи. Во првиот дел станува збор за реформите на системот на локалната самоуправа во, нејзините причини и цели. Реформата на системот на локалната самоуправа има за цел да обезбеди локална демократија, стабилност, ефективни јавни услуги и економски развој. Целите на реформата на локалната самоуправа се ориентирани кон зајакнување на фискалниот капацитет, капацитетот на човечките ресурси и политичкиот капацитет на општините за: обезбедување ефективни јавни услуги на локално ниво, развој и одржливост на локалните економии, развој на транспарентна и одговорна администрација на локално ниво, обезбедување инструменти преку коишто граѓаните ќе можат да вршат влијание врз донесувањето на одлуките за прашања од локално значење, да станат партнери на централната власт и да се подготват за ЕУ-интеграцијата на локално ниво, односно тоа е поттикнување за учеството на граѓаните во донесувањето на одлуките за прашања од локална надлежност итн. Најважна цел на реформата на системот на локалната самоуправа е изградба на локалната самоуправа, заснована врз начелата на демократија и децентрализација, со право и способност да ги регулира и раководи со локалните јавни работи, и тоа одговорно и во интерес на локалното население, односно да создава услови во коишто локалните власти, преку своите демократски избрани органи и ефикасната и одговорна управа, ќе ја доближат локалната самоуправа до граѓаните, а со својата автономија и финансиска безбедност ќе овозможат брзо и квалитетно разрешување на секојдневните проблеми поврзани со локалната власт. 3

5 Оттука, пак, се опфатени клучните сегменти во реформата, а тие се: децентрализација на власта, фискална децентрализација, територијална организација и јакнење на капацитетите на општините. Суштината на децентрализацијата е на локалната власт да ѝ се даде овластување за сопствено финансирање на локалните потреби на граѓаните, односно да ѝ се даде целосна фискална автономија, а тоа значи да има право самостојно да ги утврдува даночните основи и стапки. Во вториот дел се анализирани формите за финансирање на единиците на локалната самоуправа. Со процесот на децентрализација на локалната власт ѝ се дава овластување за сопствено финансирање на локалните потреби на граѓаните, односно ѝ се овозможува потребната фискална автономија. Ваквото финансирање се остварува преку повеќе извори. Во тој контекст, најпрвин се прави осврт на сопствените извори на приходи, односно: локалните даноци, локалните такси и локалните надоместоци, приходите од сопственост, потоа од донации, парични казни и приходите од самопридонес. Оттука произлегува дека една од најзначајните форми за финансирање се локалните даноци. Во нив, пак, спаѓаат данокот на имот, што го плаќаат физички и правни лица коишто се сопственици, корисници или плодоуживатели на недвижен имот; потоа данокот на наследство и подарок, што се утврдува при наследување или подарување недвижен имот; како и данокот на промет на недвижен имот, што се пресметува при пренос со надоместок на правото на сопственост на недвижности, замена на една недвижност со друга и други начини за стекнување недвижност со надоместок меѓу правните и физички лица. Исто така, се става акцент на комуналните такси што се плаќаат од страна на физичките и правните лица за користење одделни права, предмети и услуги, а за чие користење е пропишано плаќање комунална такса. Натаму е објаснето и задолжувањето на општините, како извор за финансирање, односно краткорочното задолжување за финасирање на општината кога таа нема доволно готовински средства и долгорочното финансирање што се користи за капитални инвестиции. 4

6 Во овој сегмент е извршена анализа на законската регулатива што мора да се почитува при процесот на финансирање на единиците на локалната сампоуправа. Во третиот дел од магистерскиот труд се елаборирани локалните даноци и локалните такси од коишто ЕЛС собираат приходи. Имено, извршена е анализа на комуналните такси, како еден од најзначајните и неопходни извори за финансирање на единиците на локалната самоуправа, при што посебен акцент е биде ставен на единицата на локалната самоуправа во Прилеп. Тука, пред сѐ, се прави посебен осврт на врската меѓу комуналните такси и локалното оданочување. Исто така и овде фокусот е насочен кон законската регулатива за комуналните такси. Во таа смисла е извршена анализа на локалните даноци, како форма за финансирање на единицата на локалната самоуправа Прилеп, при што се прикажани видовите локални даноци, односно данокот на имот, данокот на наследство и подарок и данокот на промет со недвижности. Според тоа е елаборирано значењето на локалните даноци во финансирањето на единиците на локална самоуправа. Поточно, спроведена е анализа на динамиката на движењето на даночните приходи во ЕЛС Прилеп. Исто така, предмет на анализа е и локалната даночна политика во оваа единица т.е.се испитува дали таа се спроведува онака како што претходно било планирано, дали постојат отстапувања и каде, кои мерки треба да се преземат за нејзино надоградување, дали е соодветна со развојната компонента на ЕЛС Прилеп итн. Токму за таа цел се анализирани приходите од локалните даноци и комуналните такси, при што е извршена споредбена анализа меѓу даночните и неданочните приходи, а притоа се утврдува учеството на фискалните давачки во приходите на ЕЛС Прилеп. На крај, акцентот се става на наплатата на локалните такси и мерките што се преземаат за ефикасна реализација на наплата. 5

7 Во заклучниот дел се изнесени добиените сознанија за фискалните приходи, како извор за финансирање во ЕЛС, при што се дадени заклучни согледувања за испитуваната проблематика во овој магистерски труд, односно важноста на локалните даноци и локалните такси за финансирање на единиците на локалната самоуправа. При изработката на магистерскиот труд - Фискалните давачки како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во се користени методите, што вообичаено се употребуваат при анализата на состојбите, односно: аналитичкиот, статистичкиот, и компаративниот метод. Методологијата на истражувањето што беше користена при испитувањето на предметот на овој магистерски труд претставува комбинација од повеќе методи. Притоа, при направеното истражување најмногу е застапен компаративниот метод, бидејќи беа анализани локалните даноци и комуналните такси како значајни факторите за финансирање на единицата на локалната самопуправа Прилеп. Значи, истражувањето е насочено кон компаративната анализа на локалните даноци и различните видови комунални такси, односно кон споредбата на нивните износи во различните разгледувани години. Целта на компаративната анализа е да се дојде до соодветни заклучоци во однос на финансирањето на единиците на локалната самоуправа од локалните даноци и такси, но и да се дадат препораки за преземање соодветни мерки со цел утврдување на адекватна стратегија за локален економски развој, соодветно локално оданочување и подобрување на локалната даночна политика во општините. При истражувањето, исто така е користен и индуктивнодедуктивниот метод за добивање и обработка на податоците. Имено, користени се статистички податоци од проверени извори што беа од големо значење при вршењето на квантитативната анализа. 6

8 1.Реформи на системот на локалната самоуправа 1.1 Причини за реформата на системот на локалната самоуправа Пред да започне процесот на децентрализација во анализата на севкупните состојби во локалната самоуправа и преиспитувањето на нејзиното функционирање ги отворија прашањата за недостатоците на тогашната законска регулатива во таа област. Фактите зборуваа дека состојбите во локалната самоуправа во се неповолни и дека се потребни определени реформи. Всушност, беше потребно да се изгради нов систем на локална самоуправа, како еден од главните елементи на модерното и демократски уредено општество. Многу надлежности коишто вообичаено, им припаѓаат на локалните власти (урбанизмот, комуналните дејности, културата, спортот и др.) сѐ уште беа во надлежност на централната власт. Состојбите дополнително се усложнија со не постоењето адекватен систем за финансирање на единиците на локалната самоуправа, што ги правеше зависни од централната власт. Имајќи го предвид искуството на Р.М., но и користејќи ги позитивните искуства од функционирањето на локалните самоуправи во развиените европски земји и земјите во транзиција се заклучи дека постои потреба да се изгради систем на локална самоуправа што ќе биде најсоодветен за македонските специфични услови, потреби и традиција. За да се изгради систем на локалната самоуправа што ќе биде најсоодветен за домашните потреби требаше да се извршат определени реформи. За таа цел беше неопходно утврдените реформи да се динамизираат и да се завршат во што пократок рок, сѐ со цел да се зајакне улогата на локалната самоуправа. Реформите 1 се одвиваа во насока на изменување и дополнување на законската регулатива, децентрализација, односно пренесување на одделни државни функции на локалната власт итн. 1 Прирачник за децентрализација,

9 Врз основа на усвоените основи, односно врз основа на анализата на постојниот систем на локалната самоуправа се изготви документ во којшто беа дефинирани целите на реформата на системот на локалната самоуправа, управувањето и координирањето на реформата, акцискиот план, комуникацијата со јавноста, можните пречки за спроведување на реформите и информации за дотогашната и идната помош од странство за имплементирање на реформите. Правилното управување со реформите обезбеди создавање на сите неопходни претпоставки за нивно успешно спроведување на истите. Поточно, во таа смисла беше потребно да се преземат следнибе активности: формирање работно тело што ќе има задача да ги обединува активностите за спроведување на реформите; формирање работни тимови, составени од стручни и компетентни лица од ЗЕЛС 2 (Заедница на единиците на локална самоуправа во Република Македонија) и домашни и странски експерти кои ќе работат на изработка на текстовите на законите за измени и дополнувања на постојните закони; формирање работен тим за управување, координација, следење и контрола на реформските активности, составен од претставници на ЗЕЛС, што ќе има задача да ги развива механизмите за соодветно информирање на јавноста и контролните механизми за успешноста на реформите. Покрај концептот за спроведување на реформата, за полесно поставување на законската рамка, имплементацијата на законите, изградбата и јакнењето на институциите, исто така, беше потребно и: кадровско доекипирање и обезбедување средства за преводи на потребните закони од други земји, изготвување компаративни анализи и сл.; обука (тренинг и едукација на вработените во единиците на локалната самоуправа за спроведување на реформските активности); редовно информирање на Владата на за сите преземени активности за реформата на системот на локална самоуправа; обезбедување просторни услови за експертите од ФАРЕ-програмата за поддршка на развојот на локалната самоуправа; 2 8

10 Исклучително важен елемент на успешно спроведена реформата беше комуникацијата со јавноста што требаше да биде добро осмислена, со претходно дефинирани цели, функции, ефекти и методи со цел да се обезбеди дистрибуција на квалитетни, целосни и благовремени информации до јавноста како важна претпоставка за создавање, јакнење и обезбедување на поддршката за реформата. Во таа смисла требаше да се изработи медиjа план што треба да го содржи следново: 1. промоција на стратегијата за реформата на системот на локална самоуправа; 2. промоции во неколку поголеми општини; 3. зготвување соодветен промоциски и пропаганден материјал; 4. редовна комуникација со средствата за информирање (печатени и електронски) заради информирање на јавноста за текот на реформата, постапките, реакциите и проблемите. Како инструмент за поддршка на реформите на системот на локална самоуправа требаше да се вклучи и тековната странската помош, како и помошта понудена од страна на одделни донатори. Странската помош за спроведување на реформите на локалната самоуправа, пред сѐ, се однесуваше на давање техничка помош за опремување на единиците на локалната самоуправа, обука на персоналот, експертска помош за изградба и зајакнување на капацитетите на локалната самоуправа и изготвување компаративни анализи, како и помош при изготвувањето на текстовите на законите. Сериозното заостанување на зад повеќето земји во транзиција (Полска, Чешка, Словенија, Унгарија, Романија и др.) во реформата на системот на локалната самоуправа ја наметна потребата од забрзување на темпото на реформирање на системот на локалната самоуправа. Сите активности што беа преземени требаше да бидат координирани и според европските стандарди за да се постигне приближување и усогласување на законодавството на Република Македонија со законодавството на Европската унија. 9

11 Процесот на реформата се одвиваше во три фази 3, и тоа: - претходна или подготвителна фаза; - фаза за изработка и усвојување на основната законска регулатива; - фаза за изработка и усвојување на останатите закони од значење за локалната самоуправа, имплементација на законите и јакнење на институциите. Првата, претходна или подготвителна фаза, што започна во март 1999 година и траеше до октомври месец 1999 година, резултираше со изработка на извештајот и стратегијата за реформа на системот на локалната самоуправа. Во текот на активностите на работниот тим, составен од претставници од Министерството за локална самоуправа, градоначалници и експерти (што траеја неколку месеци), врз основа на претходно анализирање на состојбите и компаративно испитување на ситуациите во други земји, беше извршено лоцирање на проблемите и беа утврдени целите на реформата и можните решенија. Втората фаза, изработка и усвојување на измените и дополнувањата на основните закони од областа на локалната самоуправа, започна по усвојувањето на изготвената стратегија. Во однапред предвидените рокови трите работни тимови, составени од претстаници на ЗЕЛС и домашни и странски експерти, врз основа на претходните подготовки, анализи и компаративни согледувања ги изработија текстовите на законите. Првиот работен тим требаше да изготви предлог за донесување закон за измена и дополнување на Законот за локалната самоуправа. Со него требаше да се отворат перспективите за развој на локалната самоуправа, прецизно да се дефинираат надлежностите, основите за финансирање и севкупните односи во локалната самоуправа. Вториот работен тим требаше да изготви предлог за донесување закон за измени и дополнување на Законот за територијална поделба на Република Македонија и определување на подрачјата на единиците на локалната самоуправа и предлог за донесување закон за измени и дополнување на Законот за градот Скопје. 3 исто 10

12 Со нив, всушност, требаше да се отстранат пропустите, грешките и неправилностите во територијалната поделба, а за Градот Скопје требаше да се создаде законска рамка за негово организирање според стандардите на главните европски градови. Третиот работен тим требаше да изготви предлог за донесување Закон за финансирање на единиците на локалната самоуправа. Со него требаше да се реши прашањето за изградба на еден нов современ и транспарентен систем за финансирање на единиците на локалната самоуправа. Во третата фаза, изработка и усвојување на останатите закони од значење за локалната самоуправа, беше предвидено паралелно да се одвиваат повеќе активности. Имемо, требаше да се извршат соодветни измени и дополнувања на целокупната законска регулатива, што се однесува на остварување на самостојните надлежности на единиците на локалната самоуправа, во смисла на утврдување на националниот интерес и дефинирањето стандарди за извршување на делот од надлежностите пренесени на општината. Паралелно требаше да се одвиваат и активностите за имплементација на законите, и тоа преку создавање просторни, материјални, технички и финансиски услови за функционирање на единиците на локалната самоуправа, како и екипирање на вработените во нив за успешно преземање на надлежностите, главно, преку соодветени програми за нивна и едуцирање. Сите овие активности беа интегрирани во акцискиот план, што беше донесен и започна со спроведување во 1999 година. 11

13 1.2.Цели на реформата на системот на локалната самоуправа Најважна цел на реформата на системот на локалната самоуправа беше изградба на локална самоуправа заснована врз начелата на демократијата и децентрализацијата, со право и способност да ги регулира, т.е. да раководи со локалните јавни работи во интерес на локалното население, односно создавање услови во коишто локалните власти, преку своите демократски избрани органи, ќе ја доближат локалната самоуправа до граѓаните, а со својата автономија и финансиска безбедност ќе овозможат брзо и квалитетно разрешување на секојдневните проблеми поврзани со локалното население и властите. Врз основа на искуствата на Р.М. и искуствата од развиените западни земји и земјите во транзиција, пак, требаше да се изгради систем на локална самоуправа според европски стандарди. За остварување на овие цели неопходно беше да се преземат низа активности со коишто требаше да се постигне: зголемување на капацитетите и ефикасноста на локалната самоуправа; зајакнување на демократските структури на ниво на општината; децентрализација на власта со пренесување на типично локалните надлежности од централната на локалната власт; автономност на општините во локалните работи, а во случаите кога е потребно регулирање и стандардизирање на прашањата од страна на централната власт; зацврстување на системот на надлежности; креирање нов систем за финансирање што ќе гарантира финансиска самостојност и квалитетно извршување на надлежностите на единиците на локалната самоуправа; изградба на нов систем на локална јавна сопственост, соодветен на новите надлежности и одговорности на единиците на локалната самоуправа; создавање основи за квалитетно и поевтино вршење на јавните услуги, преку соодветна контрола; создавање мала, стручна и ефикасна управа на единиците на локалната самоуправа; 12

14 кадровско, материјално-техничко, просторно и финансиско обезбедување на единиците на локалната самоуправа; побрз и постабилен долгорочен социо-економски развој на единиците на локалната самоуправа; намалување на финансиската и друга зависност на општината од државната власт, со што им се овозможува на општинате да станат респектабилен фактор за решавање на прашањата од локален и регионален карактер. Децентрализацијата 4 на власта подразбира пренос на надлежностите од највисоките државни органи на пониските органи на власт. Со процесот на децентрализација државната власт им пренесува дел од своите надлежности на локалните власти. Но, децентрализацијата не подразбира единствено трансфер на надлежностите од централно на локално ниво, туку во истовреме ја редефинира улогата и одговорностите на: -централната власт, -локалната власт, -заедницата. Со тоа им им се овозможува вклучување на граѓаните во процесот на донесување на одлуките. Процесот на децентрализација денес е еден од најактуелните термини. За да може локалната власт да ги преземе надлежностите од централната власт беше потребнода се донесат пакет закони. Еден од законите коjшто е од големо значење за функционирањето на општините е Законот за финансирање на единиците на локалната самоуправа со којшто се уредува нивното финансирање.според Законот, изворите од каде што општините ги црпат финансиските ресурси мораат да бидат континуирани и во износи што се доволни за тие да можат да ги покриваат тековните расходи и да ги спроведат предвидените активности. Ова значи дека функционирањето на општината зависи од финасиските ресурси со коишто располага едниницата на локалната самоуправа. 4 mls.gov.mk 13

15 Децентрализацијата на власта, како процес, е феномен којшто го има зафатено целиот свет. Со почетокот на децентрализацијата започна и процесот на фискалната децентрализација 5, предвидена со Законот за финансирање на единиците на локалната самоуправа. За таа цел беше предвидено фискалната децентрализација во да се спроведува во неколку фази. Фазниот принцип на фискалната децентрализација, во согласност со Законот за финансирање на единиците на локалната самоуправа, се заснова на неколку принципи, и тоа: 1. постепено пренесување на надлежностите врз општините во согласност со нивниот капацитет за преземање на овие надлежности; 2. правично и соодветно обезбедување средства за ефикасно и непречено извршување на пренесените надлежности и 3. намалување на средствата во буџетот на и фондовите за оние функции што ќе се пренесат во надлежност на општините. Во првата фаза од фискалната децентрализација, покрај администрирањето на локалните даноци и такси, единиците на локалната самоуправа добиваат трансфери од Владата на. Овие трансфери, всушност, се наменски дотации со коишто се финансираат надлежностите во основното и средното образование, социјалната заштита, противпожарната заштита и културата. Нови приходи за единиците на локалната самоуправа претставуваат приходите од данокот на додадена вредност и приходите од персоналниот данок на доход, а тие сами определуваат како ќе ги користат при работењето. Во втората фаза на фискалната децентрализација единиците на локалната самоуправа добиваат средства од Буџетот на Републиката во вид на блок дотации за коишто самостојно решаваатодлучуваат како ќе ги користат, според нивните потреби

16 Во втората фаза од процесот на фискална децентарлизација влегоа оние општини што ги исполнија следниве критериуми: соодветно кадровски да се екипирани за финансиско управување, да покажуваат најмалку две години позитивен финансиски резултати во работењето, доставувањеизвештаи до Министерството за финансиии, сите обврски што биле наследени и неподмирени кон добавувачите да бидат подмирени, да се исполнети условите од првата фаза. Натаму процесот на фискална децентрализација продолжува со префрлање на државното земјиште од страна на државата на располагање на општините, што претставува дополнителен приход занив од продажбата на земјиштето. Целта на децентрализацијата е прилагодување на локалниот вкус и преференции на граѓаните, бидејќи на помала заедница на граѓани полесно им се обезбедуваат посакуваните материјални добра и услуги во потребното количество, структура и квалитет, т.е. се обезбедува иновација, ефикасност и ефективност во селектирањето на преференциите на граѓаните. Од странската помош при реализирањето на процесот на децентрализација треба да се потенцира ЕУ-ФАРЕ 6 - Програмата за поддршка на развојот на локалната самоуправа, што беше во времетраење од две години и е составена од 3 компоненти, односно: - инстутиционален развој, што се фокусираше на подобрување на капацитетите на локалните самоуправи и нивна соработка, а со цел континуиран развој на локалната самоуправа и локалната демократија; - развој на локалната самоуправа што беше насочен кон давање помош на одделни општини, преку пилот - проекти за општините, што претставуваат примери за најдобра имплементација на постојното законодавство;

17 - обука за прашањата што се однесуваат на локалната самоуправа, преку овозможување помош за обука на локални обучувачи и реализирање програми за обука, т.е. обезбедување материјали релевантни за локалната самоуправа. Друга програма е Програмата за развој на организација од Обединетите нации 7 со дел од своите проекти, и тоа: - создавање општински развоен фонд што ќе се користи како инструмент за привлекување странски донации со цел да им се помогне на општините и - формирање одделение за координација што ќе ги координира активностите меѓу меѓународните организации и невладините организации. * Од претходните елаборирања може да се заклучи дека неопходен услов за да се обезбеди локална демократија, ефективни јавни услуги и стабилен економски развој во e реформата на локалната самоуправа. Реформата во локалната самоуправа ја спроведуваше подолг период. Она со што требаше да резултира реформскиот процес беше развојот на локалните економии, развојот на одговорната локална администрација, поттикнувањето на граѓаните за учество во донесувањето на одлуките што се во надлежност на единиците на локална самоуправа итн. Реализирањето на целите на реформата на локалната самоуправа се овозможи преку процесот на децентрализација на власта, фискалната децентрализација, територијалната организација и јакнењето на капацитетите на општините. Целите на реформата на локалната самоуправа се остваруваа преку: јакнење на демократските институции на локално ниво, владеење на правото, обезбедување јавни услуги на локално ниво, што ќе гарантираат транспарентност и подеднаков третман на граѓаните при користењето на јавните услуги

18 Според презентираните сознанија се забележува дека акцентот се ставил на процесот на фискалната децентрализација, процесот на зајакнување на локалната самоуправа, самостојното управување и самостојно утврдување на расходите. Фискалната децентрализација подразбира префрлање определени одговорности за приходите и трошоците на локалните власти. Карактеристично за нејзиното имплементирање во е внимателниот и фазен пристап. Главниот принцип на фазниот пристап е постепено пренесување на надлежностите, во согласност со растот на капацитетот на локалните власти и можноста да ги преземат овие одговорности со обезбедeн правичен и соодветен трансфер на средствата. Суштината на децентрализацијата е локалната власт да има право да ги утврдува даночните основи и стапки. Еден од најважните аспекти на фискалната децентрализација е големината до којашто на локалните власти им е дадена независност да ја определат распределбата на своите трошоци и нивната способност да собираат приходи. До крајот на 2011 година сите општини во преминаа во втората фаза од фискалната децентрализација. Во се презедоа мерки и активности за зајакнување на капацитетите за развивање политики за финансирање и јакнење на капацитетите за финансиско управување со општините, што овозможи значаен раст на нивните приходи. Спроведената анализа за процесот на децентрализација во покажа дека единиците на локалната самоуправа имаат направено евидентен напредок во градењето на сопствените капацитети за добро владеење на локално ниво. Меѓутоа, сѐ уште има потенцијал за инвестирање нова енергија, односно за истражување нови перспективи што можат да се реализираат во иднина, а исто така и за зајакнување на капацитетите на локално ниво за локалните власти да работат според принципите за добро управување, што подразбира транспарентност, ефикасност, одговорност и соработка. 17

19 2. Форми за финансирање на единиците на локалната самоуправа 2.1 Даноци Даночниот систем 8 е збир на сите даночни области и прописи со којшто се регулира начинот на утврдување, уплатување, контролирање и трошење на средствата собрани со даноците. За локалните самоуправи локалните даноци на недвижен имот се префериран извор на приходи од неколку причини: предметот на оданочување е видлив и невозможно е да се избегне плаќањето на данокот наметнат на недвижниот имот; од аспект на даночната администрација пак, наплатата на локалните даноци е полесна, бидејќи може да се стави право на располагање со имотот; за локалните власти тоа е стабилен извор на приход и на долг рок ги следи промените во локалниот економски развој. Еден од локалните даноци од коишто општините собираат финансиски средства е данокот на имот 9. Данок на имот се плаќа на недвижен имот. Има неколку основни прашања поврзани со локалните даноци на имот 10, и тоа: -што е предмет на оданочување, -како се определува даночната основа, -како се определува височината на даночната стапка и -даночните ослободувања Под поимот недвижен имот, според Законот за даноците на имот, се подразбира земјиште, и тоа: земјоделско, градежно, шумско и пасишта. Исто така, во недвижен имот што е предмет на оданочување спаѓаат згради, и тоа: станбени згради или станови, деловни згради и деловни простории, административни згради и административни простории, згради и станови за одмор и рекреација и други градежни објекти, како и инсталации подигнати врз нив или под нив и трајно споени со нив. 8 Трајкоски, Бранко, Финансиски систем, Економски факултет-прилеп, 1966, стр Закон за даноците на имот, Службен весник на Р.М., бр.61/

20 Кога станува збор за приходите остварени врз основа на данокот на имот треба да се напомене дека со нив се зголемува одговорноста на локалното раководство, бидејќи се создава директна врска меѓу наплатените даноци и услугите што се обезбедени со тие прибрани финансиски средства. Даночната основа се пресметува според пазарната вредност, што се утврдува според методолгијата за утврдување пазарна вредност на недвижен имот, а во Р. Македонија даночните стапки се движат од 0,10%-0,20%. Даночната стапка може да се определи како процент од вредноста на имотот или преку локацијата на имотот. Данокот на имот, заснован на вредноста, е поефикасен, бидејќи подобро ја рефлектира врската меѓу користењето на локално обезбедените услуги и цената којашто е платена за нив, преку локалните даноци на имот (на пример куќа во соседство со подобрени патишта и комунални услуги со добар пристап кон училишта ќе чини повеќе, така што нејзиниот сопственик треба да плати повеќе). Оданочувањето, пак, врз основа на локацијата на имотот може подобро да функционира во земјите со помалку развиен пазар на недвижности и каде што цената на недвижностите брзо се менува, така што даноците засновани на локацијата се помалку променливи. Законите за даноци на имот, вообичаено, го дефинираат статусот за даночно ослободување. Данок на имот не се плаќа за недвижен имот во државна сопственост, што го користат државните органи; потоа имот во сопственост на општината, а го користат органите на општината, црковниот имот; и имотот на невладини институциии што исто така, се предмет на даночно oслободување, како и амбасадите и другите дипломатски тела коишто се ослободени од локалните даноци на имот врз основа на заемност. Даночната автономија на локалните власти, исто така, значи дека општините имаат право да даваат даночно ослободување само во рамките на законот. 19

21 Вообичаено, данокот што се наплатува на станови и куќи во коишто живеат нивните сопственици се намалува за половина (во даночната стапка се намалува за 50%, т.е. 0,05%). Локалниот данок на имот, обично, го плаќа сопственикот, меѓутоа корисникот или оној којшто го закупува имотот исто така може да биде обврзан да го плаќа овој данок. Овде треба да се напомене дека за данокот на имот важни се три негови елемента за коишто натаму ќе станува збор, а тие се 11 : 1. идентификацијата на имотот, 2. вреднувањето на имотот, 3. прибирањето и наплатата на данокот. Идентификацијата и описот на имотот ги опфаќа: a) трансферот на податоци од регистарот на имотот. b) карактеристиките на имотот (локација, големина, физички услови, законски права), c) дефинирањето на даночниот обврзник. Проценката на имотот и евалуацијата, пак, го опфаќа: a) прибирањето на информации од пристапните бази на податоци (продажните цени, дозволите за градба, трансакции и др.), b) креирањето на модел за вреднување, проценка и квантифицирање на факторите што влијаат врз вредноста на имотот, c) пресметка на специфичната вредност на имотот. Првиот чекор за идентификација на имотот започнува со правењето на попис на сите имоти коишто се предмет на оданочување. Оваа задача може да биде извршена само доколку постои регистар на имотот со редовно ажурирани податоци од кадешто можат тие да се обезбедат. Информациите за трансферите на имотот и другите извори на податоци (на пример дозволи за градење) можат да бидат 11 Директиви за локалната даночна администрација,

22 искористени за да се подобри комплетноста и квалитетот на вкупните податоци за имотот. Податоците за имотот треба да вклучуваат: 1.број на парцела на имотот, 2.адреса, 3.класификација на намената на имотот, 4.код за зонирање, 5.правен статус, 6.големина и форма на парцелата, 7.подобрувања, 8.периметар на зградата. Најголем дел од земјите од регионот го имаат воведено оданочувањето на имотот врз основа на неговата вредност. Од ова исклучок се транзициските економии, што е случај со најголемиот дел од земјите во Централна и Источна Европа коишто вршат оданочување на имотот врз основа на неговата локација (Чешка, Унгарија, Полска). Кога станува збор за оданочувањето врз основа на вредноста треба да се каже дека даночната администрација треба да ја определи вредноста на зградите и земјиштето. Има два начина да се определи вредноста на имотот, и тоа: преку нејзино пријавување од страна на даночниот обврзник или преку надворешна проценка. Локалните власти се соочуваат со проблемот на проценка на вредноста на повеќе имоти во одделни години. Големиот број недвижни имоти придонесуваат администрирањето на даноците да биде покомплицирано, но во истовреме тоа го овозможува и користењето на масовна проценка. Големата проценка се фокусира на група имоти, при што се пресметува просекот на имотите со слични карактеристики. Масовната проценка користи обемни бази на податоци и, вообичаено, ги употреба методите за споредба на продажбите. Прибирањето на податоците за економските, социјалните, физичките и географските услови, заедно со склучените купопродажби, се основните услови за реализирање масовна 21

23 проценка. Масовната проценка, со помош на компјутер, може да обезбеди точни и праведни резултати за вредноста на имотот. Но, овој метод е критикуван поради високите трошоци за запознавање и вработување на специјализиран кадар, потоа поради потребата од обемна база на податоци и недостатокот на транспарентност во овие често комплицирани методи. Моментално, масовната проценка на имотот се користи само во Молдавија. Во оваа земја проценката не се спроведува од страна на локалната власт. Централната катастарска агенција ја извршува надворешната евалуација за локалната власт. Во земјите каде што локалната самоуправа го презеде администрирањето на локалните даноци (Р.Македонија, Србија) постои поголема ефикасност. За прибирањето на даноците од многу поголема важност е да се идентификуваат даночните обврзници на коишто треба да им се достават даночни решенија. Решението за данок треба да биде насочено кон физичкото или правното лице коешто е обврзано да плати и треба јасно да ја покажува даночната обврска, преку следниве информации: 1.износот на данокот, 2.законската основа, 3.методот за пресметка на износот на данокот, 4.казните, трошоците за задоцнето плаќање, 5.Намалувањата за предвремено плаќање, 6.роковите 7.можните начини на плаќање и сл Даночните решенија треба да се достават до даночните обврзници две или три недели пред истекот на рокот за плаќање на обврската. Испораката на решенијата треба да биде врз основа на договор. Поштата може да ги идентификува обврзниците поефикасно и вообичаено со пониски трошоци. 22

24 Данок на наследство и подарок 12 се плаќа на недвижен имот и право на плодоуживање и користење недвижен имот, што наследниците, односно примателите на подароци ги наследуваат, т.е. примаат врз основа на Законот за наследување или договор за подарок. Данокот на наследство и подарок се плаќа во готови пари, парични побарувања, хартии од вредност и друг подвижен имот, ако пазарната вредност на наследството, односно подарокот е повисока од износот на едногодишната просечна плата во државата во претходната година, според податоците на Државниот завод за статистика. Даночен обврзник е лицето кое наследува или добива на подарок имот. За даночна основа се зема пазарната вредност на имотот што се наследува или се добива на подарок, во оној момент кога настанала даночната обврска, намалена за трошоците што паѓаат на товар на наследениот имот. Во зависност од наследниот ред, пак, се утврдува или не се утврдува данок, односно за прв наследен ред наследниците се ослободени од данок на наследство и подарок, за втор наследен ред даночните стапки се движат од 2-3%, а за трет наследен ред тие се движат од 4-5%. Во ЕЛС Прилеп за наследниците од прв наследен ред не се плаќа данок, за наследниците од втор наследен ред данокот се утврдува со даночна стапка од 2%, а за трет наследен ред даночните стапки изнесуваат 4%. На остварениот промет на недвижности се плаќа данок на промет на недвижности 13. Под промет на недвижности се подразбираат: преносот со надоместок на правото на сопственост на недвижности, замената на една недвижност со друга недвижност, како и други начини на стекнување недвижности со надоместок меѓу правни и физички лица. Под промет на недвижности, во оваа смисла, се подразбира и преносот на хартии од вредност, врз основа на компензација. Обврзник на данокот на промет на недвижности е правно и физичко лице- продавач на недвижноста. По исклучок, обврзник на данокот на промет на недвижности може да биде правно и физичко лице-купувач на Прирачник за административните процедури во управната постапка во областа на финансискиот менаџмент,

25 недвижноста, доколку во договорот на купопродажба на недвижноста е договорено данокот да го плати купувачот. При замена на недвижности даночен обврзник е учесникот во замената, кој дава во замена недвижност од поголема вредност. Доколку се пренесува идеален дел на сопственост на недвижноста, тогаш даночен обврзник е секој сопственик посебно. Ако правото на сопственост на недвижноста се пренесува врз основа на договор за доживотно издржување, даночен обврзник е примателот на недвижноста, односно неговите наследници. При продажба на недвижност во стечајна и извршна постапка, како и при реализација на договори за хипотека, даночен обврзник може да биде и купувачот на недвижноста. Даночните стапки кај данокот на промет на недвижности се движат од 2%- 4%, а во ЕЛС Прилеп оваа даночна стапка изнесува 3%. 2.2 Такси Локалната самоуправа 14 претставува право на граѓаните самостојно, непосредно или преку свои претставници да решаваат за прашања од јавен интерес од локално значење. Единиците на локална самоуправа, како облик на управување во кој граѓаните непосредно или преку претставнички тела и други локални органи (што самите ги избираат) решаваат за работите од локално значење, но треба да имаат на располагање финансиски средства, а органите на локалните заедници треба самостојно да располагаат со нив. Еден дел од средствата во локалните самоуправи потекнува од локалните давачки и такси, чии стапки ги утврдуваат локалните власти. Единици на локалната самоуправа се општините и тие се правни лица. Општините ги извршуваат своите надлежности преку органи избрани непосредно од народот. Финансирањето на општината се уредува со закон. Општината има свој буџет, а прашањата што се однесуваат на буџетот на општината се утврдуваат со закон. 14 Закон за локална самоуправа, Службен весник на Р.Македонија, бр.5/

26 Општината се финансира од сопствени извори на приходи и други извори на финансирање. При вршењето на своите надлежности општините можат меѓусебно да соработуваат. Заради остварување на заедничките интереси тие можат да здружуваат средства и да формираат заеднички јавни служби, во согласност со закон. Исто така, тие можат да формираат и заеднички административни тела во одделни области, во согласност со закон. Општините можат да соработуваат и со единици на локалната самоуправа на други земји, како и со меѓународни организации на локалните заедници и да членуваат во меѓународни организации. Сопствени извори на приходи на општината се локалните даноци, и тоа: данокот на имот, данокот на наследство и подарок и данокот на промет на недвижности, потоа локалните такси, на пример, комуналните такси, административните и другите локални такси - утврдени со закон, локалните надоместоци - утврдени со закон, приходите од сопственост, приходите од донации, приходите од парични казни, приходите од самопридонес, дотациите итн. Единиците на локалната самоуправа сами ја утврдуваат височината на стапките на овие фискални давачки. Општините во своето функционирање самостојно располагаат со сопствените извори на приходи. Овие извори на приходи, исто така, ја зголемуваат одговорноста на локалните власти, а даночните обврзници, вообичаено, ги контролираат одлуките за трошење што се донесени од страна на општинските власти во ситуациите кога трошоците биле финансирани преку локалните даноци. Во групата даноци на специфични услуги 15 припаѓаат приходите што ги остваруваат единиците на локалната самоуправа од: локалните такси, утврдени со закон; локалните надоместоци, утврдени со закон; приходите од сопственост; приходите од донации; приходите од парични казни, утврдени со закон; приходите од самопридонес и 15 Закон за финансирање на единиците на локалната самоуправа, Службен весник на Р.М., бр.61/04 25

27 други приходи, утврдени со закон. Приходите од локалните такси се парични надоместоци за услугите и правата што општинските органи им ги даваат на правните и физичките лица, а чијашто височина ја утврдува општината. Локалните такси можат да бидат: комунални такси, административни такси и други локални такси, утврдени со закон. Комуналните такси претставуваат давачки што се плаќаат за користење определени права, предмети и услуги ако за нивно користење е пропишано ваквото плаќање. Комуналните такси се плаќаат според тарифата за комунални такси што е составен дел на Законот за комунални такси, а нивната височина со одлука ја утврдува советот на општината. Комуналните такси 16 се плаќаат за: секоја фирма и назив на деловна просторија, користење површина на кампови за подигање шатори и друга слична употреба, користење простор пред деловни простории за вршење дејност, истакнување реклами, објави и огласи, користење музика во јавни локали, користење излози за изложување стоки надвор од деловните згради, користење на плоштадите и друг простор во градовите и другите населени места за изложување предмети, приредување изложби и други забавни приредби, користење простор за паркирање на сите видови возила и нивни приколки, користење улици со сите видови возила и користење и одржување јавно осветлување. Обврзник за комунална такса е физичко и правно лице кое користи определени права, предмети и услуги. Градоначалникот на општината на корисникот му издава решение за височината на комуналната такса и во него се утврдени износот на таксата и рокот во којшто таа треба да се плати. Комуналните такси се плаќаат во годишен износ или сразмерно за времето на користење на правата, предметите и услугите, т.е. дневно или месечно. 16 Закон за комунални такси, Службен весник на Р.М., бр. 61/

28 Обврската за плаќање комунална такса настанува во моментот на користењето на правото, предметот или услугата ако за тоа е пропишано плаќање такса. Карактеристично за овие такси е тоа што не можат да се определуваат според вредноста на предметот, извршениот промет или остварениот приход, туку се утврдуваат во еднаква височина за сите обврзници коишто вршат иста дејност или занимање. Утврдувањето на височината на комуналната такса го врши советот на општината, а решението за височината на таксата се донесува одделно за секој обврзник. Обврзниците на комуналната такса се должни да го пријават настанувањето на таксената обврска во општинската администрација и да ја платат таксата во рокот што е утврден со решението, а којшто е различен според видот на правото, предметот и услугата. Евидентирањето на побарувањата од комуналните такси се спроведува во сметководствената евиденција на даночната администрација, преку соодветните сметки од сметковниот план, по донесеното решение од градоначалникот, а нивната наплата во сметководствената евиденција се спроведува по приливот на средства на сметката на буџетот на општината. Административните такси 17 се плаќаат за списите и дејствијата во управните работи кај органите на државната управа, органите на општината и општинската администрација и другите државни органи и организации во, како и кај дипломатските и конзуларните претставништва на во странство. Со процесот на децентрализација во се определува кои видови административни такси ѝ припаѓаат како приход на општината. Она што претставува новина кај овие такси е што се воведуваат административни давачки што се плаќаат за списите и дејствијата што се од локално значење и се приход на општината. Административните такси се плаќаат според таксената тарифа, што е составен дел на Законот за админстративни такси. 17 Закон за административните такси, Службен весник на Р.Македонија, бр.17/93 27

29 Со измените на Законот за административни такси, таксената тарифа е дополнета со тарифни броеви за плаќање административни такси за акт и дејствие што се во надлежност на општината и ќе претставуваат нејзин сопствен приход. Овие измени се однесуваат на: плаќањето административна такса за жалби против решенијата на градоначалникот, како и за актот врз основа на кој се стекнува право за да се почне со вршење на дејност, што ќе го издава општинската администрација. Во надлежност на општините преминуваат и дел од градежните такси, и тоа: за акт со којшто се одобруваат условите за градба на градежни објекти од локално значење, за акти со коишто се одобрува изградбата на градежни објекти, потоа за технички преглед и издавање акт со којшто се даваат во употреба градежните објекти. Таксата се плаќа во моментот на настанувањето на таксената обврска, и тоа на соодветна уплатна сметка во рамките на трезорската сметка за општините на чие подрачје е извршена наплатата. Приходите од локални надоместоци се парични надоместоци за покривање на расходите поврзани со услугите што им ги обезбедуваат општинските органи на правните и физичките лица. Нивната височина ја утврдува општината во согласност со закон. Локални надоместоци се: 1. надоместокот за уредување градежно земјиште; 2. надоместокот за комунални дејности; 3. надоместоци за просторни и урбанистички планови; 4. други локални надоместоци, утврдени со закон. Приходите од надоместокот за уредување градежно земјиште се утврдени со Законот за градежно земјиште и произлегуваат од надлежноста на општината да се грижи и да решава за: урбанистичкото планирање (урбано и рурално), издавањето одобрение за градење, објектите од локално значење - утврдени со закон, уредувањето на просторот и уредувањето на градежното земјиште. Под уредување на градежно земјиште се подразбира: изградба на инфраструктурни 28

30 објекти, заради обезбедување непречен пристап до градежната парцела од јавен пат, поставување водоводна, канализациска, електрична, ПТТ и друга инсталација со приклучоци до градежната парцела. Кога станува збор за уредувањето на градежното земјиште обврска на на општината, е да донесе програма врз основа на генералниот урбанистички план за населеното место и деталниот урбанистички план за тоа место. Височината на надоместокот за целосно и делумно уредување на градежното земјиште ја утврдува советот на општината, според категоризацијата на земјиштето. Средствата од надоместокот за уредување градежно земјиште се приход на општината и се користат за реализирање на програмата за уредување на градежно земјиште. Приходите од надоместокот за комунални дејности произлегуваат од надлежноста на оштината да се грижи за начинот на вршење на комуналните дејности, како што се: водоснабдувањето, јавното осветлување, одржувањето на јавната чистота зеленилото, парковите, шумите, водните и рекреативните површини, изградбата, одржувањето, реконструкцијата и заштитата на локалните патишта, изградбата и одржувањето на јавниот простор за паркирање, организирањето јавен локален превоз, одржувањето на уличната и сообраќајната сигнализација, чистењето на оџаците, одржувањето на комуналните уреди (градски часовници, чешми, фонтани), одржувањето и користењето на пазарите, гробовите, погребалните услуги и други дејности утврдени со закон. Развојот на комуналните дејности се врши врз основа на планови и годишни програми, предвидени со буџетот на општината. Комуналните дејности можат да се вршат со основање јавни деловни субјекти за комунална дејност од страна на општината или со давање под концесија и дозвола за вршење комунална дејност на други правни и физички лица. Просторното и урбанистичкото планирање 18 е континуиран процес којшто се обезбедува со изработување, донесување и спроведување на просторниот план и урбанистичките планови за да се обезбеди уредувањето и хуманизацијата на 18 Закон за просторно и урбанистичко планирање, Службен весник на Р.М., бр.51/

31 просторот и заштитата и унапредувањето на животната средина и природата. Пред да се издаде одобрение за градење, лицето - барателот на одобрението за градење е должен да плати надоместок за финансирање на изработката на Просторниот план на Републиката и урбанистичките планови, во износ 0,3% од просечната плата во Републиката од претходната година по м2 од површината за градење, согласно со основниот проект за изградба на нова градба и доградба на постојна градба. Средствата наменети за изработка на плановите од овој член се: 30% приход на буџетот на и 70% приход на буџетите на општините и општините во градот Скопје. Приходите од сопственост ги опфаќаат приходите од закупнина, камати и продажба на имот. Приходите од сопственост на имот на општината се нејзини сопствени приходи. Приходите од закупнина на објекти и предмети со коишто располага општината се утврдуваат со договор меѓу закуподавачот и закупецот. Во договорот се утврдуваат правата и обврските во врска со: предметот на закупот, цената, роковите и начинот на плаќање, времетраењето на закупот, други посебни услови околу грижата за објектите и предметите на закупот и слични други клаузули за коишто ќе се договорат двете страни. Договорот за закуп е облигаторен акт на којшто се обврзуваат договорните страни, но не е и документ којшто може да се спроведе во сметководствената евиденција, без да биде реализиран, односно без него да биде издаден посебен документ - фактура што ќе потврди дека договорената услуга настанала. Приходите од камати настануваат во согласност со утврдените клаузули во договорот за закуп или продажба, доколку навреме не се изврши плаќањето на обврската. Тие се евидентираат во сметководствената евиденција на општината според изготвена пресметка, а во согласност со утврдените каматни стапки во договорот. Приходите од продажба на имот можат да се реализираат доколку продажбата е извршена во согласност со законските прописи со коишто се уредува располагањето со јавни добра и со чија продажба не се нарушуваат јавните функции на општината. 30

32 Донациите 19 на општината можат да бидат во вид на финансиски средства и тие претставуваат приход во буџетот на општината. Намената и начинот на користење на донациите се регулираат со договор меѓу донаторот и градоначалникот, а за тоа претходно дава согласност советот на општината. За финансиските донации општината има обврска да отвори посебна сметка што се води во Трезорот при Министерството за финансии и да се грижи за наменското и законско користење на тие средства. Финансиските донации можат да бидат добиени од земјава и од странство, што значи да бидат примени во денари или девизи. Девизните средства се конвертираат во денари и се уплатуваат на посебната сметка за донации, во согласност со Упатството за трезорско работење. Паричните казни се изворен приход на општината и се утврдени како казнени мерки, што произлегуваат од не почитување на законските прописи со коишто се утврдени надлежностите на општината. Тие дистрибуираат како и сите други јавни приходи уплатени на трезорската сметка, според со Упатството за начинот на евидентирање и распоредување на јавните приходи. Приходите од самопридонес се остваруваат врз основа на успешно спроведен референдум на граѓаните од единицата на локалната самоуправа. Со одлука на советот на општината се уредуваат: намената, областа, времето за коешто се воведува самопридонесот, вкупниот износ на средствата што се собираат, обврзниците на самопридонесот, лицата кои се ослободуваат од плаќање самопридонес, височината на самопридонесот (основата и стапката), начинот на пресметување, вршењето надзор од граѓаните над наменското користење на средствата и други прашања во врска со целите и намената на самопридонесот. Приходите од самопридонесот се остваруваат континуирано и се евидентираат во сметководствената евиденција на општината, согласно со сметководственото начело за парично искажување, откако ќе пристигнат како прилив на сметката на општината и на соодветната приходна сметка од сметковниот план. Дотациите се дефинирани како трансфер од буџетот на Република Македонија и од буџетите на фондовите до буџетот на општината, со што таа 19 Закон за буџетите, Службен весник на, бр.64/

33 обезбедува дополнителни приходи за финансирање на своите надлежности, определени со закон. Од буџетот на и буџетите на фондовите се обезбедуваат следниве видови дотации: o приходи од данок на додадена вредност, o наменска дотација, o капитална дотација, o блок-дотација и o дотација за делегирана надлежност. Видот, износот и распределбата на дотациите се составен дел на буџетот на и буџетите на фондовите. Надлежните министерства и фондовите ги определуваат и објавуваат утврдените критериуми, процедури и рокови за распределба на наменските и капиталните дотации. Министерството за финансии ги известува општините за видот и височината на дотациите, за секоја општина одделно, за наредната буџетска година. Наменската дотација се користи за финансирање конкретна активност на општината. Ваквата дотација општините ја користат строго наменски за определен проект, институција или програма според буџетската пресметка за следната година. Министерствата и фондовите што ја одобруваат оваа дотација можат и да ја запрат исплатата на средствата, доколку констатираат неправилности во нејзиното користење. Капиталната дотација се дава за финансирање општински проекти за капитални инвестиции, утврдени врз основа на програма од Владата на Република Македонија. Надлежните министерства и фондовите, при распределбата на капиталните дотации, приоритет им даваат на проектите со целосно обезбедени финансиски средства и го следат наменското користење на средствата. При констатирање неправилности во користењето на дотацијата, тие ја запираат исплатата на средствата, а за тоа го известуваат Министерството за финансии. Оваа дотација се користи за финансирање надлежности на општината, утврдени со 32

34 Законот за локалната самоуправа, преку конкретни програми, и тоа од областа на: културата, социјалната заштита на децата, основното и средното образование и примарната здравствена заштита. Со средствата од блок-дотацијата општината ја определува височината на одделните расходи што се јавуваат во установите со што се дава можност да се води соодветна политика за начинот на трошењето на средствата при задоволувањето на потребите на граѓаните. Трансферите на приходите од блокдотациите на буџетот на и фондовите се вршат во најмалку од 12 рати. Дотацијата за делегирана надлежност е трансфер на средства од буџетот на органот на државната управа до буџетот на општината што се користат за финансирање делегирана надлежност. Со средствата за делегирана надлежност располага градоначалникот на општината. Дотацијата од органот се трансферира на начин којшто овозможува навремено извршување на делегираните работи, односно министерот кој раководи со државната управа и градоначалникот на општината склучуваат договор за регулирање на меѓусебните односи поврзани со дотацијата за делегирани надлежности. Доколку градоначалникот не ја изврши делегираната надлежност, тој е должен е да ги врати средствата во рок од 30 дена во буџетот на, освен ако постоеле објективни причини за не извршувањето. Локалните власти веќе имаат акумулирано знаење и искуство во врска со креирањето сопствена даночната политика. Всушност, основна задача е да се зголемат приходите од локалните даноци, главно, преку поефикасна даночна администрација. Крајната цел е да се подобри финансискиот менаџмент на локалните власти и независните извори на приходи и да се зголеми капацитетот на општинските даночни администрации. 33

35 2.3 Јавни задолжувања Јавните заеми 20 претставуваат важен извор на средства со коишто државата, како и општините ги финансираат своите потреби. Јавните финансии се јавиле како резултат на зголемените потреби за финансирање на државата или општините што имале недостиг на финансиски средства, освен оние што ги оствариле со локалните давачки и такси, зголемените функции во однос на постигнувањето на своите однапред утврдени цели и не совпаѓањето на динамиката меѓу приходите и расходите. Со јавните заеми се овозможува изградба на големи инфраструктурни објекти, односно средствата добиени со јавните заеми се користат за продуктивни цели, со нив се стимулира штедењето на населението бидејќи му носат камата, што значи дека овие средства се користат рационално итн. Спроведувањето на инвестициските проекти на локалните самоуправи зависи од нивната способност за собирање на потребните средства со комбинирање на сопствените средства и надворешното финансирање. Меѓутоа, ризиците поврзани со подигнувањето заеми треба добро да се разберат и утврдат во однос на нивното потенцијално влијание врз локалниот буџет во иднина. Исто така треба да се направи јасна дистинкција меѓу различните должнички инструменти што се користат при финансирањето проекти за капитални инвестиции на локалните самоуправи. Меѓу најпопуларните овде се вбројуваат банкарските заеми и општинските обврзници. Заемите 21 се доделуваат од страна на финансиска институција (на пример, комерцијална банка) директно на локалните самоуправи. Аплицирањето за добивање заем помалку е комплицирано од процедурите за издавање обврзници. 20 Закон за јавен долг, Службен весник на Р.М., бр.62/05 21 Прирачник за задолжување на локалните самоуправи, стр.29 34

36 Од овој аспект, заемите имаат поголеми предности за малите и средни општини на кои им е потребно надворешно финансирање. Голем дел од меѓународните финансиски институции составуваат програми што имаат за цел поддржување и финансирање на инфраструктурните проекти на локалните самоуправи, особено на пазарите коишто се во подем. Финансирањето се одвива директно и индиректно, преку посредни заеми на локалните банки во целните земји. Условите под коишто се доделуваат таквите заеми се покорисни за локалните самоуправи, за разлика од вообичаените заеми што се доделени од страна на комерцијалните банки. Имено, корисникот на заемот директно комуницира со давателот на заемот (на пример, банката, пензискиот фонд или осигурителна компанија), односно тој ги преговара условите на заемот директно со давателот. Заемите претставуваат вообичаен извор за финансирање на капиталните инвестиции на локалните самоуправи. Тие се доделуваат од страна на комерцијалните банки или штедилниците. Условите под коишто се издава банкарскиот заем се менуваат во зависност од индивидуалната финансиска состојба на локалната самоуправа, макроекономската околина на локалната економија, како и од подготвеноста и капацитетот на банката за финансирање на локалната самоуправа. Административните постапки што се потребни за добивање заем не се толку сложени и скапи како што е издавањето обврзници. Цената на заемот се утврдува преку каматната стапка и други провизии, т.е. надоместоци што ги наплаќаат банките. Банките ги утврдуваат каматните стапки врз основа на моменталните каматни стапки на пазарот, рочноста и колатералот на заемот, како и кредитната способност на заемопримачот. Стапките можат да бидат фиксни или променливи. Аплицирањето за банкарски заем е многу поедноставен процес од издавањето општински обврзници (што го прави посоодветно за помалите општини). Кредитната анализа се врши директно од страна на кредитодавателот. Притоа е можно да не се јави потреба од дополнително утврдување на кредитниот рејтинг од страна на надворешни агенции за кредитен рејтинг. Каматните стапки се повисоки од останатите видови должнички инструменти (во зависност од економскиот циклус, рочноста, дополнителните услуги итн.) 35

37 Во одделни случаи, банките можат да се определат да рефинансираат определен постоен заем при неговата втасаност, а на тој начин ја продолжуваат неговата доспеаност. Меѓутоа, структурирањето на долгорочното финансирање преку краткорочни заеми, коишто при нивната втасаност се рефинансираат, ги изложува локалните самоуправи на ризик од рефинансирањето, односно заемодавателот има право во кој било момент да го одбие обновувањето на таквиот заем. Тоа би можело да доведе до проблеми со ликвидноста или дури несолвентност на локалните самоуправи и во истовреме да резултира со делумно реализиран проект којто ќе нема вредност. Во голем број земји се воспоставени се некои видови развојни фондови за локалните самоуправи. Ваквите развојни фондови дејствуваат како кредитни институции на поднационално ниво. Меѓународните банки за развој (како што е Светска банка 22 ) ги користат ваквите фондови како начин за насочување на заемите кон локалните самоуправи. Финансирањето на локалните самоуправи преку ваквите програми се одвива директно и индиректно (on- lending), преку посредни заеми на локалните банки во целните земји. Условите на ваквите заеми се помалку строги, за разлика од оние на нормалните банки. Нивната цел е да се помогнат долгорочните потреби за развој на локалните самоуправи, а не да се оствари профит. Рочноста на заемите често се поврзува со животниот век на инвестицијата за којто се подига заемот. Друга карактеристика на ваквите заеми е постоењето на почетен грејс- период во однос на отплатата на главнината, со што товарот за отплата на долгот се поместува во иднина. Каматните стапки на ваквите заеми, обично, се пониски од нормалните стапки на комерцијалните банки. Меѓутоа, мора да се каже дека ваквите каматни стапки, што се пониски од пазарната цена, со себе носат ризик од заситување на финансискиот пазар за општините и забавување на нивниот развој. Покрај фондовите за финансирање на локалните самоуправи, развојните програми влијаат и како стимулации во форма на грантови или техничка помош, доколку барателите исполнуваат некои од определените барања

38 Преку краткорочното задолжување 23 во земјата општината обезбедува дополнителни средства за финансирање што ќе ги користи за покривање на привремениот недостиг на готовински средства, но не и за плаќање казни и казнени камати. Позајмените средства општината треба да ги врати до крајот на тековната фискална година. Вкупниот износ на краткорочното задолжување во текот на фискалната година не може да надмине 20% од реализираните вкупни приходи на тековно - оперативниот буџет на општината во претходната фискална година. Задолжувањето општината може да го врши кај деловните банки во земјава, како и кај други финансиски организации и правни лица. Но, таа е должна да води аналитичка евиденција за краткорочните кредити според кредитните партии и кредитори, а каматните листи треба навремено да ги евидентира. Советот на општината го одобрува долгорочното задолжување по претходна јавна расправа за проектот што ќе се финансира и за условите на неговото финансирање. Одлуката на советот за задолжување важи само доколку договорот за задолжување се склучи во фискалната година во којашто таа е донесена. Вкупниот износ на годишното отплаќање на долгот за долгорочно задолжување не смее да надмине 15% од вкупните приходи на тековно - оперативниот буџет на општината во претходната година. Заради контрола и увид во степенот на задолжување на општината и навремената отплата на долгот, во рок од десет работни дена од потпишувањето на договорот за заем, општината го доставува договорот заедно со амортизацискиот план до Министерството за финансии и во рок од десет дена го известува за секоја исплатена рата во врска со долгот. Општината може да се задолжува во странство, но со претходна согласност од Владата на, а врз основа на мислење на Министерството за финансии. Задолжувањето може да биде краткорочно и долгорочно. Долгорочното задолжување во странство може да се врши за финансирање капитални средства и инвестиции, но само ако отплатата на долгот се врши во еднакви или опаѓачки ануитети. 23 mk.wikipedia.org 37

39 Согласно новите измени во Сметковниот план за буџетите и буџетските корисници, предвидени се задолжувања во странство кај меѓународни развојни агенции, странски влади и други задолжувања во странство. Во меѓународните развојни банки се вбројуваат: ММФ, Светска банка, Европската банка за обнова и развој, Парискиот клуб на кредитори, Лондонскиот клуб на кредитори и други. При девизното задолжување општината е должна, на крајот од пресметковниот период (31 декември), да изврши усогласување на обврските за странските кредити според средниот курс на Народна банка на Република Македонија, што важи за последниот ден од годината. Со ваквото сведување ќе се утврдат курсните разлики (позитивни или негативни) во зависност од движењето на странската валута во периодот меѓу настанувањето на обврската и плаќањето на ануитетот. При кредитното задолжување во девизни средства општината е должна да води евиденција за движењето на долгот во девизи и во текот на пресметковниот период да ја утврдува вистинската обврска во денарска противвредност, и тоа на денот на извршената трансакција при плаќањето на долгот. Денес, давањето заеми на локалните самоуправи станува сè поатрактивно за финансиските институции. Меѓутоа, локалните самоуправи, при користењето кредити, треба да се запрашаат дали се подготвени да бараат заеми. Јасните правила во однос на задолжувањето, стабилните приходи и расходи и објективното доделување на трансфери треба да бидат доминантни принципи на локалната законска рамка во областа на задолжувањето. Развојот на домашниот кредитен пазар за локалните самоуправи претставува услов во однос на постоењето финансиски систем што ќе им овозможува значајна моќ при донесувањето одлуки, автономија, одговорност и соодветни финансиски ресурси. За да се изврши проценка на кредитната способност на локалните самоуправи, пред сѐ, на кредитните институции им се потребни соодветни, точни и навремени информации поврзани со финансиските перформанси и состојбата на локалните самоуправи. Притоа, финансискиот капацитет на општините ја дефинира нивната кредитна способност. 38

40 Вообичаено, проценката на кредитната способност 24 на локалните самоуправи се заснова врз следниве три ризика: o економски ризик, o политички ризик и o финансиски ризик Пред утврдувањето на условите во договорот за финансирање (без разлика дали се работи за заеми или обврзници) инвеститорите ја проценуваат кредитната способност на локалните самоуправи. Ова е многу сложен процес и опфаќа: темелна анализа на финансиската состојба на локалните самоуправи, проценка на локалната економија во којашто дејствува локалната власт и проценка на националното макроекономско окружување. Локалните самоуправи треба да извршат самопроценка на својата кредитна способност, и тоа пред да започнат со контактирање со финансиските институции. На тој начин, пак, локалните самоуправи ќе можат да направат проценка во однос на тоа колку пари можат да побараат, без притоа да ја загрозат својата финансиска стабилност. Самопроценката може да се користи и како дијагностичка алатка којашто на локалните самоуправи ќе им овозможи подобро разбирање на факторите што можат да влијаат врз нивната финансиска стабилност, но и да развијат одделни анализи за појава на можни случаи. При разгледувањето на тоа кои ресурси стојат на располагање за финансирање на капиталните инвестиции од најголема важност е да се разгледаат сите можни финансиски алтернативи. Локалните самоуправи многу ретко имаат доволно големи готовински вишоци за да овозможат исплата на вкупната сума за големите капитални проекти. Позајмувањето им овозможува на локалните субјекти реализација на поамбициозни инвестиции коишто, во спротивно, не би биле можни. Меѓутоа, користењето заем не секогаш е најсоодветната финансиска стратегија. Заемот што се користи за тековните трошоци или буџетските дефицити, всушност, има спротивен ефект. Имено, на тој начин трошоците само се 24 Прирачник за задолжување на локалните самоуправи 39

41 пренесуваат на наредните генерации, а моменталните даночни обврзници уживаат во придобивките. Многу капитални инвестиции што ги преземаат општините овозможуваат одделни придобивки во однос на позабрзан економски развој. Имено, кога проектите се завршуваат порано, луѓето порано имаат пристап до придобивките од нив. При одложувањето на проектите, пак, доаѓа до одложување и на искористувањето на придобивките од нив. При разгледувањето на должничкото финансирање, како алтернативно решение во однос на финансирањето на инвестициските проекти, ризиците поврзани со позајмувањето мора добро да се разберат во однос на нивното можно влијание врз локалниот буџет во иднина. Секоја одлука за финансирање инвестиции на локалните самоуправи, преку позајмување, мора да биде придружена со анализата на способноста за управување со долгови и капацитетот на локално ниво. Од голема важност е капацитетот и способноста за управување со заемите да бидат поголеми, затоа што давањето заеми на локалните самоуправи во себе содржи значителни финансиски ризици за нив (на пример, кога отплатата на долгот е повисока од финансиските капацитети на локалните буџети). Управувањето со долговите може да се дефинира како постапка за обезбедување на отплатата на каматата и главнината на постојниот долг, како и планирање на повлекувањето нов долг на ниво на коешто ќе се овозможи оптимизација на трошоците за задолжување, а притоа не ослабувајќи ја финансиската позиција на локалните самоуправи. Финансиската состојба на корисникот на кредитот го определува неговиот максимален капацитет за задолжување, како и придружните трошоци. Значи, максималниот капацитет за задолжување на локалните самоуправи варира и зависи од економските и пазарните услови. Оттука, пред да се започне со барањето заем, се препорачува секоја локална самоуправа да подготви стратегија за управување со долговите и политика на долг. Секоја локална самоуправа што планира да се задолжи треба најпрво да усвои политика на долг. Формалната политика на долг е од суштинска важност за 40

42 ефикасно финансиско управување. Политиките на долг, всушност, се писмени упатства и ограничувања со коишто се поставуваат максималните должнички прагови, видот на задолжувањето, а во истовреме се подготвува документација за самиот процес. Таквата политика на долг помага при утврдувањето на ограничувањата и им овозможува општи насоки на локалните самоуправи при планирањето и извршувањето на задолжувањето. Применетата политика на долг на давателите на заемите им сигнализира дека општината е посветена на обезбедувањето одржливо финансиско управување. Секоја политика на долг треба: 1) да ги содржи максималните должнички прагови и да нуди соодветна постапка за одржување на долгот во поставените граници; 2) на граѓаните да им ја претстави важноста на финансиското управување, а на инвеститорите да им покаже дека локалната власт разумно раководи со своите средства; 3) на финансиската заедница да ѝ докаже дека локалната власт разумно располага со средствата и има основа за задолжување. Со помош на стратегијата за управување со долгови треба да им се помогне на локалните самоуправи постојано да одржуваат соодветно ниво на задолженост што нема да влијае врз нивната финансиска стабилност и ќе им овозможи спроведување на инвестициските цели. Со стратегијата се предвидуваат идните финансиски потреби и ограничувањата които ги налага дефинираната содржина на стратегијата. Стратегијата треба особено да ги земе предвид следниве прашања: *кои се прифатливите нивоа на краткорочни и долгорочни кредити? Задолжувањето вклучува и размена. Како замена за средствата за тековни капитални инвестиции доаѓа до ограничување на идното трошење. Степенот до којшто локалните самоуправи се подготвени да ги прават ваквите размени зависи од итноста на нивните капитални потреби, очекуваната стапка на раст, економските трендови и стабилноста на финансиските средства; 41

43 *кои се прифатливите цели за които би можело да се аплицира за добивање заем; *дали инвестицијата има животен век што најдобро одговара на времетраењето на распоредот за отплата на долгот; *кои сè услови, залог или хартии од вредност локалните самоуправи се подготвени да ги обезбедат за да го овозможат задолжувањето и/или да ги намалат трошоците за задолжувањето (каматната стапка); *на кој начин локалните самоуправи ќе се осигураат дека задолжувањето што го прават се врши во конкурентски услови (односно, дека добиле најниска можна цена). Финансиската рамка на локалните самоуправи игра клучна улога во одржливиот развој на нивните пазари на капитал. Поставеноста на системот на меѓувладини фискални трансфери, заедно со сметководствениот систем и процедурите за известување, се многу важни фактори што треба да се земат предвид од страна на финансиските институции при проценувањето на можноста за финансирање на локалните самоуправи. Преку утврдувањето на општата структура на локалните приходи и расходи со меѓувладината фискална рамка пошироко се определува капацитетот за барање заем на локалните самоуправи во конкретната на дадена земја. На финансиските институции им требаат разбирливи, сигурни, транспаренти и споредливи финансиски документи и извештаи, што ќе послужат како влезна информација за анализа на кредитните ризици на локалните самоуправи. Тоа може да се постигне само доколку локалните самоуправи точно ја отсликуваат нивната финансиска позиција. Меѓувладиниот систем на трансфери игра битна улога во утврдувањето на приходната основа на локалните самоуправи. Тој претставува важен дел од вкупните општински приходи и може да се искористи како гаранција за задолжување на локалните самоуправи. Многу често, доколку не се врзани со одредена инвестиција, меѓувладините трансфери се круцијален елемент на буџетот на локалните самоуправи и имаат суштинска улога во финансирањето на капиталните расходи. 42

44 Развојот на кохерентна, ефикасна и разумна политика на долгот бара темелно познавање и разбирање на законите и регулативите што се поврзани со сите области на општинското задолжување. Законската рамка за општинско задолжување треба да обезбедува јасни и разбирливи правила што би ги почитувале општините во потрагата по надворешни извори за финансирање. Имено, законската рамка ги дефинира севкупните цели на управувањето со долговите, ги поставува ограничувањата во однос на задолжувањето, ги дефинира транспарентноста и одговорноста, го утврдува процесот на буџетско и финансиско известување и барањата во однос на ревизијата. Кога станува збор за краткорочното финансирање треба да се знае дека тоа треба да се користи од страна на локалните самоуправи само како инструмент за покривање на повремените кусоци во ликвидноста 25. Примерите за ситуациите во коишто краткорочното задолжување треба да биде дозволено вклучуваат: I. исплата на оперативните трошоци во случај на очекување прилив на средства од приходи собрани од даноците, II. финансирање на тековните или капиталните инвестиции, користејќи краткорочни заеми кога се очекува необновлив приход, на пример, приход од продажба на капитал, добивање грант или подигнување долгорочни кредити (кредити за премостување). Но, притоа, треба да постојат законски ограничувања со коишто ќе се врши контрола над краткорочните заеми на локалните самоуправи за да се избегнат структуралните дефицити во паричниот тек. Краткорочното задолжување треба да се ограничи на: 1. финансирање на антиципирана потреба од средства за определен број месеци, вклучувајќи ја и отплатата на долгот во рамките на тековната фискална година или 2. приходи, т.е. примања што би требало да се добијат во извесен рок. Долгорочните заеми, пак, го ограничуваат буџетот на локалните самоуправи на фиксните расходи (сервисирање на долгот) во иднина и токму затоа 25 Трајкоски, Бранко, Деловни финансии со финансиски менаџмент, Економски факултет, Прилеп, 2002, стр.85 43

45 можат да доведат до лимитирање на нивната фискална флексибилност. Несоодветните одлуки, донесени од страна на општините, можат да доведат до неможност локалните самоуправи да се подмируваат обврските поврзани со долговите во иднина, а тоа доведува до големи финансиски и економски последици за локалните заедници (на пример, зголемување на локалните даноци). Како општо правило се препорачува долгорочното задолжување да се користи за финансирање на капитални расходи. Одредбите за долгорочно задолжување на локалните самоуправи треба да се дефинираат во националното законодавство. Единиците на локалната самоуправа можат да издаваат хартии од вредност и да остваруваат права приходи од хартиите од вредност од моментот на запишувањето во Централниот депозитар за хартии од вредност. Хартиите од вредност можат да бидат сопственички и должнички. Сопственичките хартии од вредност се дефинирани како хартии од вредност со кои се докажува правото на сопственост на дел од основната главнина на акционерските друштва, а со должничките хартии од вредност се докажува должничко - доверителскиот однос меѓу издавачот на хартијата од вредност и нејзиниот имател. Остварувањето приходи од хартиите од вредност кај општините сè уште не е заживеано, но имајќи го предвид правото (согласно со Законот за хартии од вредност) општините можат да стекнат хартии од вредност и да остваруваат приход како и сите други сопственици на хартии од вредност. Обврзниците се поинаков вид финансиско посредување. Тие се продаваат директно или преку финансиски посредници (на пример, брокерски куќи, инвестициски фондови, банки) на институционални или поединечни инвеститори. При финансирањето со обврзници неопходна е детална анализа којашто е одговорност на агенциите за кредитен рејтинг (или финансиските посредници). Врз основа на нивната анализа, натаму, инвеститорите определуваат под кои услови се подготвени да ги купат обврзниците. Големите издатоци за определен инвестициски проект потешко се финансираат преку заем од одделна банка, па дури и од конзорциум од банки, отколку што тоа е случај со издавањето обврзници. Покрај тоа, обврзниците често 44

46 се одликуваат со подолг рок на отплата од заемите, затоа што некои од институционалните инвеститори (осигурителни компании, пензиски фондови)што ги купуваат ваквите обврзници, за разлика од банките, се потпираат врз подолгорочни ресурси (депозити). Обврзниците 26 се претпочитан облик за финансирање за големи капитални проекти што имаат потреба од долгорочно финансирање. Цената на задолжувањето преку обврзници, обично, е помала од задолжувањето преку заеми. Обврзницата е хартија од вредност издадена од определена организација за позајмување пари, а таа притоа носи фиксен принос плус камата, за определен временски период. Обврзниците всушност се договори за задолжување што се склучуваат меѓу барателот или издавачот и давателот на заемот, односно инвеститорот. За позајмените средства издавачот, обично, плаќа фиксна (однапред определена) периодична камата (купон). Отплатата на главнината се врши или во една транша во рокот на втасаноста (одеднаш) или во повеќе транши во текот на периодот на важност на обврзницата (на пример, линеарна амортизација или прогресивно зголемување, т.е. намалување на амортизацијата). Издавањето обврзници од страна на локалните самоуправи се врши со посредство на инвестициски и/или комерцијални банки, односно брокерски куќи, и преку приватна или јавна понуда. Една од предностите на издавањето обврзници во однос на банкарските заеми е тоа што обврзниците можат да овозможат полесен пристап на локалните самоуправи до долгорочните финансиски средства. Исто така, распоредот за отплата на обврзниците е поатрактивен. Главен аргумент во корист на обврзниците, како извор за финансирање на единиците, на локална самоуправа, е тоа што тие опфаќаат подолг период на отплата во однос на банкарските заеми. Исто така, цената на позајмените средства со издавање обврзници, обично, е пониска од цената на долгорочните заеми. Меѓутоа, издавањето обврзници е покомплицирано од аплицирањето за заем и бара поразвиен финансиски пазар. 26 Водич за општински обврзници,

47 Постојат два вида општински обврзници 27, и тоа: -општи обврзувачки обврзници што се обезбедени со протекот на приходите на локалните самоуправи. Ваквите обврзници се користат за финансирање јавни добра (јавна безбедност, градење улици и мостови, јавни паркови и отворени простори, јавни згради итн.); -приходни обврзници што се поткрепени со приливот на приходи, генерирани од проектите што се финансирани од продажбата на обврзниците. Приходните обврзници не се поткрепени со даночните приходи на локалните самоуправи. Вообичаените проекти што се финансираат со приходни обврзници вклучуваат: аеродроми во сопственост на општините, водоводни и канализацициски мрежи, електрични јавни услуги, атлетски и спортски објекти и автопати со ограничен пристап. Локалните самоуправи можат да дојдат до долгорочни средства со помош на издавање општински обврзници на домашниот или меѓународните пазари на капитал. Општи обврзувачки обврзници Видот на обврзниците, што ќе бидат издадени од страна на локалните самоуправи, зависи од придобивките коишто ќе се добијат со реализацијата на инвестицијата. Доколку инвестицијата генерира објект или услуга што ќе бидат од корист на целата или, пак, на најголем дел од локалната заедница, тогаш инвестицијата се нарекува јавно добро и треба да се отплаќа од страна на сите даночни обврзници. Во тој случај, најсоодветни се општите обврзувачки обврзници. Типични примери за вакви инвестиции се оние во: јавна безбедност, улици и мостови, јавни паркови и отворени простори, како и јавни згради. Општите обврзувачки обврзници се обезбедени со протекот на приходите на локалните самоуправи. 27 Водич за издавање општински обврзници,

48 Приходни обврзници Приходните обврзници често се нарекувани и обврзници со ограничена одговорност. Тие се потпираат само врз залогот на локалната самоуправа на ограничени приходи или надоместоци од корисниците (на пример, такси за услуги, патарини, надоместоци за прием, закупи и наемнини) со коишто се гарантира отплатата. Приходите од коишто се врши отплатата, обично, се генерираат од проектот што се финансира од таквите обврзници. Приходните обврзници не се поткрепени од даночните приходи на локалните самоуправи. Генерирањето приходи што не се доволни за отплата на долгот ќе резултира со не исполнување на обврските во однос на приходните обврзници. Во некои ограничени ситуации, пак, локалните самоуправи приходните обврзници ги поддржуваат со даночен залог за да се зајакне нивната кредитна способност. Ваквите обврзници се викаат обврзници поддржани со даночни приходи или индиректни општи обврзувачки обврзници. Овој пристап е корисен кога локалната самоуправа остварува мали приходи. Рангирањето на приходните обврзници може да се разликува од кредитната способност на локалната самоуправа и, во голема мера, зависи од приливот на средства генерирани со проектот, но исто така и од други фактори (на пример, подготвеноста и капацитет на општината да обезбеди финансиска поддршка во случај на не почитување на обврските). Капиталните инвестиции, што имаат директен ефект и придобивки за специфична група корисници коишто за инвестицијата плаќаат преку надоместоци за користење, се сметаат дека се приватни добра и се соодветни за финансирање преку приходните обврзници. Евро-обврзници Евро-обврзниците се меѓународни обврзници што се деноминират во валута различна од онаа во земјата каде што биле издадени (значи, не се издават само во евра). Евро-обврзниците се хартии од вредност со коишто може да се тргува и да се пренесуваат во согласност со Директивата на ЕУ за проспект (т.е. документацијата 47

49 што ги придружува обврзниците при нивната емисија). Евро- обврзниците, обично, се издаваат по пат на јавна понуда и со нив се тргува на берзите. 2.4 Јавно приватно партнерство Концесија 28 е доделување право на користење на добро од општ интерес за, изведување градба од јавен интерес или вршење јавни услуги со задолжување на концесионерот да изгради и/или управува, т.е. да го користи и одржува објектот на концесија, со плаќање или без плаќање од страна на концедентот. Концедент е, општината и градот Скопје и општините во градот Скопје. Концесионер е домашно или странско физичко или правно лице или конзорциум со кое концедентот, по спроведувањето на постапката за доделување концесија, го склучил договорот за концесија. Објекти на концесија се добрата од општ интерес за, недвижните и подвижните предмети, постројки, инсталации и друг имот сопственост на или на општините, односно градот Скопје и општините во градот Скопје. Договорот за концесија е од финансиски интерес, а се склучува меѓу концедентот и концесионерот којшто за предмет има користење добро од општ интерес на, изведување градба од јавен интерес или вршење јавни услуги. Други видови јавно-приватно партнерство се сите потфати, различни од концесијата и јавните набавки, при што јавниот и приватниот партнер ги здружуваат ресурсите и стручните знаењa за низ соодветно насочување на ресурсите, ризикот и добивката да се обезбеди вршењето определена јавна услуга, односно јавно приватно партнерство. Договорот за јавно приватно партнерство 29 исто така е од финансиски интерес, а се склучува меѓу јавен и приватен партнер којшто за предмет има 28 Закон за концесии и јавно приватно партнерство, Службен весник на Р.М, бр. 6/ исто 48

50 проектирање (дизајнирање), финансирање, изградба и одржување на инфраструктурни објекти, опремување и/или давање услуги од страна на приватниот партнер за вршење на одделна јавна услуга; Јавен партнер во договорот за јавно приватно партнерство е: -, -општината и градот Скопје и општините во градот Скопје, -јавните деловни субјекти, јавните установи, трговските друштва основани од, општината и градот Скопје и општините во градот Скопје и друштвата врз коишто државата или органите на општините имаат директно или индиректно влијание преку сопственоста над нив, односно ако поседуваат поголем дел од капиталот на друштвото; имаат мнозинство гласови на акционерите/содружниците и именуваат повеќе од половина од членовите на управниот или надзорниот одбор, т.е. органите на управување со друштвото и -други правни лица кои имаат јавни овластувања. Приватен партнер е домашно или странско физичко или правно лице, или конзорциум со коешто јавниот партнер, по спроведувањето на постапката за доделување договор за јавно-приватно партнерство, го склучил договорот за јавноприватното партнерство. Понудувач е домашно или странско правно или физичко лице, или конзорциум што доставило понуда за учество во постапката за доделување концесија. Конзорциум е група од домашни или странски правни или физички лица коишто заеднички поднесуваат понуда, т.е. барање за учество (потпишано од сите или од еден овластен член на конзорциумот), без притоа да претставуваат посебна правна форма. Кога концесионер/приватен партнер е странско правно или физичко лице, тогаш концедентот/јавниот партнер може да побара од понудувачот да воспостави определена правна форма пред склучувањето на договорот за концесија/договорот за јавно приватно партнерство. 49

51 Концесијата и јавно-приватното партнерство можат да се воспостават како: -договорно партнерство и -институционално партнерство. При воспоставувањето на односите и реализацијата на концесијата/јавноприватното партнерство не смејат да се повредат правилата за доделување државна помош. Kреирањето политика во областа на концесиите и јавно-приватно партнерство се врши од страна на Советот за концесија/јавно приватно партнерство. Советот ги проучува прашањата на политиката за менаџирање со проектите од областа на концесиите и јавно-приватното партнерство и проблемите што настануваат од несоодветна и недоволна уреденост на оваа материја, а за тоа изготвува предлози, мислења и иницијативи што ќе бидат основа за изработка на стратегијата за реализација на проектите поврзани со концесиите/јавно-приватните партнерства. Предмет на концесија можат да бидат изведување градба, вршење јавни услуги и користење добра од општ интерес за. Концесијата на градба има за предмет изградба на објекти со право на нивно управување, користење и одржување, што се состои од: правото да го гради, управува, користи и одржува објектот на концесијата, без плаќање од страна на концедентот или правото да го гради, управува, користи и одржува објектот на концесијата со целосно или делумно плаќање од страна на концедентот. Концесијата на јавни услуги има за предмет вршење дејности што како јавни услуги, односно работи од јавен интерес се определени со закон и се состои од: правото јавна услуга без плаќање од страна на концедентот или правото јавната услуга да се врши целосно или делумно со плаќање од страна на концедентот и 50

52 правото јавната услуга да се врши со вклучување на управувањето, користењето и одржувањето на објектите на концесијата што е неопходно за нејзината реализација. Концесијата на јавни услуги може да вклучи и изведување делумна реконструкција, конзервација или ремонт на објектите во случаите кога постои потреба од: 1) довршување на започнатата градба и 2) делумно проширување, делумна реконструкција или ремонт на инсталациите, постројките или други средства неопходни за вршење на концесиската дејност. Концесијата на добра од општ интерес има за предмет користење на добрата од општ интерес за и се извршува со средства на концесионерот. Ризикот од доделената концесија го сноси концесионерот или концедентот, во зависност од тоа кој го остварува приходот од доделената концесија. Плаќањето од страна на концедентот или надоместокот за концесијата 30 што го плаќа концесионерот (коешто може да биде еднократно или на рати) се определува со одлуката за започнување постапка за доделување концесија, а во зависност од економската исплатливост на предметот на концесијата или од користењето на објектот на концесијата, определен врз основа на: 1) времетраењето на концесијата и 2) предвидените трошоци за изградба,вршење на јавната услуга, како и приходите од користењето на објектите на концесијата. Пресметувањето и начинот на плаќање на надоместокот од страна на концесионерот се прикажуваат, односно утврдуваат во јавниот повик за доставување понуди за доделување концесија и поблиску се определени во договорот за концесија, според посебниот закон и прописите донесени во согласност со тој закон

53 Височината и начинот на плаќање на надоместокот се определува со договорот за концесија, главно, во зависност од: 1) економската корисност којашто концесионерот ќе ја остварува од доделената концесија; 2) сразмерната распределба на приходот меѓу концедентот и концесионерот и 3) постигнувањето социјално прифатливи цени на јавните услуги, што се предмет на концесијата, кога цената се определува со прописите коишто се однесуваат на соодветната концесија. Доделувањето на концесијата вклучува: 1) спроведување подготвителни дејствија; 2) спроведување постапка за доделување концесија и 3) склучување договор за концесија. Постапката за доделување концесија вклучува: 1) донесување одлука за започнување на постапката за доделување концесија; 2) спроведување отворен повик, ограничен повик или конкурентен дијалог за доделување концесија и 3) определување - избор на концесионерот. Во име на општината концесија доделува советот на конкретната општина. Советот на општината го овластува градоначалникот да го застапува во постапката за доделување концесија и при склучувањето, т.е. извршувањето на договорот за концесија. Концедентот, со одлуката за започнување на постапката, може да определи (доколку за најповолен понудувач е избрано правно лице или конзорциум) правното лице или конзорциумот да основа правно лице со седиште во Република Македонија коешто како концесионер, ќе го склучи договорот за концесија со концедентот. Со тендерската документација се определува формата на правното лице - концесионер, височината на капиталот, обврските на најповолниот понудувач во врска со неговото основање, како и другите односи меѓу најповолниот понудувач, правното лице - концесионер и концедентот. Рокот на 52

54 концесијата зспочнува да тече од датумот на склучување на договорот за концесија. При определување на периодот на концесијата се земаат предвид финансиско-економските показатели и техничко и/или технолошките специфичности на предметот на концесијата. За започнување постапка за доделување концесија, најнапред концедентот донесува одлука за започнување на постапката за доделување концесија. Кога концедент е општината, тогаш одлуката ја носи советот на општината, по предлог на градоначалникот. Предлогот во зависност од видот на концесијата, главно, ги содржи: основните цели на концесијата; можностите за различно финансирање и управување со предметот на предложената концесија и студија за концесискиот проект. Одлуката за започнување на постапката за доделување концесија, во основа содржи: образложение за оправданоста за доделување концесија; назначување на нејзините цели; предмет на концесијата и основни услови за доделување концесија; видот на постапката за доделување концесија; височината и начинот на плаќање на надоместокот од страна на концесионерот, како и плаќањето на надоместок од страна на концедентот; начинот и рокот во којшто ќе биде спроведена постапката за доделување концесијa; височината на надоместокот за издавање тендерска документација. Методологијата за пресметување на проценетата вредност на концесијата 31 ја пропишува Министерство за финансии

55 Доделувањето концесија се врши по пат на јавен повик, организиран и спроведен според условите утврдени со овој закон, доколку со посебен закон поинаку не е определено. Јавниот повик се организира и спроведува како: a) постапка за доделување концесија со отворен повик; b) постапка за доделување концесија со ограничен повик и c) постапка за доделување концесија врз основа на конкурентен дијалог. Изборот на постапката за доделување концесија зависи од: - сложеноста и специфичноста на предметот на концесија, - обемот и сложеноста на тендерската документација за спроведување на постапката, - бројот на очекувани понудувачи или кандидати и - сложеноста на понудите или барањата за учество. Отворениот повик е постапка за доделување концесија во којашто сите заинтересирани лица, кои подигнале тендерска документација, можат да поднесат понуди за склучување договор за концесија. Минималниот број способни понудувачи треба да биде најмалку еден. Ограничениот повик е постапка за доделување концесија во којашто сите заинтересирани лица можат да поднесат барање за учество во постапката за доделување концесија, меѓутоа само оние кандидати кои се поканети од страна на концедентот доставуваат понуди за склучување договор за концесија. Ограничениот повик за доделување концесија се спроведува во две фази, и тоа: 1. постапка за претквалификација на кандидатите и 2. прибирање понуди од определен број селектирани кандидати. 54

56 Во првата фаза се вршат следните активности: - се објавува јавниот повик до сите заинтересирани лица да достават барање за учество во постапката, - се утврдува нивната економско-финансиска и техничка способност и - се избира доволен број способни кандидати за да се обезбеди вистинска конкуренција, а минималниот број кандидати поканети да поднесат понуда во ограничениот повик треба да биде најмалку двајца. Во втората фаза, пак, Комисијата упатува писмена покана и тендерска документација, без јавно објавување до сите избрани кандидати. Конкурентниот дијалог е постапка во којашто кандидатите можат да побараат да учествуваат во процесот за доделување концесија, при што концедентот ги повикува да изготват или предложат решение со коешто ќе се исполнат изведбените и функционалните барања на концедентот, и тоа пред да ги достават понудите. Постапката за конкурентен дијалог се спроведува во особено сложени случаи, т.е. кога концедентот смета дека резултатите нема да се остварат со отворен или ограничен повик. Доделувањето концесија во постапка со конкурентен дијалог започнува со објавување јавен повик за учество во конкурентниот дијалог. Објектот на концесијата се смета за особено сложен, доколку концедентот не може објективно: a) да ги дефинира техничките спецификации за исполнување на изведбените и функционалните барања или b) да ја прецизира правната или финансиската рамка за спроведување на концесијата. Постапката со конкурентен дијалог започнува со објавување повик за учество во конкурентниот дијалог и се спроведува во три фази. Во првата фаза, по приемот на барањата, концедентот врши селекција на најмалку два способни кандидата, според со барањата во објавениот повик. Во втората фаза концедентот започнува разговор или прима презентации од 55

57 кандидатите за утврдување, дефинирање или воспоставување решение за неговите барања, а тоа е фазата на дијалог. Фазата на дијалог може да се спроведе во етапи за да се намали бројот на решенијата за коишто ќе се дискутира, но само ако во повикот за учество во конкурентниот дијалог тоа е наведено. Концедентот, пак, решенијата што ги предложиле кандидатите ги чува одделно и доверливо, освен доколку е дадена дозвола за нивно објавување. Откако ќе заврши фазата на дијалог, концедентот, доставува покана до кандидатите да поднесат понуда врз основа на своите решенија, или врз основа на заедничко, т.е. поединечно решение, доколку кандидатот се согласува со неговата содржина што, всушост претставува фазата на поднесување понуди. Понудите треба да ги содржат сите елементи што се потребни за реализација на проектот. Во текот на фазата на поднесување понуди концедентот може да го повика кандидатот да ја разјасни својата понуда, под услов да се задржат основните карактеристики на концесијата и да не се наруши конкуренцијата меѓу кандидатите. Најдобриот понудувач се избира единствено врз основа на економски најповолната понуда што ги исполнува изведбените и функционалните барања, наведени во огласот. Постапката за доделување концесија ја подготвува, организира и спроведува комисија за спроведување постапка за доделување што е формирана од страна на градоначалникот на единицата на локална самоуправа. Комисијата е должна да ја подготви тендерската документација во рокот определен со одлуката за започнување на постапката за доделување на концесија, по претходно прибавена согласност од концедентот. Во зависност од природата на концесијата, пак, тендерската документација главно ги содржи следниве елементи: поканата за поднесување понуда со инструкција; условите на коишто мора да одговара, вклучувајќи ги и техничките спецификации; инвестициските проекти - за концесија за градба ако такви се изработени, студијата за концесиски проект; податоците за потребните гаранции; 56

58 минималните барања на коишто треба да одговараат понудите, ако во себе вклучуваат варијанти со коишто се нуди алтернатива за техничките спецификации, но ако тоа претходно е утврдено во јавниот повик; критериумите за оценка на понудите; инструкцијата за понудувачите за подготовка на понудата; податоците за објектите на концесијата што му се отстапуваат на концесионерот за време на концесискиот период; описот на локацијата, начинот на стекнувањето земјиште и други прашања, поврзани со користењето или уредувањето на локацијата; временската динамика за завршување на изградбата, конзервацијата, уредувањето или унапредувањето на објектите, постројките, инсталациите или другиот имот; периодот за којшто се издава концесијата; основните финансиски барања на проектот, вклучувајќи го и минималниот износ на ангажиран капитал; предложената цена за услуги-тарифа; обврската за плаќање надоместок; назначувањето на објектот на концесијата, што е предмет на враќање и условите за враќање ; прописите и стандардите за заштита на животната средина и природата и начинот за оценување на влијанијата врз животната средина и природата; нацртот на текстот на договорот за концесија и други барања во зависност од предметот на концесијата и предвидената постапка. Доколку постапката се спроведува со отворен повик, тогаш комисијата е должна на заинтересираните лица да им овозможи да ја подигнат тендерската документација непосредно по обjавувањето на јавниот повик, а доколку постапката се спроведува со ограничен повик, комисијата, по извршената претквалификација, упатува писмена покана за подигнување на тендерската документација, без јавно објавување до сите избрани кандидати. 57

59 По одобрувањето на тендерската документација, Комисијата го објавува јавниот повик за доставување понуди за доделување концесија во "Службен весник на " и во некое од домашните јавни гласила. Јавниот повик може да биде објавен и во странско јавно гласило. Јавниот повик ги содржи следниве елементи: 1) предмет на концесијата; 2) вредност на концесискиот проект; 3) означување на видот на постапката; 4) опис на градбата и соодносот на инвестициите за градба за концесиите за градба; 5) местоположба на објектот на концесијата; 6) опис и обем на јавните услуги или дејности што концесионерот може да ги врши со објектот на концесијата; 7) рок на валидност на понудите; 8) рок, адреса и начин на подигнување на тендерската документација, како и евентуалниот надоместок за нејзиното подигнување; 9) рок, адреса, начин за доставување на понудите и време и час на отворање на понудите; 10) јазик на којшто треба да бидат напишани понудите; 11) лица овластени да учествуваат на отворањето на понудите; 12) докази и документација коишто на понудувачот му се потребни за докажување на економско- техничката способност; 13) назначување на критериумите за вреднување на понудите и 14) други податоци што се однесуваат на предметот на концесијата. Доколку постапката за доделување концесија се спроведува со ограничен повик, тогаш јавниот повик ги содржи и: - рокот, адресата и начинот на пријавување за учество во првата фаза од постапката за доделување концесија, - рокот во којшто ќе се изврши претквалификацијата и начинот на информирање за резултатите од претквалификацијата и 58

60 - документираните податоци што треба да ги достави лицето кое се пријавува за учество во првата фаза од постапката за доделување концесија, и тоа: а) податоци за финансиската и економската способност, односно - заверен извештај за финансиската состојба на лицето кое пријавува интерес или на секоја од членките на конзорциумот за неговата финансиска состојба во последните три години, - изјава од реномирана (првокласна) финансиска институција или банка за нејзината намера на лицето да му овозможи кредитна линија за спроведување на проектот; б) податоци за искуството и референците на лицето, и тоа - податоци за неговото самостојно или здружено учество во проекти од сличен карактер со односниот концесиски проект, а во случај на конзорциум, пак, такви податоци доставува секоја членка на конзорциумот и - податоци за практичното искуство на неговиот клучен персонал во релевантните фази на односниот концесиски проект; в) податоци за управувачката структура и оперативните способности, т.е. - предложен тим што ќе работи на проектот со податоци за стручноста и искуството на секој од учесниците во тимот, - начинот на раководење со тимот и носителите на раководните функции во тимот и - информација за опремата и/или градежна или друга техника што ќе бидат применети во проектот и г) документација и податоци, односно - заверен извод на документите од регистрацијата на лицето кое пријавува интерес, - изјава од лицето кое пријавило интерес или од секоја од членките на конзорциумот дека, ако им биде доделена концесијата, ќе бидат колективно и солидарно одговорни за обврските по концесијата; 59

61 - изјава од лицето кое пријавило интерес или од секоја од членките на конзорциумот со која ќе потврдат дека ќе формираат правно лице, - изјава дека не се инсолвентни и дека не се во постапка за стечај, т.е дека против нив не се води кривична или прекршочна постапка во врска со нивната професионална дејност и - информација за судска или административна постапка што се води или се водела против лицето кое пријавило интерес, или против секоја од членките на конзорциумот. Доколку постапката се спроведува со отворен повик, тогаш доставувањето на горенаведените податоци ќе се бара со тендерската документација од сите понудувачи, како дел од нивната понуда. Комисијата, по претходна прибавена писмена согласност од концедентот и одобрение од министерот-надлежен за областа за којашто се доделува концесијата, односно градоначалникот на општината, може да врши изменување и дополнување на јавниот повик. Изменувањето и дополнувањето на јавниот повик треба да биде објавено во Службен весник на и во јавните гласила во коишто е објавен јавниот повик. Понудата и барањето за учество се доставуваат на начин и во форма што се утврдени со јавниот повик. Право да доставуваат понуди и барање за учество имаат лица кои ја подигнале тендерска документација. Понудувачот, односно кандидатот може да поднесе само една понуда, односно барање за учество. Поднесеното барање за учество во постапката, односно понудата може да се повлече или да се замени со ново барање за учество, т.е. понуда до истекот на рокот за доставување барања за учество во постапката. Предмет на договорот за јавно-приватно партнерство претставува самиот потфат преземен од страна на приватниот партнер за потребите и во корист на јавниот партнер со надоместок. Надоместокот на приватниот партнер може да се состои од право на приватниот партнер да се стекне со добивка или друга корисност од потфатот, односно плаќање од страна на јавниот партнер во согласност со договорот. Приватниот партнер целосно или делумно ќе ги сноси 60

62 трошоците за преземениот потфат или ќе обезбеди тие да бидат покриени од страна на други субјекти, според одредбите во договорот. Кон потфатот за јавно-приватно партнерство може да се пристапи ако тоа носи придобивка од јавен интерес што ги надминува придобивките коишто произлегуваат од вообичаениот начин за обезбедување услови за вршење јавни услуги. Под придобивка од јавен интерес се подразбира заштедата на трошоците за јавниот партнер, повисок стандард на дадените јавни услуги или други јавни погодности. Со јавно-приватното партнерство се обезбедува вклучување на приватниот партнер во финансирањето на: проектирањето, опремувањето и реализацијата на инвестицицискиот проект за обезбедување јавен интерес, како и за инвестицициски проекти што се од значење за јавниот партнер, давање услуги за определен временски период, доколку тоа се покрива од работењето или одржувањето на имотната компонента што е суштинска за таа цел, активности коишто имаат за цел економски и социјален развој, вклучувајќи заживување или развој на општините врз основа на проектите на јавниот п или приватниот партнер, изготвување пилот проекти, промоциски, образовен, научен или културен потфат што го поддржува јавниот интерес и други видови соработка, во согласност со закон. Постапката за јавно-приватно партнерство ја донесува јавниот партнер, врз основа на претходна студија за потфатот, а во којашто се определува неговата ефективност и ризиците поврзани со имплементацијата. Студијата, пред сѐ, ги содржи: ризикот поврзан со имплементацијата на потфатот, земајќи ги предвид различните начини за делење на ризикот меѓу јавниот и приватниот партнер и влијанието врз буџетските приходи и расходи; 61

63 економските и фанансиските ефекти на потфатот, вклучувајќи ја споредбата на трошоците од имплементацијата на потфатот во рамките на јавноприватното партнерство со трошоците на истата имплементација во друга форма; споредбата меѓу придобивките поврзани со имплементацијата на потфатот во рамките на јавно-приватното партнерство со придобивките и социјалните последици од имплементирањето на потфатот во друга форма и правниот статус на движниот и недвижниот имот, доколку правата што произлегуваат од имотот треба да се пренесат или утврдат од страна на јавниот партнер во корист на приватниот партнер. * Фискалната автономија на локалните власти, во голема мера, е дефинирана од обемот на сопствените извори на приходи. Сопствените извори на приходи ја лимитираат зависноста на општините од меѓувладините трансфери и од приходите коишто се примаат од националниот буџет. Локалните даноци, такси и надоместоци ги оспособуваат општините да развијат свои политики за функционирање, главно, преку користење на овие потенцијални извори на приходи. Локалната даночна автономија го прави нивното прибирање многу поефикасно и им овозможува на општините да воведат сопствени мерки во социјалната политика. Локалните даноци и такси претставуваат едни од најважните извори на приходи што општините, благодарение на својата моќ, ги прибираат од граѓаните и тие средства се насочуваат кон реализирање на јавните потреби. Овие извори на приходи, исто така, ја зголемуваат одговорноста на локалните власти, за што даночните обврзници вообичаено ги контролираат одлуките за трошење од страна на општинските власти во ситуациите кога трошоците се финансирани преку локалните даноци. Покрај наведените извори за финансирање и заемите претставуваат вообичаен извор за финансирање на дел од инвестициите на локалните самоуправи. Заемите се доделуваат од страна на комерцијалните банки или штедилниците. 62

64 Условите под коишто се издава банкарскиот заем се менуваат во зависност од индивидуалната финансиска состојба на локалната самоуправа, макроекономската околина на локалната економија, како и од подготвеноста и капацитетот на банката за финансирање на локалната самоуправа. Дел од битните предности на заемите се: тие веднаш се достапни извори за финансирање; аплицирањето за банкарски заем е многу поедноставен процес од издавањето општински обврзници (што го прави посоодветно за помалите општини); кредитната анализа се врши директно од страна на кредитодавателот, но можно е да се јави потреба од дополнително утврдување на кредитниот рејтинг од страна на надворешни агенции за кредитен рејтинг, па условите за добивање кредит стануваат предмет на преговори, но најчесто зависат од кредитниот квалитет на барателот. Меѓутоа, каматните стапки на заемите се повисоки од останатите видови должнички инструменти (во зависност од економскиот циклус, рочноста, дополнителните услуги итн.), така што тие не се соодветни за големи унвестициски проекти коишто бараат долгорочно финансирање. Според одредбите од Законот за хартии од вредност, општините можат да издаваат хартии од вредност. Локалните самоуправи можат да дојдат до долгорочни финансиски средства и преку издавање општински обврзници на домашниот или меѓународните пазари на капитал. Меѓутоа, издавањето обврзници бара многу поразвен финансиски пазар. Предноста на општинските обврзници е што опфаќаат подолг период за отплата во однос на банкарските заеми. Јавно-приватните партнерства (ЈПП) во многу земји се клучен инструмент за реализација на приоритетните инфраструктурни проекти. Општините, преку ЈПП, можат да обезбедат реализација на големите инфраструктурни проекти на многу порационален начин. Идејата за ЈПП е многу едноставна: наместо општината, приватниот сектор го финансира проектот и стекнува право да го стопанисува определен временски период за да ја врати инвестицијата. По завршувањето на тој период проектот се предава во сопственост на општината. 63

65 3.Фискалните приходи, како извор за финансирање на единицата на локалната самоуправа-прилеп 3.1.Улогата на комуналните такси Со Законот за комунални такси се уредуваат комуналните такси што се плаќаат за користење определени права, предмети и услуги од јавен интерес и локално значење од страна на правните и физичките лица што вршат дејност, односно граѓаните. Комуналните такси се плаќаат според тарифата за комунални такси, што е составен дел на Законот. Висината на комуналните такси, во рамките утврдени со Тарифата, со одлука ја утврдува советот на општината. Комуналните такси се плаќаат за 32 : секоја фирма, односно назив на деловна просторија; користење површини во кампови за подигање шатори и друга слична привремена употреба; користење на просторот пред деловните простории за вршење дејност, истакнување реклами, објави и огласи на јавни места; користење музика во јавните локали, на пример кафеани, гостилници итн., како и нивните бавчи и тераси; поставувањевитрини за изложување стоки надвор од деловните згради; користење на плоштадите и друг простор во градовите и другите населени места за изложување предмети, приредување изложби и други забавни приредби при вршењето на дејноста; користење простор за паркирање патнички моторни возила, товарни моторни возила и нивните приколки и автобуси, што за таа цел ќе ги определи општината; користење на улиците за патнички, товарни моторни возила, автобуси, специјални возила и мотоцикли и користење и одржување на јавното осветлување. 32 Закон за комуналните такси, Службен весник на РМ., бр.61/2004, член 3 64

66 Обврзник на комунална такса е физичко и правно лице и граѓанинот кои користат определени права, предмети и услуги, а за чие користење е пропишано плаќање комунална такса. Комуналните такси се утврдуваат во еднаква височина за сите обврзници коишто вршат иста дејност или занимање, односно за сите обврзници од иста категорија. Височината на комуналната такса не може да се определува според вредноста на предметот, извршениот промет или остварениот приход. Комунална такса не се плаќа за: фирми на државните органи, органите на општината, јавни установи, јавни претпријатија и непрофитни организации; користење предмети, услуги и земјиште од страна на воени единици и установи; истакнување реклами, објави и огласи на јавни места што се однесуваат на работите од надлежност на државните органи, органите на општината, органите на општините во градот Скопје и органите на градот Скопје, како и за дејноста на јавните установи, јавните претпријатија и непрофитните организации; поставување витрини што се наоѓаат во деловните згради или саемите; фирма, односно назив на деловните простории во пасивните населени места со изразена миграција и фирма на вршителите на дефицитарни занимања и занаети во изумирање. Исто така се ослободуваат од плаќање комунална такса имателите на броила за мерење електрична енергија во населените места каде што нема јавно осветлување, при што не се плаќа такса за фирма, односно назив на деловните простории во пасивните населени места со изразена миграција, како и за субјектите во пасивните населени места за дефицитарните занимања и занаетите во изумирање. 65

67 Обврската за плаќање комунална такса настанува во моментот на користењето на правото, предметот или услугата за коишто е пропишано плаќање такса. Градоначалникот на општината на обврзникот на комунална такса му издава решение за височината на комуналната такса. Наплатата на комуналните такси за користење на површините во кампови за подигање шатори и друга слична привремена употреба, потоа за користење на просторот пред деловните простории за вршење дејност, користење простор за паркирање моторни возила и нивните приколки, мотоцикли, мотори и велосипеди, истакнување реклами, објави и огласи на јавни места и користење и одржување на јавното осветлување се врши без издавање решение, односно во рамките на износот утврден во тарифата на зомунални такси. Комуналните такси се плаќаат во годишен износ или сразмерно за времето на користењето на правата, предметите или услугите. За назив на деловна прострија, користење музика во јавните локали, поставување витрини за изложување стоки надвор од деловните згради и користење на улиците за патнички, товарни моторни возила, автобуси, специјални возила и мотоцикли комуналните такси се плаќаат во годишен износ, а ако се утврдуваат за време пократко од една година, тогаш се плаќаат полугодишно, односно најмалку тримесечно. Комуналните такси за користење површини во кампови за подигање шатори, истакнување реклами, објави и огласи на јавни места, користење на плоштадите и друг простор во градовите и другите населени места за изложување предмети, приредување изложби и други забавни приредби при вршење на дејноста и користење простор за паркирање патнички моторни возила, товарни моторни возила и нивните приколки се плаќаат сразмерно на времето на користењето на правата, предметите или услугите. Комуналната такса за користење простор пред деловните простории се плаќа дневно, а комуналната такса за користење и одржување на јавно осветлување се плаќа месечно. 66

68 Обврзниците на комуналната такса се должни да ја платат во рок од 30 дена од денот на доставувањето на решението. Ако во текот на годината настанат промени што доведуваат до плаќање такса во поголем или помал износ, тогаш обврзникот на таксата е должен во рок од 15 дена од денот на настанатата обврска или настанатата промена за тоа да поднесе пријава до општинската администрација. Градоначалникот на општината со решение ја утврдува височината на таксата во годишен износ и го задолжува обврзникот да ја плати таксата во рок од 15 дена од денот на доставувањето на решението. Обврзникот на комуналната такса, кој нема да поднесе навреме пријава се задолжува, покрај со редовната такса да плати и зголемена такса од 30%. Ако таксата се однесува за време пократко од еден месец, тогаш обврзникот е должен веднаш да ја уплати, но ако се однесува за повеќе месеци, таа се плаќа во еднакви месечни рати, и тоа однапред, а најдоцна до 5 во месецот за тековниот месец. 67

69 3.2. Видови комунални такси во единицата на локалната самоуправа - Прилеп Во локалната самоуправа Прилеп постојат голем број комунални такси, 33 и тоа: комунална такса за привремен престој, истакнување фирма, користење улици за патнички, товарни, моторни возила, автобуси, специјализирани возила и моторцикли, комунална такса за користење и одржување на јавното осветлување, користење на просторот пред деловните простории за вршење дејност, комунална такса за истакнување реклами, користење музика во јавните локали, користење плоштади и друг простор во градовите и населените места за изложување предмети, изложби и приредби, надоместок за уредување на градежното земјиште, надоместок од комунална дејност, камата за ненавремено плаќање на комуналните такси што се приход на ЕЛС. Овие комунални такси во буџетот на општина Прилеп се класифицирани во групата даноци на специфични услови и, заедно со данокот од доход, добивка и капитални добивки, данокот на имот и таксите за користење или дозволите за вршење дејност, спаѓаат во даночни приходи. Во единицата на локалната самоуправа Прилеп даноците на специфични услуги учествуваат со најголем процент во даночните приходи

70 Табела 1 Комунални даноци за 2012 година Буџет Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за патнички,товарни, моторни возила, автобуси, специјални возила и моторцикли,што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавното осветлување Користење на просторот пред деловните простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали Користење на плоштадите и друг простор во градовите и другите населени места, за изложување предмети,приредување изложби и забавни приредби при вршење на дејност Надоместок за уредување градежно земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање комунални такси што се приход на ЕЛС Вкупно Графикон 1 Комунални даноци во 2012 год. 58% 1% 1% 1% 12% 1% 21% Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за моторни возила, што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавно осветлување Користење на просторот пред деловните простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали 1% 2% 1% 1% Користење на плоштадите и друг простор во градот за вршење на дејноста Надоместок за уредување на градежното земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање на комунални такси 69

71 Во локалната самоуправа Прилеп значаен извор на приходи се многуброjните комунални такси. Од табелата и графиконот можат да се согледаат приходите од комунални даноци во 2012 година 34, и тоа во апсолутни износи и процентуално. Имено, како што може да се забележи, најголем приход во оваа годиина се остварил од надоместокот за уредување градежно земјиште, и тоа денари или 58% од вкупните остварени приходи врз основа на комунални такси, а коишто изнесуваат денари. Со голем процент, односно 21% од вкупно остварените приходи врз оваа основа учествуваат приходите остварени од користењето и одржувањето на јавното осветлување, т.е денари. Потоа со 12% учествуваат приходите остварени од комуналната такса за истакнување назив на деловна просторија, односно во апсолутен износ од денари. Останатите комунални такси учествуваат со многу мал и идентичен процент во вкупно остварените приходи од комунални даноци. Табела 2 Комунални даноци за 2013 година Буџет Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за патнички,товарни,моторни возила, автобуси,специјални возила и морорцикли, што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавното осветлување Користење простор пред деловни простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали Користење плоштади и друг простор во градовите и другите населени места,за изложување предмети,приредување изложби и забавни приредби за вршење дејност Надоместок за уредување градежно земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање комунални такси што се приход на ЕЛС Вкупно

72 Графикон 2 Комунални даноци во 2013 год. 1% 1% 1% 1% 11% 22% 57% Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за моторни возила, што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавно осветлување Користење простор пред деловни простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали 1% 1% 1% 3% Користење плоштади и друг простор во градот за вршење дејност Надоместок за уредување градежното земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање комунални такси Како што може да се забележи од наведените податоци, во 2013 година вкупните приходи остварени врз основа на комунални такси 35, во однос на 2012 година, се зголемиле и изнесуваат денари. Ако се споредат износите на приходите остварени од надоместок за уредување градежно земјиште во 2012 и 2013 година, тогаш од табелата може да се види дека тие се намалиле и изнесуваат денари. Од графиконот исто така може да се види дека овие приходи учествуваат со 57% во вкупните приходи во 2014 година. Натаму се гледа дека и приходите врз основа на користење и одржување јавно осветлување во однос на претходната година се зголемиле и изнесуваат денари, а нивниот процент во 2013 година е 22%. Приходите остварени од истакнување фирма во однос на 2012 година се намалиле, така што изнесуваат денари, а процентуално учествуваат со 21% во вкупните приходи врз основа на комунални даноци во 2014 година

73 И во 2012, и во 2013 година, кога се разгледуваат приходите од комунални такси остварени од користење плоштади и друг простор во градовите и другите населени места, за изложување предмети, приредување изложби и забавни приредби при вршење дејност, надоместоците од комунална дејност, каматата за ненавремено плаќање комунални такси, привремен престој, користење улици за патнички, товарни, моторни возила, автобуси, специјални возила и мотоцикли, што се плаќа при регистрација на возилата, користење музика во јавните локали, истакнување реклами, објави и огласи на јавни места може да се забележи дека тие учествуваат со 1% во вкупно остварените приходи од комунални даноци. Табела 3 Комунални даноци за 2014 година Буџет Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за патнички,товарни,моторни возила, автобуси,специјални возила и морорцикли, што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавното осветлување Користење простор пред деловни простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали Користење плоштади и друг простор во градовите и другите населени места,за изложување предмети,приредување изложби и забавни приредби за вршење дејност Надоместок за уредување градежно земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање комунални такси што се приход на ЕЛС Вкупно

74 Графикон 3 Комунални даноци во 2014 год. 1% 2% 1% 15% 2% 35% 39% Привремен престој Истакнување фирма, односно назив на деловна просторија Користење улици за моторни возила, што се плаќа при регистрација на возилата Користење и одржување на јавното осветлување Користење простор пред деловни простории за вршење дејност Истакнување реклами,објави и огласи на јавни места Користење музика во јавните локали 1% 1% 1% 2% Користење плоштади и друг простор во градот за вршење дејност Надоместок за уредување градежно земјиште Надоместоци од комунална дејност Камата за ненавремено плаќање комунални такси Во споредба со претходните две години, во 2014 година може да се забележи дека вкупните приходи што се оствариле во општина Прилеп од комунални даноци 36, во вкупен износ, се намалиле и изнесуваат денари. Имено, во 2014 година со најголем процент учествуваат приходите врз основа на користењето и одржувањето на јавното осветлување, и тоа со 39%, односно денари. Приходите од надоместокот за уредување градежно земјиште учествуваат со 35% во вкупно остварените приходи врз основа на комунални даноци, односно комунални такси, и тоа денари. Од истакнување фирма, во оваа година, се оствариле денари или 15%. Останатите комунални такси, како и во 2012 и 2013 година, учествуваат со многу мал процент во вкупните приходи, односно 1%, со исклучок на комуналната такса за користење простор пред деловните простории за вршење дејност што учествува со 2% во 2014 година

75 Милиони денари Фискалните давачки како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во 250,000,000 Графикон 4 комунални даноци 200,000, ,000, ,000,000 50,000, година 2013 година 2014 година комунални даноци 197,120, ,783, ,209,000 Од овој графикон може да се забележи дека комуналните такси во 2012 и 2013 година учествувале со многу поголем процент во финансирањето на локалните проекти во единицата на локална самоуправа Прилеп, во споредба со 2014 год., кога бележат значителн пад и притоа истите изнесуваат денари. Тоа најмногу е резултат на намалувањето на остварените приходи од комуналната такса за надоместокот за уредување градежно земјиште. 74

76 3.3 Утврдување и наплата на комуналните такси Височината на комуналната такса се утврдува во еднакви износи за сите обврзници коишто вршат иста дејност или занимање, односно за сите обврзници од иста категорија. Од ова правило има еден исклучок, а тоа е комуналната такса за фирма, односно назив што се утврдува различно според видовите дејности. Обврската за плаќање комуналната такса настанува во моментот на користењето на правото, предметот или услугата за коишто е пропишано плаќање такса. Градоначалникот на општината на обврзникот на комунална такса му издаваат решение за височината на комуналната такса 37. Наплатата на комуналната такса за користење површини во кампови, подигање шатори и друга слична привремена употреба, користење простор пред деловни простории за вршење дејност, користење простор за паркирање моторни возила и нивните приколки, мотоцикли, мотори и велосипеди, истакнување реклами, објави и огласи на јавни места и користење и одржување на јавното осветлување се врши без издавање решение, а во согласност со тарифата за комунални такси. Комуналната такса за истакнување фирма, односно назив е една од комуналните такси за чие утврдување е потребно да се донесе решение. Решението го донесува градоначалникот на општината, додека пак постапката за утврдување на височината на комуналната такса ја води општинската даночна администрација. Решението за комунална такса за фирма го донесува градоначалникот на општината, по службена должност или по пријава на носителот на фирмата. Рокот за донесување решение е 30 дена, што значи доколку решението се донесува по службена должност, а врз основа на евиденцијата, тогаш тоа треба да биде донесено до 31 јануари во годината за којашто се утврдува комуналната такса. Но, ако решението се донесува по барање/пријава, тогаш рокот од 30 дена започнува да тече од моментот на приемот на барањето/пријавата. 37 Прирачник за административните процедури во управната постапка во областа на финансискиот менаџмент,

77 Како што и претходно беше споменато, не за сите комунални такси општинската администрција подготвува, а градоначалникот донесува решение. Значи, покрај комуналната такса за фирма, чија височина се определува со решение и височината на комуналните такси за користење музика, истакнување реклами, објави и огласи и поставување витрини за изложување стоки надвор од деловните простории се определува со решение што е подготвено од општинската администрација, а донесено од градоначалникот. Постапката за утврдување комунална такса за користење музика, истакнување реклами, објави и огласи, како и за комуналната такса за поставувањевитрини за изложување стоки надвор од деловните простории, започнува со поднесување пријава/барање од страна на субјектот-корисник на услугата. Барањето за добивање решение за комунална такса се поднесува до референтот кој е задолжен за комуналните такси или до архивата. Државниот службеник проверува дали барањето е комплетирано, односно дали кон него се приложени потребните документи, т.е. дали има доказ за платени административни такси. Барањето потоа, се доставува до раководителот на одделението за администрирање на приходи, а тој го предава на референтот за комунални такси, во чија надлежност се комуналните такси. Државниот службеник, по проверувањето на барањето, пристапува кон подготвување на решението за утврдување на височината на комуналната такса. Утврдувањето на височината на комуналната такса се врши во согласност со одлуката на советот за утврдување на височината на комунална такса, усогласена со тарифата од Законот за комуналните такси. По изготвувањето на решението, задолжениот референт го доставува до раководителот на одобрување. Одобреното решение се доставува до градоначалникот на потпишување. Потпишаното решение, заедно со уредно пополнетата доставница, државниот службеник го доставува до подносителот на барањето/пријавата. 76

78 3.4.Функции на локалните даноци Кога се зборува за финансирањето треба да се обрне внимание и на поимите фискален систем, фискална политика 38 и фискален капацитет. Фискалната политика претставува збир на мерки и инструменти на јавните приходи и расходи со коишто се остваруваат целите на економската политика во земјата. Фискалниот систем 39, пак, ги опфаќа сите видови даноци, такси и приходи со коишто се создаваат приходите и расходите, при што се раководи од тие којшто се се регулираат. Фискалниот капацитет 40 може да се дефинира како потенцијална способност на единиците на локалната самоуправа да собираат приходи од сопствени извори за да платат определен (стандардизиран) пакет на јавни добра и услуги. Фискалната автономија 41 на локалните власти, во голема мера, се дефинира од обемот на сопствените извори на приходи. Локалните даноци, надоместоците за користење и таксите ги оспособуваат општините да развијат нивни политики, и тоа преку користење на овие извори на приходи. Преку локалните даноци и такси се остваруваат следнибе функции : o локалната даночна автономија го овозможува прибирањето поефикасно и им обезбедува на општините можности да воведат сопствени мерки во социјалната политика; o се овозможува зголемување на одговорноста на локалните власти; o се овозможува даночните обврзници да ги контролираат одлуките за трошење, донесени од страна на општинските власти, особено во ситуациите кога трошоците се финансирани преку локалните даноци; o се зголемува одговорноста на општинското раководство, бидејќи се создава директна врска меѓу наплатените даноци и услугите што се обезбедени со прибраните финансиски средства; 38 Трајкоски, Бранко, Финансиски систем, Економски факултет-прилеп, 1966, стр Николовски, Пеце Фискална ревизија, Економски факултет Прилеп, 2007, стр Мерење на фискалниот капацитет на единиците на локалната самоуправа во Република Македонија, 2005, стр.3 41 Stanley B. Block, Foundations of Financial Management, Sixth edition, Irwin, 1992, стр.29 77

79 o локалните даноци и такси, т.е. фискалните давачки се стабилен извор на приход на единиците на локалната самопуправа; o се овозможува реализирање на предвидениот локален економски развој; o зголемување на даночната свест кај даночните обврзници за придобивките од навременто плаќање на локалните даноци и такси; o се олеснува реализирањето на надлежностите на единиците на локална самоуправа. 3.5 Локалните даноци и законската регулатива За вршење на активностите од надлежност на локалната самоуправа, од исклучително значење е нејзиното финансирање. 42 Таа мора да има на располагање финансиски средства и органите на локалните заедници треба самостојно да располагаат со тие средства. Притоа, изворите за финансирање на локалните власти треба да бидат соодветни на нивните должности, пропишани со Уставот и законите. Најмалку еден дел од средствата на локалните власти треба да потекнува од локалните давачки и такси, чии стапки (во границите на законот) ги утврдуваат самите локални власти. Натаму, државата треба да се грижи за финансиското ведначување меѓу локалните власти за да се балансира нивниот развој и да се елиминираат последиците од нееднаквата дистрибуција на можните извори за финансирање, односно финансиските оптоварувања на коишто се изложени локалните власти. При кредитирање капитални инвестиции е неопходно локалните власти (врз основа на законот) да имаат пристап до националниот пазар на капитал. Законите што се однесуваат на оваа проблематика, главно, се: Законот за даноци на имот, Законот за локална самоуправа и Законот за комунални такси. Данокот на имот се плаќа на недвижниот имот. Под поимот недвижен имот, според Законот за даноците на имот, се подразбира земјиште, и тоа: земјоделско, градежно, шумско и пасишта. 42 Horne C. Vam J. Kames: Finansiјsko upravljavanje i politika, Zagreb, 1993, стр.82 78

80 Исто така, во недвижен имот спаѓаат згради, и тоа: станбени згради или станови, деловни згради и деловни простории, административни згради и административни простории, згради и станови за одмор и рекреација и други градежни објекти, како и инсталации подигнати врз нив или под нив и трајно споени со нив. Даночен обврзник за данок на имот е правно и физичко лице-сопственик на недвижниот имот. Меѓутоа, даночен обврзник е и корисникот на недвижниот имот, доколку сопственикот не е познат или недостапен, корисникот на недвижен имот во сопственост на државата или општината, лицето кое врз основа на плодоуживање се стекнало со тој имот и лицата кои врз еден недвижен имот имаат право на сопственост, така што секој сразмерно на неговиот дел во сопственоста е обврзник. Како што веќе беше споменато, данок на имот се плаќа на недвижен имот. Даночна основа за утврдување на данокот на имот е пазарната вредност на недвижниот имот. Пазарната вредност ја утврдува комисија, формирана од страна на советот на единицата на локална самоуправа, согласно критериумите пропишани во Методологијата за утврдување пазарна вредност на недвижен имот 43. Покрај утврдената вредност од страна на комисијата, данокот на имот може да се утврди и врз основа на податоците во даночната пријава, деловните книги на обврзниците и други податоци со коишто располага општинската администрација. Височината на данокот на имот се утврдува со решение, донесено од страна на градоначалникот на општината. Ова решение треба да се донесе најдоцна до 31 март во годината за којашто се утврдува данокот на имот. Решението за данок на имот го содржи видот на имотот за којшто даночниот обврзник треба да плати данок на годишно ниво, потоа адресата на имотот што се оданочува, површината на тој имот, пријавената вредност, утврдената вредност, даночната стапка врз основа на којашто се определува височината на данокот што е утврден и износот на данокот. 43 Методологија за процена на пазарната вредност на недвижен имот, Службен весник на Р.М., бр.54/

81 Значи, данок на имот се плаќа на недвижен имот, освен за оној имот што е ослободен од плаќање данок, според законот. Даночната стапка е во согласност со одлуката на советот на општината. За станбена зграда или стан во којшто живее даночниот обврзник со членовите на семејството има право на намалување на пресметаниот данок во височина од 50%. Вредноста на имотот - даночната основа се утврдува со примена на Методологијата за утврдување на пазарната вредност на недвижниот имот. Приходите од локалните даноци служат за финансирање на општиот интерес и задоволување на општествените заеднички потреби, а се употребуват за постигнување максимално можна општествена корисност. Решението за утврдување на височината на данокот на имот треба општинската даночна администрација да го подготви и достави најдоцна до 31 март во тековната година. Еден од чекорите за навремена наплата од страна на даночниот обврзник е доставувањето. Општинската даночна администрација треба доставата да ја изврши лично на даночниот обврзник со предавање од нејзина страна, но доколку тоа не успее, тогаш предавањето може да се направи преку пошта или, во краен случај, со јавно објавување. Првите два случаја се поефикасни, затоа што решението се доставува со доставница. Уредно пополнетата доставница е доказ дека доставата е извршена и од тој момент започнуваат да течат правата и обврските како за даночниот обврзник, така и за органот кој го донесол решението. Данок на наследство и подарок се плаќа на недвижен имот и право на плодоуживање и користење на недвижен имот што, наследниците, односно примателите на подароци ги наследуваат, т.е. примаат врз основа на Законот за наследување, односно договор за подарок. Данокот на наследство и подарок се плаќа во готови пари, парични побарувања, хартии од вредност и друг подвижен имот, ако пазарната вредност на наследството, односно подарокот е повисока од износот на едногодишната просечна плата во државата во претходната година, според податоците на Државниот завод за статистика. 80

82 Обврзник на данокот на наследство и подарок е физичко и правно лицерезидент на Републиката кое наследува имот, како и физичко и правно лице кое прима имот на подарок, во земјата и странство. Обврзник на данокот на наследство и подарок е и странско физичко и правно лице-нерезидент за недвижниот и подвижниот имот што го наследува, односно прима на подарок на територијата на Републиката. Основа за данокот на наследство и подарок претставува пазарната вредност на наследениот, односно на подарок примениот имот во моментот на настанување на даночната обврска, намалена за долговите и трошоците што го товарат имотот којшто е предмет на оданочување. Пазарната вредност на наследениот, односно на подарок примениот имот ја утврдува комисијата за утврдување на пазарната вредност, според Методологијата за утврдување на пазарната вредност на недвижниот имот. На остварениот промет на недвижности се плаќа данок на промет на недвижности. Под промет на недвижности се подразбираат преносот со надоместок на правото на сопственост на недвижностите, замената на една недвижност со друга, како и друг начин на стекнување недвижности со надоместок меѓу правните и физички лица. Под промет на недвижности, во оваа смисла, се подразбира и преносот на хартии од вредност, врз основа на компензација. Обврзник на данокот на промет на недвижности е правно и физичко лицепродавач на недвижноста. По исклучок, пак, обврзник на данокот на промет на недвижности може да биде правно лице и физичко лице-купувач на недвижноста, доколку во договорот за купопродажба на недвижноста е договорено данокот да го плати купувачот. При замена на недвижности даночен обврзник е учесникот во замената кој во замена дава недвижност од поголема вредност. Доколку се пренесува идеален дел на сопственост на недвижноста, тогаш даночен обврзник е секој сопственик посебно. Ако правото на сопственост на недвижноста се пренесува врз основа на договор за доживотно издржување, даночен обврзник е примателот на недвижноста, односно неговите наследници. 81

83 При продажба на недвижност во стечајна и извршна постапка, како и при реализација на договори за хипотека даночен обврзник може да биде и купувачот на недвижноста. Даночна основа на данокот на промет на недвижности е пазарната вредност на недвижноста во моментот на настанување на обврската. Доколку станува збор за замена на недвижности, тогаш даночна основа е пазарната вредност на разликата на недвижностите што се заменуваат. Ако се врши пренесување на идеален дел, тогаш неговата пазарна вредност е основа за оданочување. Во случај на продажба во стечајна или извршна постапка, даночна основа е постигнатата цена. Со исклучок, кога продажбата се врши во стечајна или извршна постапка, пазарната вредност ја утврдува комисија за утврдување на пазарната вредност според Методологијата за утврдување пазарна вредност. Постапката за утврдување на височината на данокот на промет на недвижности се поведува по пријава на даночниот обврзник. Исто така, кон неа треба да се приложат и други потребни документи, на пример: решение за наследување или договор за продажба, имотен или поседовен лист со скица, потврда со којашто се докажува дали недвижниот имот се наоѓа во градежен реон или е надвор од опфатеноста според урбанистичките планови и, на крајот, секако, записник од комисијата за утврдување на пазарната вредност со бодовите според Методологијата. Во продолжение, преку одделни табели и графикони, е прикажана динамиката на даноците на имот од 2012 до 2014 година. 82

84 Табела 4 Даноци на имот за 2012 година Буџет Данок на имот Данок на имот од правни лица Данок на наследство и подарок Данок на промет на недвижности Вкупно Графикон 5 Даноци на имот за 2012 година Данок на имот 45% 41% Данок на имот од правни лица 11% Данок на наследство и подарок 3% Данок на промет на недвижности Од табелата 4 и графиконот 5 може да се види учеството на даноците на имот во вкупните приходи на ЕЛС-Прилеп, за 2012 година 44. Во 2012 година од овие приходи се оствариле денари. Набљудувајќи ги одделно се гледа дека со најголем процент учествува данокот на промет на недвижности, односно 45%, меѓутоа доколку се соберат апсолутните износи на средствата прибрани од данокот на имот на физичките лица и данокот на имот на правните лица, тогаш се забележува дека тие заедно учествуваат со вкупно 52 % или денари. Од данокот на наследство и подарок се оствариле денари

85 Табела 5 Даноци на имот за 2013 година Буџет Данок на имот Данок на имот од правни лица Данок на наследство и подарок Данок на промет на недвижности Вкупно Графикон 6 Даноци на имот за 2013 година Данок на имот 45% 42% Данок на имот од правни лица 10% Данок на наследство и подарок 3% Данок на промет на недвижности Во 2013 година вкупните приходи од даноци на имот 45 незначително се зголемиле и изнесувале денари. Така, данокот на промет на недвижности и данокот на наследство и подарок учествуваат со ист процент како и во претходната 2012 година. Поточно, данокот на имот за физички лица се намалил на денари, а данокот на имот на правни лица се зголемил и знесувал денари

86 Табела 6 Даноци на имот за 2014 година Буџет Данок на имот Данок на имот од правни лица Данок на наследство и подарок Данок на промет на недвижности Вкупно Графикон 7 Даноци на имот за 2014 година Данок на имот 48% 39% Данок на имот од правни лица 11% Данок на наследство и подарок 2% Данок на промет на недвижности Ако се споредуваат податоците за 2012, 2013 и 2014 година, тогаш произлегува дека во ЕЛС Прилеп најмногу приходи врз основа на даноци на имот се оствариле во 2014 година 46, и тоа денари. Оваа година од данок на имот на физички лица се оствариле најмногу приходи, и тоа денари, но и од данокот на имот од правни лица или денари. Споредено со претходните две години се гледа дека од данок на промет на недвижности во 2014 година се отвариле највисоки, т.е денари, додека, пак, од данокот на наследство и подарок се постигнал најмал износ, споредено со 2012 и 2013 година, а тој изнесува денари

87 Денари Фискалните давачки како извор за финансирање на единиците на локалната самоуправа во Графикон 8 88,000,000 86,000,000 84,000,000 Даноци на имот 82,000,000 80,000,000 78,000,000 76,000,000 74,000,000 72,000, година 2013 година 2014 година даноци на имот 77,100,000 77,689,000 86,454,000 Овој графикон ја покажува динамиката на движење на вкупните приходи остварени од даноци на имот во 2012, 2013 и 2014 година. Имено, според показателите може да се заклучи дека со текот на годините овие приходи растат, така што во 2014 година постигнуваат највисок износ. 86

88 3.6. Утврдување и наплата на локалните даноци Решенијата за даноците на имот ги издава градоначалникот на општината 47. Постапката за утврдување на височината на данокот на имот се поведува по пријава на даночниот обврзник и/или по службена должност. Ова значи дека тогаш кога даночниот обврзник за првпат се стекнал со недвижен имот, кој подлежи на оданочување, е должен сам да поднесе даночна пријава за утврдување на данокот на имот. Од друга страна пак, даночните обврзници кои еднаш поднесле даночна пријава, а од моментот на поднесувањето не настанале промени, не се должни да поднесуваат даночна пријава, туку општинската даночна администрација, врз основа на податоците со коишто располага, по службена должност, изготвува решение со коешто се утврдува височината на данокот на имот. Значи, утврдувањето на височината на данокот на имот, по правило, се врши врз основа на даночната пријава. Даночната пријава се доставува до лицето вработено во одделението за администрирање приходи во општината што е задолжено за администрирање на имотот, потоа постапката продолжува така што референтот ја проверува дали таа е комплетна, односно дали целосно и правилно е пополнета, т.е. дали за неа е платена административна такса и дали е поднесена во однапред утврдениот рок (даночната пријава обврзникот е должен да ја достави заклучно со 31 јануари во годината за којашто се утврдува данокот на имот; но, доколку даночниот обврзник се стекне со имот што подлежи на оданочување во текот на годината, тогаш тој е должен да поднесе даночна пријава во рок од 15 дена од денот кога се стекнал со имотот). Доколку во општината, односно во одделението за администрирање приходи нема организациски поставено референт за данок на имот, тогаш даночната пријава се доставува до архивата кадешто, од страна на службеникот (кој ја води архивата) се проверува дали кон пријавата е приложен доказ дека се платени административните такси. 47 Водич за постапките во финансискиот менаџмент за единиците на локалната самоуправа,

89 Доколку кон пријавата има доказ за платени административни такси, службеникот од архивата (по заведувањето во деловодникот) ја доставува до раководителот на одделението. Раководителот на одделението проверува дали пријавата уредно е пополнета и дали кон неа се доставени сите потребни документи. По проверувањето на даночната пријава, таа се доставува до државниот службеник за натамошно постапување. Уредно пополнетата даночна пријава, со доказ за платена административна такса, се доставува до архивата заради нејзино заведување и евидентирање во деловодникот. По добивањето на архивскиот број таа се враќа до надлежното лице кое ја препраќа до раководителот на одделението за администрирање приходи. Раководителот, доколку смета дека нема потреба од проверка на вредноста на имотот внесена во пријавата, ја доставува до референтот кој е задолжен за утврдување на височината на данок на имот. Меѓутоа, доколку тој смета дека пријавената вредност не одговара на пазарната вредност, тогаш пријавата ја доставува до комисијата за утврдување пазарна вредност што е основана од советот на општината. Натаму, државниот службеник, по приемот на пријавата и добивањето на записникот од комисијата за утврдување пазарната вредност, проверува дали имотот е внесен во регистарот на недвижности. Доколку утврди дека не е внесен, податоците од пријавата ги доставува до државниот службеник кој го води регистарот заради негово внесување. Ако имотот е внесен во регистарот и е заведен на друг даночен обврзник, тогаш се пристапува кон ажурирање на податоците, односно се прави промена во регистарот. Откако ќе бидат извршени сите дејствија потребни за утврдување на височината на данокот на имот, пристапува кон изработка на решение за утврдување на висината на данокот на имот. При утврдувањето на височината на данокот на имот се применуваат даночните стапките што ги утврдил советот на општината. Решението за данок на имот мора да ги содржи следниве елементи: вовед, диспозитив, образложение, правна поука, датум на издавање, потпис и печат. 88

90 Вака изработеното решение се доставува до раководителот на одделението заради негово одобрување. Откако ќе биде одобрено решението се доставува до градоначалникот заради потпишување. Потпишаното решение со уредна доставница се доставува до даночниот обврзник. Постапката за утврдување на височината на данокот на наследство и подарок започнува со поднесување на пријава од страна на даночниот обврзник, меѓутоа не е исклучена можноста постапката да се поведе и по службена должност. Поведувањето постапка по службена должност се случува тогаш кога до даночната администрација ќе биде доставено наследно решение од надлежниот суд, а наследникот или наследниците не поднесле пријава. Притоа е потребно да се приложат и други потребни документи, на пример: решение за наследување или договор за подарок, имотен или поседовен лист со скица, потврда со којашто се докажува дали недвижниот имот се наоѓа во градежниот реон или, пак, истиот е надвор од опфатеноста со урбанистичките планови и, на крајот, записник од комисијата за утврдување на пазарната вредност со бодовите, согласно методологијата. Значи, постапката за утврдувањето на височината на данокот на наследство и подарок започнува со поднесувањето даночна пријава од страна на наследникот. Даночната пријава се доставува до референтот кој е надлежен за примање даночни пријави, кој проверува дали таа е комплетна, односно дали целосно и правилно е пополнета, дали кон неа се приложени потребните документи и е платена административна такса, според Законот за административни такси. Даночниот обврзник е должен пријавата да ја достави во рок од 15 дена од денот на настанувањето на даночната обврска. Доколку во општината нема надлежно лице кое е задолжено за примање даночни пријави од страна на даночните обврзници, тогаш даночната пријава се доставува до архивата, при што од страна на службеникот се проверува дали кон пријавата е приложен доказ дека се платени административните такси. Доколку кон пријавата има доказ за платени административни такси, по нејзиното заведување во деловодникот таа се доставува до раководителот на одделението. 89

91 Раководителот на одделението проверува дали пријавата уредно е пополнета и дали кон неа се доставени сите потребни документи, а по проверката ја доставува до државниот службеник за натамошно постапување. Бидејќи овој вид данок се стекнува и врз основа на наследување, и врз основа на подарок, потребно е да се потенцира кога настанува даночната обврска. Даночната обврска настанува со правосилноста на решението за наследување, а кај подарокот, со денот на склучувањето на договорот. Меѓутоа, доколку врз имотот е востановено право на плодоуживање, тогаш обврската настанува по престанокот на правото на плодоуживање. Ако предмет на наследување или подарок се подвижни предмети и врз нив е ставена забрана за продажба, тогаш даночната обврска настанува по правосилноста на решението за дозвола за продажба. Доколку постапката за овој вид данок се поведе по службена должност, тогаш даночната обврска настанува од моментот на откривањето на наследениот имот, односно имотот примен на подарок. Покрај обврзникот за плаќање данок на наследство и подарок, и судот е должен примерок од правосилното решение да достави до општинската администрација, во рок од 15 дена од денот на правосилното решение. Уредно пополнетата пријава со потребните документи и доказ за платена адмнистратива такса се доставува до архивата, заради нејзино заведување и евидентирање во деловодникот. По добивањето на архивскиот број, таа се враќа до службеникот кој е задолжен за примање даночни пријави кој ја препраќа до раководителот на одделението за админстрирање на даноците. Раководителот ја доставува до надлежниот државен службеник, задолжен за утврдување на височината на данокот на наследство и подарок. Државниот службеник, по приемот на комплетираната пријава и добивањето на записникот од комисијата за утврдување на пазарната вредност, проверува дали имотот е внесен во регистарот на недвижност. Доколку утврди дека не е внесен, тогаш податоците од пријавата ги доставува до државниот службеник кој го води регистарот заради нивно внесување. Откако ќе бидат извршени сите дејствија за утврдување на височината на данокот на наследство и подарок, државниот службеник пристапува кон изработка 90

92 на решение за утврдување на височината на данокот на наследство и подарок, при што ги применува стапките што се утврдени од страна на советот на општината, во согласност со Законот за даноците на имот. Решението мора да има вовед, диспозитив, образложение, правна поука, датум на издавање, потпис и печат. Вака изработеното решение се доставува до раководителот на одделението заради одобрување. Откако решението ќе биде одобрено, тоа се доставува до градоначалникот заради потпишување. Потпишаното решение со уредна доставница се доставува до даночниот обврзник. Овие приходи служат за финансирање на општиот интерес и задоволување на општествените заеднички потреби и се употребуваат за постигнување максимално можна општествена корисност. Решението за утврдување на висината на данокот на наследство и подарок, општинската даночна администрација треба да го достави до даночниот обврзник најдоцна во рок од 30 дена од денот на приемот на даночната пријава. Постапката за утврдување на височината на данокот на промет на недвижности започнува со поднесувањето на даночната пријава од страна на даночниот обврзник. Даночната пријава се доставува до лицето кое е надлежно за примање даночни пријави, при што од страна на државниот службеник се проверува дали таа е комплетна, односно дали целосно и правилно е пополнета, дали кон неа се приложени потребните документи и дали за неа е платена административна такса, според Законот за административни такси. Доколку даночната пријава се доставува до архивата, тогаш од страна на службеникот се проверува дали кон неа се платени и административните такси. Доколку кон пријавата има доказ за платени административни такси, службеникот по нејзиното заведување во деловодникот ја доставува до раководителот на одделението. Раководителот на одделението проверува дали пријавата уредно е пополнета и дали кон неа се доставени сите потребни документи. По проверка, даночната пријава се доставува до државниот службеник за натамошно постапување. Даночниот обврзник е должен даночната пријава да ја достави во рок од 15 дена од денот на настанување на даночната обврска. Даночната обврска, во зависност од конкретниот случај, настанува различно. 91

93 Имено, ако постои склучен договор за продажба или договор за замена, тогаш обврската настанува со денот на склучувањето на договорот за пренос на правото на сопственост, односно замената на недвижностите. Но, ако станува збор за склучување договор што не е полноважен (според одредбите од Законот за облигациски односи) даночната обврска настанува со денот кога купувачот, односно учесникот во замената стапил во посед (владение) на недвижноста 48. Доколку преносот на правото на сопственост се врши врз основа на одлука од суд или друг државен орган, тогаш даночната обврска настанува со денот на правосилноста на таа одлука. Кога се пренесува право на сопственост врз градежен објект што е во изградба, тогаш даночната обврска настанува со денот на предавањето на објектот на купувачот. Доколку договорот за продажба или одлуката не се пријавени во општинската даночна админстрација, тогаш даночната обврска настанува со денот на откривањето на извршениот промет. Уредно пополнетата пријава со потребните документи и доказот за платена административна такса се доставува до архивата заради нејзино заведување и евидентирање во деловодникот. По добивањето на архивскиот број таа се враќа кај службеникот кој е задолжен за примање пријави кој ја препраќа до раководителот на одделението за админстрирање на даноците. Раководителот ја доставува до надлежниот државен службеник за утврдување на височината на данокот на промет на недвижности. Државниот службеник, по приемот на комплетираната пријава, пристапува кон изработка на решение за утврдување на височината на данокот на промет на недвижност, при што се применуваат стапките што се утврдени од страна на советот на општината. Решението коешто се донесува мора да ги содржи сите елементи пропишани со Законот за општата управна постапка. Имено, решението мора да има вовед, диспозитив, образложение, правна поука, датум на издавање, потпис и печат. Вака изработено решение се доставува до раководителот на одделението заради одобрување, а одобреното решение се доставува до градоначалникот заради потпишување и со уредна доставница се доставува до даночниот обврзник. 48 Закон за облигациони односи, Службен весник на Р.Македонија, број 81/

94 3.7 Компаративна анализа на приливот на средства во буџетот од даночни и неданочни приходи Општините имаат свој буџет 49 и тој се изготвува, донесува и извршува во согласност со Законот за буџетите, а се состои од два дела: општ и посебен дел. Општиот дел содржи консолидиран биланс на приходи и расходи, биланс на тековно-оперативни приходи и расходи, биланс на капитални приходи и расходи и функционална класификација на расходите. Во посебниот дел на буџетот се прикажани расходите според класификацијата на расходите, што ја пропишува министерот за финансии, а групирани според корисници и програми. Освен приходите од дотации, со голем дел во вкупните приходи во буџетот на единиците на локалната самоуправа учествуваат даночните и неданочните приходи 50. Во даночните приходи спаѓаат: данокот од доход, добивка и од капитални добивки, данокот на имот, данокот на специфични услуги, таксите за користење или дозволи за вршење дејност; додека, пак, во неданочните приходи спаѓаат глобите, судските и административни такси, таксите и надоместоците, другите владини услуги и други неданочни приходи. 49 Закон за буџетите, Службен весник на Р.М., број Даскаловски, Жидас, Николовска, Ана, Ристеска, Марија, Водич во буџети, Фондација Фридрих Еберт, Скопје, 2006, стр.53 93

95 Табела 7 Видови приходи Буџет Даночни приходи Неданочни приходи Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Вкупно Графикон 9 Приходи за 2012 година 1% 6% 28% Даночни приходи Неданочни приходи 49% 8% 8% Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Од табелата 7 и графиконот 9 можат да се видат апсолутните износи и процентуалното учество на приходите што се остварени во вкупниот буџет на единицата на локална самоуправа-прилеп за 2012 година 51. Како што може да се забележи, со најголем процент од сите видови приходи, (што изнесуваат денари) учествуваат приходите од дотации, и тоа со 49% или денари. Даночните приходи учествуваат со 28% или денари, додека пак со најмал процент учествуваат приходите од донации, т.е. со 1 % или денари

96 Табела 8 Видови приходи Буџет Даночни приходи Неданочни приходи Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Вкупно Графикон 10 Приходи за 2013 година 6% 1% 26% Даночни приходи Неданочни приходи 45% 14% 8% Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Во 2013 година, пак, може да се забележи дека вкупните приходи 52 се зголемиле во однос на 2012 и притоа изнесувале денари. И во оваа година со најголем процент учествуваат приходите од дотации и тие изнесуваат денари, пс како што може да се забележи од показателите нивниот износ се зголемил во однос на 2012 година. Процентуално, во вкупните приходи, приходите од дотации за буџетот во 2013 изнесуваат 45%. Даночните приходи изнесуваат 26% од вкупните приходи во оваа година, но ако се споредуваат (во апсолутен износ во однос на 2012 година) се забележува раст, така што тие изнесуваат денари. Со најмал процент учествуваат трансферите, т.е. со 6%, така што изнесуват денари, а тоа покажува дека се зголемиле во однос на претходната година. Приходите од донации учествуваат со 1% вкупните приходи, односно во апсолутен износ со ден во 95

97 Табела 9 Видови приходи Буџет Даночни приходи Неданочни приходи Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Вкупно Графикон 11 Приходи за 2014 година 53% 7% 1% 24% 7% 8% Даночни приходи Неданочни приходи Капитални приходи Приходи од дотации Трансфери Приходи од донации Во 2014 година 53 може да се забележи дека вкупните приходи, во споредба со 2012 и 2013 година, се најниски и изнесуваат денари. Приходите од дотации во апсолутен износ, во споредба со претходните две години, се најмали и тие изнесуваат денари, но ако се набљудуваат процентуално во однос на останатите видови приходи во 2014 година, тогаш се забележува дека се застапени со највисок процент, и тоа 53%. Даночните приходи учествуваат со 24%

98 во вкупните приходи и тие изнесуваат денари. Неданочните приходи, пак, учествуват со 8% во вкупните приходи и изнесуваат денари. Графикон ,000, ,000, ,000, ,000, ,000, ,000,000 50,000, ,287, ,089, ,433,000 89,331,000 90,273,000 87,301, година 2013 година 2014 година даночни приходи неданочни приходи Во графиконот 12 е прикажано движењето на даночните и неданочните прихoди во ЕЛС Прилеп од 2012 до 2014 година. Според компаративната анализа може да се забележи дека во сите години многу поголемо учество во вкупните приходи имаат даночните приходи. Највисок износ даночните приходи постигнале во 2013 година и изнесувале денари. Во 2012 година тие се приближно колку во 2013, односно денари. Најмал износ даночни приходи е остварен во 2014 година и изнесува денари. Од друга страна, кај неданочните приходи може да се забележи дека во однос на даночните приходи тие учествуват со многу помал процент во буџетот на општината. Највисок износ неданочните приходи достигнале во 2013 година,односно денари. Во 2012 година тие незначително се намалиле и изнесувале денари, а во 2014 година, во однос на претходните две години, се најниски и изнесуваат денари. Всушност, може да се заклучи дека клучна улога во финансирањето на општина Прилеп имаат даночните приходи за разлика од неданочните. 97