Хорхе Луис Борхес УНИВЕРЗАЛНА ИСТОРИЈА НА НЕЧЕСНОСТА

Transcripción

1 Хорхе Луис Борхес УНИВЕРЗАЛНА ИСТОРИЈА НА НЕЧЕСНОСТА 1

2 Делото е објавено во рамки на Сур програмата за поддршка на преводи при Министерството за надворешни работи и култура на Република Аргентина Obra editada en el marco del Programa Sur de Apoyo a las Traducciones del Ministerio de Relaciones Exteriores y Culto de la República Argentina БИБЛИОТЕКА ARS MAGNA Главен уредник Филип Димевски Наслов на оригиналот Jorge Luis Borges, HISTORIA UNIVERSAL DE LA INFAMIA Copyright 1995, Maria Kodama All rights reserved Превод од шпански јазик Ненад Велковски Јазична редакција Филип Димевски Компјутерска обработка БЕГЕМОТ Ликовно уредување Бојан Димитријевиќ Сите права на изданието ги има БЕГЕМОТ ДООЕЛ Забрането е копирање, умножување и објавување на делови или на целото издание во печатени или електронски медиуми без писмено одобрение од издавачот. 2

3 Хорхе Луис Борхес УНИВЕРЗАЛНА ИСТОРИЈА НА НЕЧЕСНОСТА Скопје,

4 4

5 СОДРЖИНА ПРЕДГОВОР КОН ПРВОТО ИЗДАНИЕ... 7 ПРЕДГОВОР КОН ИЗДАНИЕТО ОД 1954 ГОДИНА... 9 УНИВЕРЗАЛНА ИСТОРИЈА НА НЕЧЕСНОСТА СУРОВИОТ СПАСИТЕЛ ЛАЗАРУС МОРЕЛ ЛАЖНИОТ ИЗМАМНИК ТОМ КАСТРО ВДОВИЦАТА ЧИНГ, ЖЕНА ПИРАТ ПРЕДИЗВИКУВАЧОТ НА НЕМИРИ, МОНК ИСТМАН ДАРЕЖЛИВИОТ УБИЕЦ БИЛ ХАРИГАН НЕЦИВИЛИЗИРАНИОТ ЦЕРЕМОНИ - ЈАЛ-МАЈ СТОР КОЦУКЕ НО СУКЕ МАСКИРАНИОТ БОЈАЧ ХАКИМ ДЕ МЕРВ.. 67 ЧОВЕКОТ ОД РОЗОВИОТ АГОЛ И ТАКА НАТАМУ ИЗВОРИ

6 6

7 ПРЕДГОВОР КОН ПРВОТО ИЗДАНИЕ Н аративната проза што ја сочинува оваа книга беше напишана од 1933 до 1934 година. Потекнува, мислам, од моите повторни читања на Стивенсон и Честертон, па дури и од првите филмови на Фон Штернберг и можеби од некоја биографија на Еваристо Кариего. Прекумерно се користени некои процедури: бесмислените набројувања, наглото решение за континуитет, сведување на целиот живот на еден човек на две или три сцени. (Таа визуелна цел ја води и приказната Човек од розовиот агол.) Не се, не се обидуваат да бидат, психолошки. Што се однесува на примерите со магија на крајот од книгата, немам друго право над нив од правото на преведувачот и читателот. Понекогаш мислам дека добрите читатели се уште поплашливи и необични лебеди од добрите автори. Никој нема да одрече дека делови- 7

8 те придадени од Валери на неговиот плусквамперфект Едмонд Тест вредат многу помалку од тие на неговата жена и пријателите. Читањето, сега засега, е една активност што ѝ следи на активноста пишување: порезигнирана, поцивилизирана, поинтелектуална. Х. Л. Б. Буенос Аирес, 27 мај 1935 година. 8

9 ПРЕДГОВОР КОН ИЗДАНИЕТО ОД 1954 ГОДИНА Ј ас би рекол дека барокот е оној стил што намерно ги исцрпува (или сака да ги исрцпи) своите можности и кој граничи со својата сопствена карикатура. Залудно сакал да ја имитира Ендрју Ланг, околу илјада осумстотини осумдесет и некоја, Одисејата на Поуп; делото веќе била своја пародија, а пародичарот не можел да претера во тензијата. Барок е името на еден од начините на силогизмот; XVIII век им го придал на некои претерувања во архитектурата и сликарството од XVII век; јас би рекол дека е барокна крајната етапа на секоја уметност, кога таа ги изложува и залудно ги троши своите средства. Барокизмот е интелектуален, а Бернард Шо изјавил дека секој интелектуален труд е хумористичен. Овој хуморизам е ненамерен во делото на Балтазар Грасијан; намерен или допуштен, во делото на Џон Дон. 9

10 Веќе прекумерниот наслов на овие страници ја најавува нивната барокна природа. Да се ублажеа, ќе значеше да се уништат; затоа повеќе сакам, овој пат, да се повикам на изреката quod scripsi, scripsi (Јован, 19-22) и да ги препечатам, по дваесет и осум години, такви какви што се. Тие се неодговорната игра на еден срамежлив човек кој не се осмели да пишува раскази и кој се занимаваше со менување и погрешно предавање (понекогаш без естетска оправданост) на туѓи приказни. Од оваа нејасна работа премина на тешкото пишување на еден директен расказ Човек од розовиот агол кого го потпиша со името на дедото на неговиот дедо, Франсиско Бустос, и кој достигна исклучителен и малку мистериозен успех. Во неговиот текст, што е со приградски акцент, ќе се забележи дека вметнав неколку култни зборови: утроба, конверзии, итн. Го направив тоа зашто селанецот има аспирации за префинетост или (оваа причина ја исклучува другата, ама е можеби вистинската) зашто селаните се индивидуи и не зборуваат секогаш како Селанецот, кој е платонска фигура. Докторите на Махајаната учат дека суштината на универзумот е празнотијата. Имаат потполно право што се однесува на тој минимален дел на универзумот што е оваа книга. Полна е со губилишта и пирати, а зборот нечесност збунува во насловот, ама под мноштвата нема ништо. Тоа е само изглед, една површина од слики; токму поради тоа, може да предизвика задоволство. Човекот што ја напиша беше мошне несреќен, no се забавува- 10

11 ше додека ја пишуваше; камо среќа некој одраз од тоа задоволство да допре до читателите. Во делот И така натаму вметнав три нови дела. Х. Л. Б. 11

12 12

13 УНИВЕРЗАЛНА ИСТОРИЈА НА НЕЧЕСНОСТА 13

14 14

15 СУРОВИОТ СПАСИТЕЛ ЛАЗАРУС МОРЕЛ Далечната причина Во 1517 година П. Бартоломеј де лас Касас многу се сожалил на Индијанците што се убивале во тешките пеколи на антилските рудници за злато и му предложил на кралот Карлос V да увезе црнци за да се убиваат во тешките пеколи на антилските рудници за злато. На таа интересна варијација на еден филантроп ѝ должиме бесконечен број факти: блузот на Хенди, успехот на уругвајскиот сликар дон Педро Фигари постигнат во Париз, добрата, дива проза на исто така Уругваецот дон Висенте Роси, митолошката големина на Абрахам Линколн, петстотините илјади загинати во војната за независност, три илјади и тристате милиони потрошени на воени пензии, статуата на измислениот Фалучо, прифаќањето на глаголот линчува во тринаесеттото издание на Речникот 15

16 на Академијата, насилниот филм Халелуја, големото полнење на бајонетот носен од Солер на чело на своите Мулати и Црнци во Серито, грациозноста на госпоѓицата Тал, црномурниот што го уби Мартин Фиеро, очајната румба Ел Манисеро, уапсениот и занданисан наполеонизам на Тусен Лувертир, крстот и змијата во Хаити, крвта на козите заклани од мачетата на папалои, хабанерата, мајка на тангото, кандомбето. Покрај тоа: виновниот и исклучителен живот на суровиот спасител Лазарус Морел. 16 Местото Мајката на Водите, Мисисипи, најголемата река на светот, била театарот достоен за тој неспоредлив неранимајко. (Алварес де Пинеда ја открил, а нејзин прв истражувач бил капетанот Ернандо де Сото, стар освојувач на Перу, кој му ги олеснил месеците затвор на Инката Атауалпа, покажувајќи му ја играта шах. Умрел и гроб му станале нејзините води.) Мисисипи е река со широки гради; таа им е бесконечна и мрачна сестра на Парана, на Уругвај, на Амазон и на Ориноко. Таа е река со мулатски води; повеќе од четиристотини милиони тони кал го напаѓаат годишно Заливот на Мексико, носени од неа. Толку старата и достојна за почит кал создала делта, каде што џиновските кедри на мочуриштата растат од отпадоците на еден континент во постојано распаѓање и каде што лавиринтите од кал,

17 од мртви риби и трски ги шират границите и мирот на својата смрдлива империја. Погоре, блиску до Арканзас и Охајо, се протегаат ниски земјишта. Ги населува еден жолтеникав сој слаби луѓе, склони на треска, кои ги гледаат со алчност камењата и железото, зашто меѓу нив нема ништо друго освен песок и огревно дрво и матна вода. Луѓето На почетокот на XIX век (датумот не нѐ интересира) пространите плантажи со памук што се протегаа по брегот ги работеа црнци, од утро до мрак. Спиеја во дрвени колиби, на земјен под. Освен врските мајка-син, роднинските врски беа конвенционални и нејасни. Имаа имиња, ама презимиња не им беа неопходни. Не знаеја да читаат. Нивниот нежен глас во фалсет потпевнуваше еден англиски јазик со бавни вокали. Работеа во редици, наведнати под камшикот на надзорникот. Бегаа, а мажи со долги бради скокаа на прекрасни коњи и ги гонеа силни ловечки кучиња. На една наслоеност од ѕверски надежи и африкански стравови, ги беа додале зборовите од Светото писмо: значи нивната вера беше таа на Исус. Пееја длабоко и во групи: Go down Moses. Мисисипи им служеше како величествена слика на валканиот Јордан. Сопствениците на таа земја и тие црнци беа распуштени и алчни господа со долги коси, кои живееја во долги, големи куќи што гледаа накај 17

18 реката секогаш со една привидно грчка капија од бел бор. Еден добар роб ги чинеше илјада долари и не траеше многу. Некои беа толку неблагодарни што се разболуваа и умираа. Мораше да се извлече од тие несигурни луѓе колку беше можно повеќе. Затоа ги пуштаа в поле од првото до последното сонце; затоа бараа од поседите една годишна жетва памук или тутун или шеќер. Земјата, исцрпена и истрошена од таа нетрпелива култура, за неколку години беше јалова: чудна и каллива пустина се ширеше по плантажите. По напуштените фарми, во предградијата, во густите трски и во ужасните калишта, живееја poor whites, мизерните белци. Беа рибари, мрзливи ловџии, крадци на добиток. Имаа навика да просат од црнците парчиња украдена храна и во својата слабост имаа една гордост: гордоста на човек со крв без црна боја, без мешавина. Лазарус Морел беше еден од нив. 18 Човекот Дагеротипиите на Морел, кои обично ги објавуваат американските списанија, не се автентични. Тој недостиг на веродостојни слики на толку познат човек, достоен за паметење, веројатно не е случаен. Нормално е да се претпостави дека Морел не ја прифаќал премачканата плоча; главно за да не остави бескорисни траги, патем за да ја зголеми мистеријата за себе... Знаеме, сепак, дека не бил надарен со убавина како млад и дека премногу блиску

19 поставените очи и танките усни не му оделе во корист. Годините, подоцна, му ја дале таа посебна величественост што ја имаат неранимајковците со побелена коса, среќните и неказнети криминалци. Бил стар господин од Југ, и покрај бедното детство и нечесниот живот. Ги познавал Светите писма и проповедал со исклучителна уверливост. Јас го видов Лазарус Морел на проповедалницата забележува сопственикот на една коцкарница во Батон Руж, Луизијана и ги слушнав неговите зборови што бодреа и ги видов солзите што му ги полнеа очите. Знаев дека е измамник, крадец на црнци и убиец пред Бога, но и јас заплакав. Друго добро сведоштво за тие свети изливи е тоа што го дава самиот Морел. Ја отворив потамина Библијата, го пронајдов соодветниот стих на свети Павле и проповедав цел час и дваесет минути. Не го трошеа залудно времето ни Креншоу и пријателите, зашто им ги украдоа сите коњи на луѓето што слушаа. Ги продадовме во државата Арканзас, освен еден многу пргав црвен коњ што го сочував за сопствена употреба. Му се допаѓаше и на Креншоу, ама јас го натерав да сфати дека не му треба. Методот Украдените коњи во една држава и продадени во друга биле само една дигресија во престапничката кариера на Морел, но го најавиле методот кој сега му го осигуруваше доброто место во една Универзална историја на 19

20 нечесноста. Овој метод е единствен, не само поради особените околности што го определиле, туку поради нискоста што ја изискува, поради употребата на надежта и поради постепениот развој, сличен на суровата еволуција на еден кошмар. Ал Капоне и Багс Моран оперираат со славни капитали и митралези во еден голем град, ама нивниот бизнис е вулгарен. Се борат за монопол, тоа е сѐ... Што се однесува на бројот на луѓето, Морел командувал со околу илјада, сите заколнати. Двесте го сочинувале Врховниот совет, а овој ги давал наредбите кои останатите осумстотемина ги исполнувале. Ризикот паѓал на помошниците. Во случај на побуна, ѝ биле предавани на правдата или фрлани во надојдената река со бујни води, со безбедно врзан камен на нозете. Честопати биле мулати. Нивната престапничка мисија била следнава: Ги поминувале со некаков моментален луксуз од прстени, за да поттикнат почит пространите плантажи на Југ. Одбирале некој несреќен црнец и му нуделе слобода. Му велеле да побегне од својот господар, за да биде продаден од нив вторпат, на некој далечен имот. Ќе му дале тогаш процент од цената на неговата продажба и ќе му помогнеле повторно да побегне. Потоа го носеле во некоја слободна држа ва. Пари и слобода, долари што одѕвонувале со слобода, какво подобро искушение можеле да му понудат? Робот веднаш се осмелувал да побегне. Природниот пат била реката. Едно кану, долниот дел од еден пароброд, чамец, еден голем сплав колку небото со некој скриен дел на 20

21 него или со подигнати платнени шатори; местото не било важно, туку фактот да се движат, сигурно, по неуморната река... Го продавале на друга плантажа. Бегал и повторно се криел во трските или во браздите. Тогаш ужасните доброчинители (во кои веќе почнувал да нема доверба) прикажувале нејасни трошоци и кажувале дека мораат да го продадат последен пат. Кога ќе се врател, му го давале процентот од двете продажби и слобода. Човекот дозволувал да биде продаден, работел некое време и се изложувал при последното бегство на ризикот да биде растргнат од ловџиските кучиња или да биде камшикуван. Се враќал раскрвавен, препотен, очаен и ненаспан. Крајната слобода Треба да се земе предвид и правниот аспект за овие настани. Црнецот не бил ставан на продажба од платените убијци на Морел сѐ додека првичниот сопственик не го објавел неговото бегство и не понудел награда на тој што ќе го најде. Тогаш секој можел да го фати, така што неговата последна продажба била кршење на доверба, не кражба. Да се прибегне кон граѓанската правда било бескорисен трошок, бидејќи штетите никогаш не биле исплатувани. Сето тоа давало голема смиреност, ама не засекогаш. Црнецот можел да прозбори; црнецот, од чиста благодарност или ако бил несреќен, можел да прозбори. Неколку кригли виски од рж во јавната куќа Каиро во Или- 21

22 ноис, каде што кучкиниот син роден како роб ќе отиде да ги потроши тие големи пари кои тие немале причина да му ги дадат, и ќе му се испушти тајната. Во тие години, една Аболиционистичка партија го тресела Северот, една толпа од опасни лудаци што го негирале сопствеништвото и проповедале ослободување на црнците и ги поттикнувале на бегство. Морел немало да дозволи да биде помешан со тие анархисти. Не бил јенки, бил бел човек од Југ, син и внук на белци, и очекувал да се повлече од бизнисот и да биде господин и да има свои хектари памук и свои наведнати редици робови. Со своето искуство не бил скроен за непотребни ризици. Бегалецот очекувал слобода. Тогаш небулозните мулати на Лазарус Морел си пренесувале една наредба што била само знак и го ослободувале од погледот, од слухот, од допирот, од денот, од нечесноста, од времето, од доброчинителите, од милосрдието, од воздухот, од кучињата, од светот, од надежта, од потта и од него самиот. Еден куршум, еден низок убод со нож или еден удар, и желките и рибите од Мисисипи ја дознавале последната информација. 22 Катастрофата Служен од луѓе од доверба, бизнисот морал да просперира. На почетокот од 1834 година околу седумдесет црнци веќе биле еманципирани од Морел, а други се подготвувале да ги следат тие среќни претходници. Зоната за

23 работење била поголема и било потребно да се примат нови членови. Меѓу тие што положиле заклетва имало едно момче, Вирџил Стјуарт, од Арканзас, кое многу брзо се истакнало со својата суровост. Ова момче било внук на еден господин кој имал загубено многу робови. Во август 1834 година ја прекршил својата заклетва и ги предал Морел и другите. Куќата на Морел во Њу Орлеанс била опколена од полицијата. Морел, поради некоја небрежност или поткуп, успеал да побегне. Поминале три дена. Морел бил скриен тоа време во една стара куќа, со дворови со бршлени и статуи, на улицата Тулуз. Се чини дека се хранел многу слабо и дека имал обичај да шета бос по големите, мрачни соби, замислено пушејќи цигари. По еден роб од куќата пратил две писма во градот Начез и уште едно во Ред Ривер. Четвртиот ден во куќата влегле тројца луѓе и останале да расправаат со него до зори. Петтиот, Морел станал кога се стемнувало, побарал жилет и внимателно си ја избричил брадата. Се облекол и излегол. Ги поминал со бавна смиреност предградијата на Север. Веќе среде поле, по брегот на низините на Мисисипи, одел малку послободно. Неговиот план бил план на пијана храброст. Намерата му била да ги искористи последните луѓе кои сѐ уште му должеле почит: црните слуги од Југ. Овие ги виделе своите другари како бегаат и не ги виделе да се вратат пак. Верувале, затоа, дека се слободни. Планот на Морел бил еден целосен бунт на црнците, заземање и освојување на Њу Орлеанс и окупи- 23

24 рање на неговата територија. Морел, пропаднат и речиси уништен од предавството, смислувал континентален одговор: одговор каде криминалното се издигнувало до спас и историја. Со таа цел, се упатил накај Начез, каде што била поголема неговата сила. Го препишувам описот на тоа патување: Пешачев четири дена пред да најдам коњ. Петтиот, застанав крај една река за да се снабдам со вода и да се одморам. Бев седнат на еден трупец, гледајќи го изодениот пат, кога видов како се приближува еден коњаник на темен коњ од добар сој. Штом го догледав, одлучив да му го земам коњот. Станав, го нанишанив со еден добар пиштол и му дадов наредба да слезе од коњот. Ја послуша и јас ги зедов уздите со левата рака, му ја покажав реката и му наредив да оди пред мене. Одеше околу двесте чекори и застана. Му наредив да се слече. Ми рече:»кога веќе сте одлучиле да ме убиете, оставете ме да се помолам пред да умрам«. Му одговорив дека немам време да ги слушам неговите молитви. Падна на колена и му испукав еден куршум во тилот. Му го распарав стомакот, му ги извадив цревата и го фрлив во реката. Потоа му ги пребарав џебовите и најдов четиристотини долари и триесет и седум центи и неколку документи кои не се задржав да ги разгледам. Чизмите му беа нови, сјајни и добро ми стоеја. Моите, кои беа многу ветви, ги фрлив во реката. Така го најдов коњот што ми требаше, за да влезам во Начез. 24

25 Крајот Морел капетан на црнци што сонувале да го обесат, Морел обесен од војски црнци што сонувале да бидат капетани ме боли да признам дека приказната за Мисисипи не ги искористила тие прекрасни можности. Спротивно на секоја поетска правда (или поетска симетрија) ни реката на неговите злосторства не станала негов гроб. На втори јануари 1835 година, Лазарус Морел умрел од белодробен едем во болницата во Начез, каде што бил примен под името Силас Бакли. Друг болен од собата го препознал. На втори и на четврти сакале да се кренат на бунт робовите од неколку плантажи, но ги потиснале без големо пролевање крв. 25