Türkmen dili.

Transcripción

1 Türkmen dili

2 Mazmuny I Fonetika, grafika we orfografiýa 1. Çekimli sesler o 1.1 Uzyn we gysga çekimliler o 1.2 Inçe we ýogyn çekimliler o 1.3 Dar we giň çekimliler o 1.4 Dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler 2. Çekimsiz sesler o 2.1 Açyk we dymyk çekimsizler 3. Bogun o 3.1 Açyk we ýapyk bogun 4. Basym II Leksika we frazeologiýa 1. Omonimler (sesdeş sözler) 2. Sinonimler (manydaş sözler) 3. Antonimler (garşydaş manyly sözler) 4. Köpçüligiň aktiw ulanýan sözleri, professional leksika 5. Dialekt sözleri 6. Başga dillerden geçen sözler 7. Könelişen we täze sözler 8. Sözlükler III Morfologiýa we orfografiýa 1. Sözüň düzümi 2. Sözleriň hilleri o 2.1 Sada sözler o 2.2 Goşma sözler o 2.3 Tirkeş sözler 3. Goşulmalar we olaryň görnüşleri o 3.1 Söz ýasaýjy goşulmalar o 3.2 Söz uýtgediji goşulmalar 4. Söz toparlary o 4.1 Özbaşdak many aňladýan söz toparlary o 4.2 Özbaşdak many aňlatmaýan söz toparlary 5. Atlar o 5.1 Atlaryň gurluşy o 5.2 Has atlar we jyns atlar o 5.3 Atlaryň ýasalyşy we ýazuw düzgüni o 5.4 Atlaryň san goşulmalary bilen üýtgeýşi o 5.5 Atlaryň ýöňkeme bilen üýtgeýşi o 5.6 Atlaryň düşüm bilen üýtgeýişleri 6. Sypatlar o 6.1 Hil sypatlary o 6.2 Sypatlaryň ýasalyşlary o 6.3 Sypat derejeleri

3 o 6.4 Sinonim sypatlarynyň ulanylyşy 7. Sanlar o 7.1 Mukdar we tertip sanlar o 7.2 Sanlaryň gurluşy o 7.3 Sanlaryň ýazuw düzgüni 8. Çalyşmalar o 8.1 At çalyşmasy o 8.2 San çalyşmasy o 8.3 Görkezme çalyşmasy o 8.4 Gaýdym çalyşmasy o 8.5 Ýokluk çalyşmasy o 8.6 Nämälim çalyşmasy 9. Işlikler o 9.1 Işlikleriň ýasalyşy we ýazuw düzgüni o 9.2 Düýp işlikler o 9.3 Täsirini geçirýän we täsirini geçirmeýän işlikler o 9.4 Işlik derejeleri o 9.5 Işlikleriň zaman formasy o 9.6 Işlik formalary o 9.7 Ortak işlikler o 9.8 Hal işlik 10. Hallar o 10.1 Hallaryň gurluşy o 10.2 Hallaryň ýazuw düzgüni 11. Kömekçiler o 11.1 Baglaýjy kömekçiler o 11.2 Sözsoňy kömekçiler 12. Ümlükler o 12.1 Ümlükleriň gurluşy o 12.2 Ümlükleriň ýazuw düzgüni 13. Söz toparlaryna goşulýan sorag, kömekçi we habarlyk goşulmalary o 13.1 Kömekçi goşulmalar o 13.2 Sorag goşulmalary o 13.3 Habarlyk goşulmalary IV Esasy orfografik kadalar 1. Aýry-aýry harplaryň ulanylyşy 2. Düýp sözleriň ýazuw düzgüni 3. Goşma sözleriň ýazuw düzgüni 4. Rus dilinden türkmen diliniň sözlügine giren sözleriň ýazuw düzgüni 5. Goşulmalaryň ýazuw düzgüni 6. Baş harplaryň ýazylýan ýerleri 7. Täze setire geçirmek düzgüni V Sintaksis we punktuasiýa 1. Söz düzümleri o 1.1 Erkin we durnukly söz düzümleri 2. Sözlem o 2.1 Sözlemde logiki basym

4 o 2.2 Pauza hem intonasiýa o 2.3 Sözlemde sözleriň baglanyşlary o 2.4 Sözlemde sözleriň tertibi 3. Sözlemiň baş agzalary o 3.1 Eýe o 3.2 Habar o 3.3 Baş agzalaryň dürli söz toparlaryndan bolup bilşi o 3.4 Eýe bilen habaryň ylalaşygy o 3.5 Eýe bilen habaryň arasynda kese çyzygyň goýluşy 4. Sözlemiň aýyklaýjy agzalary o 4.1 Aýyrgyçlar o 4.2 Doldurgyçlar 5. Sözlemiň deňdeş agzalary o 5.1 Dendeş agzaly sözlemde baglanyşyk we dyngy belgiler 6. Sözlem agzasy hasaplanmaýan sözler o 6.1 Ýüz tutma sözler o 6.2 Jogap sözleri o 6.3 Ümlükler o 6.4 Giriş sözleri 7. Ýönekeý sözlemler o 7.1 Ýygnak we ýaýraň ýönekeý sözlemler o 7.2 Doly we doly däl sözlemler o 7.3 Eýeli we eýesiz sözlemler 8. Giriş sözlemler 9. Goşma sözlemler o 9.1 Düzmeli goşma sözlemler o 9.2 Eýerjeňli goşma sözlemler 10. Başganyň sözi o 10.1 Başganyň sözüniň awtoryň sözi bilen berlişi o 10.2 Sitatalar we olarda ulanylýan dyngy belgiler 11. Gepleşik (dialog) o 11.1 Gepleşikde punktuasiýa belgilerinnň ulanylyşy 12. Baglanyşykly sözleýiş o 12.1 Sözleýşiň görnüşleri 13. Tekst o 13.1 Abzas 14. Grammatik derňew nusgalary o o o 14.1 Fonetik derňew 14.2 Morfologik derňew 14.3 Sintaktik derňew

5 I Fonetika, grafika we orfografiýa 1. Çekimli sesler Sap owazdan emele gelýän seslere çekimli sesler diýilýär. Türkmen dilinde 9 sany çekimli ses bar: a, o, u, y, e, i, ü, ö, ä. Olar aýdylanda, öýkenden gelýän howa agyz boşlugynda päsgelsiz çykyp gidýär. 1.1 Uzyn we gysga çekimliler Türkmen diliniň çekimlileri söz içinde hem gysga, hem uzyn aýdylyp ulanylýar. Birnäçe sözlerde çekimlileriň uzyn ýa-da gysga aýdylmagy sözüň manysyna täsir edýär. Käbir sözlerde olar gysga aýdylanda, bir many, uzyn aýdylanda, başga bir many aňladýar. Ak diýen sözüň çekimlisini gysga aýtsak, bu söz suwuň we şoňa meňzeş zatlaryň akmagyny aňladýar. Eger bu sözüň çekimlisini uzaldyp aýtsak, onda başga many, ýagny bir zadyň reňkini aňladýar. Türkmen diliniň çekimlileri özleriniň aýdylyşlary taýyndan iki topara bölünýärler: uzyn çekimliler we gysga çekimliler. Türkmen dilinde gysga we uzyn aýdylýan çekimlileriň ikisine derek hem ýazuwda şol çekimli üçin kabul edilen harpyň özi ýazylýar. at (münülýän at, tüpeň at, bäbege at dakdylar). 1.2 Inçe we ýogyn çekimliler Türkmen diline çekimliler aýdylyşlary boýunça diliň öňe we yza hereket etmegi taýyndan iki hili bolýar: 1. Inçe çekimliler: ä, ö, i, ü, e. Inçe çekimliler aýdylanda dil öňe, alynky dişlere tarap süýşýär. 2. Ýogyn çekimliler: a, o, u, y. Ýogyn çekimliler aýdylanda, dil yza süýşýär, alynky dişlerden daşlaşýar. Türkmen sözlerinde ýa tutuş inçe çekimliler, ýa-da tutuş ýogyn çekimliler ulanylýar. Olar gatyşyp bilmeýär. Eger sözüň birinji bognunda inçe çekimlileriň biri bolsa, onda onuň soňky bogunlarynyň hemmesinde hem inçe çekimliler bolýar. Şeýlelikde, inçe çekimliler özara sazlaşyp gelýärler. iş - işçi, işçiler, işçilerde, işçilerdäki, işçileriň.

6 Eger sözüň birinji bognunda ýogyn çekimlileriň biri bolsa, onda onuň soňky bogunlarynyň hemmesinde hem ýogyn çekimliler bolýar. Şeýlelikde, ýogyn çekimliler özara sazlaşyp gelýärler. balyk - balykçylar, balykçylaryň, balykçylaryňkyda. Emma başga dillerden giren sözlerde we goşma sözlerde inçe we ýogyn çekimliler gatyşyp gelip biler. pioner, direktor, telewizor, radio, partiýa, kitap, derýa. Bu hili sözlere goşulma goşulanda, olaryň iň soňky bognuna seretmeli. Eger olaryň soňky bogny inçe bolsa, onda inçe goşulmalar goşulýar, ýogyn bolsa, onda ýogyn goşulmalar goşulýar. pioner - pionerler, kitap - kitabyň, direktor - direktorymyz. 1.3 Dar we giň çekimliler Türkmen diliniň çekimlileri diliň kentlewüge bolan gatnaşygy taýyndan iki topara bölünýär: 1. Dar çekimliler: y, i, u, ü. Dar çekimliler aýdylanda dil kentlewüge tarap ýokary galýar. Şonda howanyň geçjek ýoly daralýar. 2. Giň çekimliler: a, ä, o, ö, e. Giň çekimliler aýdylanda, dil kentlewükden aşak tarap gaýdýar, daşlaşýar. Şonda howanyň geçjek ýoly giňelýär. Sözleriň ahyrynda gelýän y, i dar çekimlileri uzyn aýdylsa, olaryň yzyndan ý sesi ýazylýar. gyý, diý. Emma sözleriň ortasynda gelýän y, i dar çekimlileri uzyn aýdylsalar-da, olardan soň ý sesi ýazylmaýar. gyz, tiz, kyn, gündiz. Dar çekimlileriň düşmek kanuny Dar çekimlileriň ikinji bogunda düşüp galmagy üçin aşakdaky şertler gerek. 1. Dar çekimlisi düşýän sözüň soňy z, l, n, r, s, ş çekimsizlerine gutarmaly. 2. Dar çekimlisi düşýän sözüň çekimlileri gysga aýdylmaly. 3. Dar çekimlisi düşýän sözüň birinji bogny açyk bogun bolmaly. 4. Düşüp galýan dar çekimliniň öňünden z-, d-den başga açyk çekimsizler gelmeli. 5. Dar çekimliniň düşüp galmagy üçin söze çekimli sese başlanýan goşulma goşulmaly. bagyr bagry

7 ogul ogly nebis nebsi Asyl, pasyl, nesil, ylym sözlerine çekimli bilen başlanýan goşulma goşulanda, olaryň ikinji bognundaky dar çekimlilsi kadadan çykma hökmünde düşürilýär: asyl asly nesil nesli pasyl pasly ylym ylmy Aňry, bäri, ýokary, ileri ýaly tarap görkezýän sözlere d, k, r, s sesleri bilen başlan goşulmalar goşulanda, olaryň soňundaky dar çekimliler düşürilip ýazylýar. bäri bärde bärräk bärsi bärlerinde ileri ilerde ilerräk ilersi ilerlerinde -ýyş, -ýiş goşulyp ýasalan sözleriň soňuna çekimli ses bilen başlanýan goşulmalar goşulanda, - ýyş, -ýiş goşulmasynyň arasyndaky dar çekimliler düşürilip ýazylýar. ýaşaýyş ýaşaýşymyz sözleýiş sözleýşimiz 1.4 Dodaklanýan we dodaklanmaýan çekimliler Türkmen diliniň çekimlileri aýdylanda, dodaklaryň gatnaşyp we gatnaşmazlygy taýyndan iki topara bölünýär: 1. Dodaklanýan çekimliler: o, u, ö, ü. Bu çekimliler aýdylanda dodaklar aktiw gatnaşyp, olar tegelenýär we oňe tarap çömmelýär. 2. Dodaklanmaýan çekimliler: a, ä, y, i, e. Bu çekimliler aýdylanda, dodaklar gatnaşmaýar. Dodak çekimlileriň ýazuw düzgüni Türkmen dilindäki dodak çekimliler iki topara bölünýär: 1. Giň dodak çekimliler: o, ö. 2. Dar dodak çekimliler: u, ü.

8 Giň dodak çekimliler sada sözleriň diňe birinji bognunda ýazylýarlar, soňky bogunlarda o eşidilse, a, ö eşidilse, e ýazylýar. oglan, ördek, börek, sogan, dogan. Dilimizde ulanylýan goşma sözlerde (inedördül, ýolgorkeziji, Daşhowuz, Aýsoltan, mekgejowen, otluçöp, günorta) we direktor, traktor ýaly internasional sözlerde giň dodak çekimliler diňe birinji bogunda däl, eýsem beýleki bogunlarda-da ýazylýarlar. Giň dodak çekimliler (o, ö) sada sözleriň diňe birinji bogunda ýazylýar, emma dar dodak çekimliler (u, ü) sada sözleriň ikinji bognunda-da ýazylýarlar. Eger-de sada sözleriň birinji bognunda dodak çekimlileriň (o, ö, u, ü) biri bolsa, onda olaryň ikinji bognundaky gysga aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylyp (u, ü) ýazylýarlar. üzüm, goýun, çukur, ýolguç, ýumuş. Sada sözleriň ikinji bognundan soňky bogunlarynda dar dodak çekimliler (u, ü) ýazylmaýar. Ikinji bognundan soňky bogunlarda u eşidilýän ýerinde y, ü eşidilýän ýerinde i ýazylýar. üzümçilik, bolçulyk, guşçulyk. Birinji bognunda dodak çekimlilerden biri bolan sözleriň ikinji bognundaky uzyn aýdylýan dar çekimliler dodaklandyrylman ýazylýar. uzyn, toklynyň, üçimiz we ş. m. Birinji bognunda dodak çekimlilerden biri bolan iki bogunly sözleriň soňky açyk bognunda dar dodak çekimliler ýazylmaýar. goşgy, uly, gözi, tokly. Şonuň ýaly sözlere çekimsiz ses bilen başlanýan goşulma ýa-da söz goşulyp, ikinji bogundaky dar çekimliler gysga aýdylsa, onda olar dodaklandyrylyp (u, ü) ýazylýar. goşgy + lar = goşgular tokly + taý = toklutaý Dar dodak çekimliler (u, ü) düýp sözleriň ýapyk bognunda w çekimsiziniň öňünden we soňundan eşidilen ýerinde ýazylýarlar. ýazuw, gawun, şarlawuk, gürlewük we ş. m. Internasional sözlerde we "kanun, dessur, mazmun" ýaly sözlerde birinji bognunda dodak çekimliler bolsa-bolmasa, olaryň soňky bogunlarynda u dodak çekimlisi eşidilýän ýerinde ýazylýar. Dar dodak çekimliler goşma sözleriň üçünji we dördünji bogunlarynda hem ýazylýarlar. Oguldursun, düýeboýun, ikuçlulyk, atýüwrük we ş. m. Sözleriň birinji bognunda uzyn aýdylýan dar ü dodak çekimlisinden soň ý ýazylýar.

9 güýç, süýt, üýrmek, düýrmek. Sözleriň birinji bognunda uzyn aýdylýan dar u dodak çekimlisinden soň eşidilýän ýerinde ý ýazylýar. duý, guý. Sözleriň soňunda dar u dodak çekimlisi uzyn aýdylsa, onuň yzyndan degişli ýerinde w ýazylýar. suw, guw. Emma sözleriň ortasynda dar u dodak çekimlisi uzyn aýdylsa-da, onuň yzyndan w ýazylmaýar. duz, surat. 2. Çekimsiz sesler Çekimli sesler sap owazdan emele gelýär, emma çekimsiz sesler sap owazdan emele gelmeýärler. Çekimsiz sesler galmagaldan ýa-da galmagal bilen owazyň gatnaşmagyndan emele gelýärler. Türkmen dilinde 21 sany çekimsiz ses bar. 2.1 Açyk we dymyk çekimsizler Türkmen diliniň çekimsizleri iki uly topara bölünýär: 1. Açyk çekimsizler: b, d, g, j, ž, l, m, n, ň, r, w, ý, z. Açyk çekimsizler owaz bilen galmagalyň gatyşmasyndan emele gelýärler. 2. Dymyk çekimsizler: ç, f, h, k, p, s, ş, t. Dymyk çekimsizler sap galmagaldan emele gelýärler. Dymyk k, p, t, ç çekimsizleriniň her biriniň öz açyk taýy bar: k g p b t d ç j Dymyk çekimsizleriň açyga öwrülişi Soňlarynda dymyk k, p, t, ç çekimsizleri bolan köp bogunly we çekimlisi uzyn aýdylýan bir bogunly sözlere çekimli ses bilen başlanýan goşulma ýa-da -rak, -räk, -ýar, -ýär goşulanda, şol dymyk çekimsizler degişli açyk g, b, d, j çekimsizlerine öwrülýärler. gurçuk - gurçugy, jorap - joraby, kitap - kitaby, agaç - agajy.

10 Çekimlisi gysga aýdylýan bir bogunly sözleriň soňundaky dymyk k, p, t, ç sesleri degişli goşulmalar goşulsa-da, açyk g, b, d, j seslerine öwrülmeýärler. kak - kakyň, top - topuň, it - itiň. Et, git, aýt, gaýt, gurp, zarp, enç, sanç, harç, pent, bent, gant, yşk, köşk ýaly az-owlak sözler bu kadadan çykarylýar. et edýärin, edýärsiň git gidýärin, gidýärsiň aýt aýdýaryn, aýdýarsyň 3. Bogun Sözüň birbada aýdylýan bölegine bogun diýilýär. a-gaç, ot-luk, gul-pak. Sözde näçe çekimli bolsa, şonça-da bogun bolýar. goç, ge-çi, A-man. 3.1 Açyk we ýapyk bogun Bogun iki hili bolýar: Açyk bogun Bognuň soňy çekimli bilen gutarýar: A-ta, Ba-ba. Ýapyk bogun Bognuň soňy çekimsiz bilen gutarýar: Mer-gen, Mur-gap, dyr-nak. Türkmen dilinde bar bolan bir bogunly sözler, esasan, çekimsize gutarýar. Men, sen, kak, gel, gül, gör we ş. m. Türkmen dilinde sözleriň ortasynda çekimli sese başlanýan bogun bolmaýar. Şoňa görä-de çekimsize gutarýan sözlere çekimli bilen başlanýan goşulma goşulyp, bogna bölünende şol sözleriň soňundaky çekimsiz öz yzyndaky bognuň öňüne geçýär. kak ka-ky-myz şe-ker şe-ke-re Iki we ondan-da köp bogunly sözler setirden setire bogna bölünip geçilýär. Şonda sözüň setir-de galýan böleginiň yzyndan kese çyzyjak (-) goýulýar.

11 Bir harpdan ybarat bolan bogun setir ahyrynda galdyrylmaýar we täze setire geçirilmeýär. Birnäçe sözüň soňunda iki çekimsiz ses ýanaşyk gelýär. Olaryň arasynda çekimli ses eşidilýän ýaly bolsa-da, ol ýazylmaýar we bir bogun hasap edilýär. gaýt, süýt, wagt, ýyrt we ş. m. Emma bu hili bir bogunly sözlere çekimli bilen başlanýan goşulma goşulan-da, olaryň soňundaky iki çekimsiziň soňkusy öz yzyndaky bognuň öňüne geçýär. bagt bag-tyň halk hal-ky-myz 4. Basym Sözleriň belli bir bognunyň çekimlisiniň beýleki bogunlaryň çekimlisinden batlyrak, belendräk aýdylmagyna basym diýilýär. Türkmen dilinde basym, köplenç, sözleriň soňky bognuna düşýär. Sözlere goşulmalar goşulanda basym yza süýşüp, soňky bogna geçýär. balyk, balykçy, okuwçylar. Birnäçe sözlerde basymyň ýeriniň üýtgemegi bilen şol sözleriň manysy hem üýtgeýär. alma iýmiş (at) hereket (işlik) çatma öý (at) hereket (işlik)

12 II Leksika we frazeologiýa 1. Omonimler (sesdeş sözler) Aýdylyşy we ýazylyşy birmeňzeş bolup, aýry-aýry many aňladýan sözlere omonimler diýilýär. ýüz diýen sözi alyp göreliň. Bu söz 100 diýen sany, adamyň ýüzüni, suwda ýüzmegi, maly soýmagy-ýüzmegi aňlalýar. Emma ol söz aýry-aýry manyly dört zady aňladýan bolsa-da, olaryň aýdylyşy, ýazylyşy meňzeşdir. Omonimleri köp manyly sözler bilen garyşdyrmaly däl. Sebäbi omonim bolup gelýän sözleriň her biri aýry-aýry many aňladýar. gar - ygal, gar - garyşdyrmak. Köp manyly sözler beýle däl. Köp manyly sözleriň manysy bir-birleri bilen örän baglanyşykly bolup, olaryň hemmesiniň aňladýan manysy şol sözüň asyl-esasy manysyndan ugur alýar, beýleki manylaryň hemmesi şol asyl many bilen baglanyşykly bolýar. aýak - organizmiň bölegi, atyň aýagy, ýabyň aýagy. 2. Sinonimler (manydaş sözler) Dürli-dürli seslerden düzülip, bir menzeş ýa-da bir-birine ýakyn many aňladýan sözlere sinonim diýilýär. ýagşy, oňat, gowy. möjek, böri, gurt. Bularyň ählisi dürli-dürli seslerden düzülseler-de, manysy boýunça üçüside bir many anladýar. 3. Antonimler (garşydaş manyly sözler) Aňladýan manylary boýunça bir-birine garşydaş bolan sözlere antonimler diýilýär. ajy - süýji, ak - gara, garry - ýaş we ş. m.

13 4. Köpçüligiň aktiw ulanýan sözleri, professional leksika Halk köpçüligine düşnükli bolan sözlere köpçüligiň aktiw ulanýan sözleri diýilýär. Emma dilde ulanylýan sözleriň hemmesi köpçülige düşnükli bolup durmaýar. Olaryň käbiri belli bir kärdäki adamlara düşnükli bolup, beýleki bir toparyna düşnüksiz bolýar. Mysal üçin, studiýa, režissýor, dubl, kadr ýaly sözler elbetde, kino, sungat işgerlerine has düşnüklidir. Bular ýaly sözlere professional leksika diýilýär. Her pudagyň, hünäriň özüne degişli leksikasy bolýar. 5. Dialekt sözleri Ýerli gepleşigiň wekillerine mahsus bolan aýratyn häsiýetli sözlere dialekt sözleri diýilýär. Dialekt sözi grek sözi bolup, ýerli gepleşik diýmekdir. Aýal dogan (edebi dil) - ejeke (ýomut dialekti) Ýüpek, telpek (edebi dil) - ýüfek, telfek (ýomut, çowdur dialektleri) Alýar, gelýär (edebi dil) - alýor, gelýor (ärsary dialekti) - alor, gelor (saryk dialekti) Dialektler edebi dili baýlaşdyrmagyň çeşmesidir. Olar çeper eserde gahrymanyň häsiýet, territorial aýratynlyklaryny aňlatmak üçin hem ulanylýar. 6. Başga dillerden geçen sözler Dürli aragatnaşyk sebäpli goňşy halklaryň dilleri-de bir-birine täsir edipdir. Türkmen sözleriniň beýleki dillere geçişi ýaly (erikden - urýuk, çişlikden - şaşlyk we ş. m.), beýleki dilleriňde birnäçe sözleri (rus dilinden: kružka - kürüşge, wedro - bedre), (arap dilinden: medrese, metçit) türkmen diliniň sözlük düzümine giripdirler. Taryhy wakalar, gatnaşyklar bilen baglylykda geçen bu sözler dilleriň, şol sanda biziň dilimizde täze düşünjeler bilen baýlaşmagyna ýardam edipdir. 7. Könelişen we täze sözler Ylmyň, tehnikanyň, medeniýetiň... ösmegi bilen diliň sözlük düzümi hemişe üýtgäp durýar: dilde ozal bolmadyk täze sözler ýüze çykýar, könelişen sözler bolsa ulanyşdan galýar. Şunlukda täze dörän sözler leksikada berk orun alýar, könelişen sözler bolsa ýitip gidýärler. arçyn, şura, jykyr, ýüzbaşy ýaly sözler könelişip ulanyşdan galypdyrlar. Oňa derek birža, reklama, aksiýa, kommersiýa... ýaly sözler häzir has aktiw ulanylýarlar. Durmuşda aktiw ulanylmaga başlan sözlere neologizmler, ulanyşdan galan sözlere arhaizmler diýilýär. Türkmen diline beýleki dillerden geçen sözlere alynma sözler diýilýär. Könelişen sözler (arhaizmler), täze sözler (neologizmler), alynma sözler çeper eserlerde şol döwrüň ruhuny bermek üçin ulanylýar.

14 8. Sözlükler Her bir diliň leksikasy - söz baýlygy dürli sözlüklerde ýüze çykarylýar. (Olar şol dilde ulanylýan sözleri, sözleriň manysynyň dogry aýdylyşyny we ýazylyşyny, olaryň her-hili çylşyrymly hem çeper manyda ulanylyşyny, bir dilden başga bir dile terjime edilişini öwredýärler). Sözlükler halkyň taryhyny, medeniýetini, dilini, dil baýlygyny, milli aýratynlyklaryny öwrenmekde, birekbirege oňat düşünişmekde örän uly ähmiýete eýedir. Sözlükler örän köp hili bolup, olaryň hemmesinde sözler elipbiý tertibinde ýerleşdirilýär we şol diliň aýratynlyklaryny ýüze çykarýar. Haýsy-da bolsa bir dildäki ulanylýan sözleriň manysyny düşündirýän, öwredýän, ýazyp beýan edýän sözlüge düşündirişli sözlük diýilýär. Sözleriň dogry ýazylyşyny görkezýän, öwredýän sözlüge orfografik sözlük diýilýär. Sözleriň dogry aýdylyşyny (şol dilde dogry sözlemegiň normalaryny (kadalaryny) görkezýän, öwredýän sözlüge orfoepik sözlük diýilýär. ýekelli - bu ýerde adamyň organizmini aňlatmaýar-da, kömekçisiz adamy aňladýar. Frazeologik aňlatmalar iki we ondan-da artyk sözlerden bolup (olaryň aňladýan manysy ýiti) göçme manylary aňladýar, sözleriň täsirliligini artdyrýar. ýedi derýanyň suwuny içen - köpbilmiş, mekir adamyny aňladýar. Frazeologiýa sözler birikmesidir. Bu sözleriň hemmesi birlikde bir many aňladýar. Dili gysga (aýyply, utançly). Frazeologik söz birikmeleri dilimiziň baýlaşmagyna oňat serişde bolup hyzmat edýär. Sebäbi birnäçe goşma sözler şu esasda ýüze çykýarlar. Gelneje - gelin eje, basybalyjy - basyp alyjy.

15 III Morfologiýa we orfografiýa 1. Sözüň düzümi Sözleriň böleklere bölünmeýän, eger böleklere bölünse, asyl manysyny ýitirýän sözlere asyl sözler diýilýär. suw, stol, kitap, kanal. Asyl sözler sözüň many taýyndan bitewidir: Mysal üçin, ýylgyn diýen söz iki bogundan ybarat. Ony ýyl diýip bölüp bolmaýar. Çünki ol sözüň öňki manysy düýbünden ýitýär. Şol sebäpli bu sözi böleklere bölüp bolmaýar. Sebäbi ýylgyn we "ýyl" sözleriniň biri-birine baglanyşygy ýok. Özbaşdaklykda many aňlatman, sözlere goşulyp ulanylýan böleklere goşulma diýilýär. mal-darçylyk, bi-tertip, nä-mälim, okuw-çylar. Türkmen dilinde goşulmalar, esasan, sözüň soňundan goşulýarlar. Emma nä-, bi- ýaly käbir goşulmalar sözüň öňünden goşulýar. Bular -syz, -siz, -suz, suz ýaly goşulmalaryň ýa-da däl sözüniň aňladýan manylarynda ulanylýarlar. 2. Sözleriň hilleri Sözler özleriniň aňladýan manylary, gurluşlary taýyndan bir-birlerinden tapawutlanýarlar. 1. Oba, iş, dodak, al, ekin, bil, bilim ýaly bir bolýan sözden düzülip, bir düşünjäni aňladýan sözlere sada söz diýilýär. 2. Baýramaly, Ýolöten, Gökdepe, Daşhowuz, kellebaşaýak ýaly birden artyk sözlerden düzülip, bir düşünjäni aňladýan sözlere goşma sözler diýilýär. 3. Oglan-uşak, mal-gara, uly-kiçi, gara-gura, eýläk-beýläk, ýalt-ýultýaly tirkeşip ulanylýan sözlere tirkeş sözler diýilýär. 2.1 Sada sözler Bir sözden ybarat bolup, bir düşünjäni aňladýan sözlere sada sözler diýilýär. Sada sözler bogunlardan hasyl bolýarlar, bogunlar bolsa seslerden düzülýärler. Sada sözler bir bogundan (at, it, sl, ýap), iki bogundan (o+gul, a+gyz, ü+züm), üç we ondan-da köp bogunlardan (o+ka+ra, a+la+ka, e+ke+ran+çy+lyk) düzülýärler. Sözleriň belli bir bognunyň beýleki bogunlaryndan batlyrak aýdylmagyna basym diýilýär. gaplaň, süzme, düzme ýaly sözleriň ikinji bogunlary beýleki bogna garanda, batlyrak aýdylýar. Sözlerde basymyň ýeriniň üýtgemegi bilen, sözleriň manysy hem üýtgäp biler. çatma, süzme, gurama, düzme sözler hereket aňladyp işlik bolýan bolsalar, çatma, süzme, gurama, düzme sözleri olardaky basymyň ýerini üýtgetmegi netijesinde bir zadyň adyny aňladyp, at bolup hem bilýärler.

16 Türkmen dilinde basym, esasan, sada sözüň soňky bognuna düşýär. 2.2 Goşma sözler Sada sözleriň üstüni ýetirmek bilen goşma sözler dilimizi baýlaşdyrýar. Sebäbi olar dilimizde şol bar bolan sada sözlerden täze manyly sözleri emele getirýärler. Goşma sözler her haýsy özbaşdak many aňladýan sada sözleriň birikmeginden hasyl bolýarlar. Birden artyk sada sözlerden birigip, täze bir many aňladýan sözler goşma sözler diýilýär. halkara (halk, ara) gündogar (gün, dogar) Garagum (gara, gum) gelneje (gelin, eje) Islendik sada sözleri birleşdirip, olardan goşma sözleri ýasamak bolmaz; goşma sözler uzak wagtyň önümidir. Sada sözlerden goşma sözleriň hasyl bolmagy üçin şeýle şertler gerek. 1. Birleşdirilýän sada sözleriň ozalky manylarynyň özgerip, olaryň bilelikde täze bitewi bir many aňlatmagy gerek. o demir, tiken - demirtiken o pişik, dyrnak - pişikdyrnak o kyrk, aýak - kyrk-aýak. 2. Birleşýän sada sözleriň bir basymly aýdylýan söze öwrülmegi zerur. o gelin, eje - gelneje o bagyr, öýken - bagröýken 3. Goşma söze öwrülýän sada sözleriň bir-birini aýyklamazlyklary zerur. Demir ýol - nähili ýol? Demir-ýolçy - nähili ýolçy? diýmek bolmaýar. 4. Goşma söze öwrülýän sada sözleriň her haýsy aýry soraga jogap bolman, ikisiniň bilelikde bir soraga jogap bolmagy zerur. o kim? - demirýolçy o kim? - bedenterbiýeçi Şu şertlere laýyk gelýän sözler goşma sözlerdir. Goşma sözleriň ýazuw düzgüni 1. Goşma has atlaryň hemmesi goşulyp ýazylýar. Oraznabat, Aknabat, Aýdere we ş. m. Eger bile ulanylýan has atlaryň ikinjisiniň yzynda üçünji ýöňkemäniň goşulmasy getirilýän bolsa, onda olar aýry ýazylýarlar. Wolga, derýasy, Murgap oazisi. Goşma has atlaryň ortasynda ýanaşyp gelýän iki çekimliniň gepleşikde biri düşürilip geplenilse-de, ýazuwda ikisi hem ýazylýar. Almaata, Annaoraz, Köneürgenç.

17 Emma goşma jyns at-larda bu kada saklanmaýar. ikiatýok däl, ikatýok, altyatar däl, altatar. 2. Basym taýdan birleşip, täze many aňladýan goşma sözler bile ýazylýarlar. ýekegapan, toklutaý, gözdaňdy, daşdeşen, günebakar, aýakgap, porsuderman. 3. Durubermek, guýubermek, görübermek, okabilmek ýaly goşma işlikler goşulyp ýazylýarlar. 4. Kädi, don, ýol ýaly sözleriň öňünden olary aýyklap gelýän sözler aýry ýazylýarlar. demir ýol, otly ýol, araba ýol, suw kädi, palaw kädi. 5. Jan, aga, eje ýaly sözler has adyň bir bölegi bolup gelmedik wagtda, özünden öň gelýän sözlerden aýry ýazylýar. Berdi aga, Myrat jan, Bibi eje. Dar çekimlileriň ikinji bogunda düşüp galmagy, dymyk çekimsizleriň açyga öwrülmegi, dodak çekimlileriň ýazuw düzgünleri goşma sözlerde hem doly saklanýar. 2.3 Tirkeş sözler Goşma sözler ýaly tirkeş sözlerde dilimiziň sözlük sostawyny baýlaşdyrýar. Bular iki sany sözüň ýa-da bölegiň yzly-yzyna tirkeşip ulanylmaklaryndan hasyl bolýarlar. oglan-uşak, çaý-paý, paty-puty. Iki sözüň ýa bölegiň yzly-yzyna tirkeşip gelip täze bir many aňlatmagyndan emele gelen sözlere tirkeş sözler diýilýär. Goşma sözler ýaly tirkeş sözler-de bitewi bir manyny aňladýarlar, ýöne bulary hasyl edýän sözler, bölekler basym taýyndan birleşmeýärler. Sebäbi olaryň her bölegi basymy özünde saklaýar. Şonuň üçin-de ol bölekleri birleşdiriji alamat hökmünde tirkeş sözleriň arasynda defis goýulýar. Defis tirkeş sözleri hasyl edýän sözleri we bölekleri birleşdiriji orfografik belgidir. Şoňa görä tirkeş sözleri defis goýlan ýerinden setirden-setire geçirmeli bolana-da, setiriň ahyrynda, täze setiriň hem baş defis goýulmalydyr. Tirkeş sözlerde goşma sözler ýaly diňe bir soraga jogap bolýarlar. Şonuň ýaly hem olar biribirini aýyklamaýarlar. kimler? oglan-uşaklar kimler? gyz-gelinler näme? gap-çanak nädip? soraşa-soraşa

18 Tirkeş sözleriň (ýasalyşy) hasyl bolşy Tirkeş sözler aşakdakylar ýaly ýasalýarlar Iki sany biri-birine ýakyn manyly sözleriň yzly-yzyna tirkeşip gelmeginden: gapgaç, oglan-uşak, çäýnek-käse, gyz-gelin. 2. Bir sözüň şol durşuna iki gezek gaýtalanyp tirkeşdirilmegi bilen: hatar-hatar, jykyr-jykyr, düzüm-düzüm. 3. Antonimleriň tirkeşip gelmegi bilen: uly-kiçi, içim-daşym. 4. Sinonimleriň tirkeşip gelmegi bilen: dogan-garyndaş, tertip-düzgün, ýagyşlyýagmyrly. 2. Iki gezek gaýtalanan bir sözüň aralygyndan -a, -e, -ba, -be, -ma, -me, -ha, -hä goşulmalaryny getirmek bilen. geçe-geç, githä-git, ýylba-ýyl. 3. Ilki sözi manyly, ikinjisi many aňlatmaýan bölegiň tirkeşdirilip ulanylmagyndan: suwpuw, köl-söl, süýt-püýt, goýun-poýun. 4. Iki sany many aňlatmaýan bölegiň tirkeşdirilip ulanylmagyndan: gümür-ýamyr, hyşywyşy, gümi-samy. Tirkeş sözlerde söze goşulmalaryň goşulyşy, dar çekimlileriň ikinji bogunda düşüp galyşy, dymyk çekimli sözleriň açyga öwrülişi, dodak çekimlileriň ýazuw düzgünleri umumy kada eýerdilýär. Tirkeş sözüň her böleginiň öz basymy bar. 3. Goşulmalar we olaryň görnüşleri Her bir söz özbaşdaklykda many aňladýar, emma goşulmalaryň hiç biri özbaşdaklykda many anlatmaýarlar. Olar sözlere goşulyp ulanylýarlar. Özbaşdaklykda ulanylman, goşulan sözlerinden täze manyly sözler ýasamaga ýa-da sözlemde sözleri biri-birine baglanyşdyrmaga hyzmat edýän böleklere goşulma diýilýär. Goşulmalar bitirýän hyzmatlaryna görä, esasan, iki topara bölünýärler: söz ýasaýjy goşulmalar we söz üýtgediji goşulmalar. 3.1 Söz ýasaýjy goşulmalar Söz ýasaýjy goşulmalar asyl we düýp sözlere goşulýarlar. Meselem (A): Düýp söz Goşulma ek -in ekin guý -guç guýguç iş -çi işçi al -yjy alyjy gyz Meselem (B): -jagaz gyzjagaz

19 oglan -jyk ak -ja akja oglanjyk Birinji hatardaky sözlere goşulan goşulmalar goşulan sözlerinden täze manyly sözleri hasyl edýärler. Emma ikinji hatardaky sözler goşulan goşulmalar goşulan sözleriniň öňki manysyna ýakynrak başga söz ýasamaga hyzmat edýärler. Goşulan sözünden täze manyly söz ýasamaga hyzmat edýän goşulmalara söz ýasaýjy goşulma diýilýär. Goşulan sözünden öňki manysyna ýakynrak başga bir many aňlatmaga hyzmat edýän goşulmalara dereje ýasaýjy goşulmalar diýilýär. Söz ýasaýjy goşulmalaryň kömegi bilen ýasalan sözlere ýasama sözler diýilýär. 3.2 Söz uýtgediji goşulmalar Sözlemde sözleri baglaşdyrmaga hyzmat edýän goşulmalara söz üýtgediji goşulmalar diýilýär. Sözlere goşulmalar goşulanda, ilki söz ýasaýjy, yzyndan söz üýtgediji goşulmalar goşulýarlar. okuw+çy+lar+dan, oba+daş+lar. Söz üýtgediji goşulmalara, esasan, san, zaman, ýöňkeme, düşüm goşulmalary degişlidir. Inçe-ýogynlyk, singarmonizm düzgünine boýun egmeýän bi-, -nä, -ana, -baz, -waç, -gär, -hor, - paraz ýaly söz ýasaýjy goşulmalar sözlere şol duruşlaryna goşulyp ýazylýarlar. bitertip, nädogry, görkana, masgarabaz, yzlawaç. küýzegär, süýthor. Bi- goşulmasy çekimli ses bilen başlanýan sözlere goşulanda, goşulma bilen goşulýan sözüň arasynda ý sesi eşidilýär. Emma ýazuw-da ol sözleriň asyl görnüşi saklanyp ýazylýar. biýagyry däl biagyry biýedep däl biedep 4. Söz toparlary Dilimiziň sözlük düzüminde müňlerçe söz bar. Şol sözleriň her biriniň özbaşdak manysy, sözleýişde bitirýän hyzmaty bar. Şu sözlerden başga dilimizde ýene birnäçe kömekçi sözler hem ulanylýar. Ine, şu esasda hem dilimiziň sözlük sostawynda bolan sözleriň, kömekçileriň hemmesi aýry-aýry söz toparlaryna bölünýär. 4.1 Özbaşdak many aňladýan söz toparlary 1. At - predmet we düşünje aňladyp, kim?, näme?, nire? diýen soraglara jogap bolýar. oglan, ekin, galam. 2. Sypat - nähili?, nätüýsli?, neneňsi? diýen soraglara jogap bolup, predmetiň hilini, häsiýetini we degişliligini görkezýär. ak, gök, gin, kiçi.

20 3. San - sanalmakda mukdar, tertip bildirýär üç, on, ýüz. 4. Çalyşma - beýleki söz toparlarynyň deregine çalşyrylyp ulanylýan söz. men, sen, biz, olar, birnäçe, kim, haýsy, we ş. m. 5. Işlik - gymyldy, hereket we gymyldamazlyk ýagdaýy bildirýär. al, bil, oka, işle. 6. Hal - işliklere baglanyp, işiň, gymyldy-hereketiň neneňsi we nähili ýagdaýda hasyl bolýandygyny bildirýär. ir, giç, tiz, häzir, hemişe, hökman. 4.2 Özbaşdak many aňlatmaýan söz toparlary 1. Baglaýjy kömekçiler - sözleri ýa-da sözlemleri özara baglanyşdyrmaga hyzmat edýän kömekçi sözler. we, hem, welin, emma. 2. Sözsoňy kömekçiler - kömekçi rolunda öz degişli ulanylýan sözünden soň gelýän sözler. üçin, ötri, göre, kimin. 3. Ümlükler - begenji, gynanjy we içki duýgyny aňlatmak üçin ulanylýan sözler. ah, wah, wiý. 5. Atlar Tebigatda bar bolan ähli predmetleriň-zadyň hersiniň öz ady bar. galam, daş, bag, suw. Predmeti ýa-da predmetleşen düşünjäni aňladýan sözlere at diýilýär. Atlar kim?, näme?, nire? diýen soraglara jogap bolýarlar. Adamyň atlary, familiýalary, onuň kärini, jynsyny, garyndaşlygyny bildirýän atlar kim? diýen soraga jogap bolýarlar. Döwran - kim?, gyz-kim? çopan - kim? Ýurt, şäher, oba, umuman, orny aňladýan atlar, esasan, nire? diýen soraga jogap bolýarlar. Minsk-nire?, Aşgabat-nire?

21 Galan predmeti we predmetleşen düşünjäni aňdadýan atlaryň hemmesi, näme? diýen soraga jogap bolýarlar. goýun-näme?, pil-näme?, kitap-näme? 5.1 Atlaryň gurluşy Bir sözden bolan atlara sada atlar diýilýär. Dag, bag, köl, galam. Iki we ondan köp sözden düzülen atlara goşma atlar diýilýär. demirtiken, kepjebaş, ýaşuly. Sada atlar hem gurluşy boýunça iki hili bolýar: asyl atlar we ýasama atlar. Ýasaýjy goşulmalaryň goşulmagy bilen emele gelen atlar ýasama atlardyr. Atlar many taýyndan umumylykdaky hem täklikdäki predmetleriň adyny aňladýarlar. 5.2 Has atlar we jyns atlar Bir jynsdan bolan predmeti, düşünjäni aňladýan atlara jyns atlar diýilýär. adam, oba, parta, surat. Bir jynsdan bolan predmeti aňladýan atlardan tapawutlandyrmak üçin dakylýan atlara has atlar diýilýär. Garagum, Köpetdag, Aman. Has atlar sözlemiň niresinde gelseler-de, olaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar. Aşgabat, Garagum, Gökje. Söz ýasaýjy goşulmalary kabul edip, has atlygyny ýitiren sözler setir harplary bilen ýazylýarlar. maryly, tejenli, gökjeli. Emma has atlaryň soňuna -syz, -siz, -suz, -süz, -daky, -däki, -lar, -ler goşulmalary goşulanda, has atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar. Gurbannazarlar, Aşgabatdaky. Gazet-žurnallara, kitaplara, eserlere we şuňa meňzeşlere dakylan atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylyp, tutuş at goşa dyrnagyň içine alnyp ýazylýar. "Mydam taýýar" gazeti, "Täze ýol" kolhozy. Adam ady dakylan kärhanalaryň atlarynyň yzyndan "adyndaky" sözi getirilýär hem dakylan at goşa dyrnak içine alynmaýar.

22 Magtymguly adyndaky uniwersitet, Azady adyndaky köçe. Geografik we administratiw-territorial atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar. Ýewropa, Daşkent oblasty, Balkan dagy. Astronomik atlaryň ilki harpy baş harp bilen ýazylýar. Gün, Ýer, Mars, Ýedigen. Bular has at bolup gelmedik wagtynda, setir harpy bilen ýazylýarlar. Şu gün, gije-gündiz, aýyň aýagy. 5.3 Atlaryň ýasalyşy we ýazuw düzgüni Atlar asyl ýasaýjy goşulmalar arkaly atlardan, sypatlardan, sanlardan, işliklerden ýasalýarlar. Atlaryň atlardan ýasalyşy Atlardan at ýasaýan goşulmalar goşulan sözüniň öňki manysyny özgerdip, ondan täze manyly ady emele getirýär. iş -çi işçi bal -çy balçy Bu goşulmalar esasan, şulardyr: -çy, -çi -ça,-çe -ly, -li Goşulmalar Mysallar suw+çy - suwçy, kolhoz+çy - kolhozçy ýorgan+çy - ýorgançy, temen+çe - temençe aga+ly - agaly, şir+li - şirli -çylyk, -çilik, -çulyk, -çülik il+çilik - ilçilik -ystan, -istan, -üstan -daş, -deş -izm -kär, -gär -hor -keş -dar özbek+istan - Özbegistan ýürek+deş - ýürekdeş, ýol+daş - ýoldaş patriot+izm - patriotizm iş+gär - işgär, söwda+gär - söwdagär süýt+hor - süýthor, mugt+hor - mugthor çilim+keş - çilimkeş mal+dar - maldar, çarwa+dar - çarwadar Atlaryň sypatlardan, sanlardan, çalyşmalardan we ses görkezýän sözlerden ýasalyşlary Sypatlardan, sanlardan, çalyşmalardan atlaryň ýasalmagy üçin, esasan, -lyk, -lik, -luk, -lük goşulmalary hyzmat edýär.

23 1. Sypatlardan: ak+lyk - aklyk, kör+lük - körlük. 2. Sanlardan: bäş+lik - bäşlik, on+luk - onluk. 3. Çalyşmalardan: men+lik - menlik, ol+luk - olluk. 4. Ses görkezýän sözlerden ýasalyşy: pasyrdy, güpürdi, wyzzyldy, iňňildi, horruldy. Atlaryň işliklerden ýasalyşlary Asyl ýasaýjy goşulmalar arkaly işliklerden örän köp atlar ýasalýarlar. al+gy - algy ber+gi - bergi ýaz+uw - ýazuw ýaz+yjy - ýazyjy sözle+ýji - sözleýji ak+ym - akym gaz+yk - gazyk gör+eç -göreç ýan+gyç - ýangyç ýan+gyn - ýangyn gal+yndy - galyndy çyk+dajy - çykdajy şarla+wuk - şarlawuk aç+ar - açar dam+ja - damja al+myt - almyt. 5.4 Atlaryň san goşulmalary bilen üýtgeýşi Atlar sözlemde we söz düzüminde özleriniň bir zada degişlidigini bildirmek ýa biri-birleri bilen baglanyşmak üçin söz üýtgediji goşulmalar bilen üýtgeýärler. Atlar san, ýöňkeme we düşüm bilen üýtgäp bilýärler. Atlar birlik we köplük sanda bolýar. Diňe ýekelikdäki predmetleri aňladýanlara atlaryň birlik sany diýilýär. ruçka, kitap, surat. Atlaryň birlik sanynyň yzlaryna -lar, -ler goşulmasy goşulyp, köplük san aňladýarlar. kitap+lar, surat+lar, depder+ler. Gepleşikde -lar, -ler, goşulmasy goşulyp, köplügi aňlatmaýan ýerleri hem bar. billerim döwlüp barýar. Kellelerim agyrýar ýa-da jigimi Durdylarda goýdum. Jübüt predmetleriň atlaryny aňladýan el, gaş, göz, gulak, aýak, dodak, ýaňak, köwüş, jorap, ellik ýaly sözleriň yzyna -lar, -ler goşulmasy goşulmaýar. Ýöne olaryň haýsy-da bolsa birini aňlatmak üçin olaryň öňündäki aýyklaýjy söz getirilýär. "Çep gözüm çekýär", "Akyl dişim çykdy".

24 Atlaryň san goşulmasynyň ýazuw düzgüni Atlaryň san goşulmasy goşulan sözüniň inçe-ýogynlylygyna hemişe eýerýär. Emma onuň goşulýan ady garyşyk bogunly bolsa, onda ol sözüň soňky bognuna eýerýär. işçi+ler, pioner+ler. Guzy, süri ýaly birinji bogny dodak çekimli bolup, ikinji bogny y, i seslerine gutaran sözlere -lar, -ler goşulanda, ikinji bogny dodaklandyrylyp ýazylýar. süri -ler sürüler guzy -lar guzular Soňy ý harpyna gutaran alynma atlara san goşulmasy goşulanda, adyň soňundaky bu harplar düşürilip ýazylýar. wožatyý - wožatylar. 5.5 Atlaryň ýöňkeme bilen üýtgeýşi Ýöňkeme goşulmalary many taýyndan zadyň üç şahsa: maňa, saňa, oňa, köplükde bize, size, olara degişlidigini görkezýärler, ýagny zadyň birinji şahsa-sözleýjä, ikinji şahsa-diňleýjä, üçünji şahsa-gürrüňe gatnaşmaýana degişlidigini görkezýär. Atlaryň ýöňkeme goşulmalary Ýöňkemeler Birligi Köplügi Menlik -ym, -im, -um, -üm, -m. -ymyz, -imiz, -umyz, -ümiz, -myz, -miz. Senlik -yň, -iň, -uň, -üň, -ň. -yňyz, -iňiz, -uňyz, -üniz, -ňyz, -ňiz. Onluk -y, -i, -sy, -si. -y, -i, -sy, -si. Ýöňkemeler Birligi: Mysallar Menlik daýym narym elim öýüm goşum Senlik daýyň naryň eliň öýüň goşuň Onluk daýysy nary eli öýi goşy Menlik Senlik Köplügi: daýymyz narymyz elimiz öýümiz goşumyz daýyňyz naryňyz eliňiz öýüňiz goşuňyz Onluk daýysy nary eli öýi goşy Ýöňkeme goşulmalarynyň degişliligi görkezişi 1. Bir predmetiň bir adama degişlidigini görkezýänler. Meniň galamym, goşum. 2. Köp predmetiň bir adama degişlidigini görkezýänler.

25 Meniň depderlerim, guşlarym. 3. Bir predmetiň köpçülige degişlidigini görkezýänler. Biziň kitabymyz, depderimiz. 4. Köp predmetiň köpçülige degişlidigini aňladýanlar. biziň kitaplarymyz, depderlerimiz. Ýöňkeme goşulmalarynyň ýazuw düzgüni 1. Ýöňkeme goşulmalary sözleriň inçelik-ýogynlyklaryna doly eýerýärler. kitabym, şägirdim. 2. Menlik ýöňkemaniň -um, -üm, -umyz, -ümiz, senlik ýöňkemäniň -uň, -üň, -uňyz, -üňiz goşulmalary dodak çekimlisi bolan bir bogunly, çekimsiz sese gutarýan atlara goşulýar. Ýöňkeme Birligi Köplügi Menlik sözüm, golum, goşum, gülüm sözümiz, golumyz, goşumyz, gülümiz Senlik sözüň, goluň, goşuň, gülüň sözüňiz, goluňyz, goşuňyz, gülüňiz 3. Menlik ýoňkemaniň -ym, -im, -ymyz, -imiz, senlik ýöňkemäniň -yň, -in, -yňyz, -iňiz goşulmalary köp bogunly we dodak çekimlisi bolmadyk bir bogunly, çekimsiz sese gutarýan atlara goşulýar. Ýöňkeme Birligi Köplügi Menlik depderim, galamym, saçym, elim depderimiz, galamymyz, saçymyz, elimiz Senlik depderiň, galamyň, saçyň, eliň depderiňiz, galamyňyz, saçyňyz, eliňiz 4. Soňy e sesi bilen gutaran atlara ýöňkeme goşulmasy goşulsa, menlik we senlik ýöňkemeleriň birliginde we köplüginde e sesi ä sesine öwrülýär. penjire, desse, çüýşe, göle Ýöňkeme Birligi Köplügi Menlik penjiräm, dessäm, çüýşäm, göläm penjirämiz, dessämiz, çüýşämiz, gölämiz Senlik penjiräň, dessäň, çüýşäň, göläň penjiräňiz, dessäňiz, çüýşäňiz, göläňiz 5. Ene, eje ýaly maşgala gatnaşygyny görkezýän atlar bu düzgünden çykýarlar. 6. Ýöňkeme goşulmalarynda u, ü harplary ikinji bogunlarda ýazylýarlar. gülüm, gözümiz, otuňyz. 7. Uly, goşgy, guzy, uky, süri, göni ýaly sözler y, i sesleriniň uzyn aýdylýandygy üçin birinji we ikinji ýöňkemelerde dodaklandyrylmaýar.

26 Üçünji ýöňkemede gysga aýdylýandygy üçin dodaklandyrylýar. ukusy, gönüsi, sürüsi we ş. m. Çekimsiz ses bilen gutaran atlara ýöňkeme goşulmalary goşulanda, gepleşikde düşürilip geplenýär. öýme, galammyz we ş. m. Şeýle bolsa hem ýazuwda bular düşürilmän ýazylýar. öýüme, galamymyz we ş. m. 8. Soňy z, l, n, r, s, ş seslerine gutaran iki bogunly asyl, ýasama atlaryň yzyna çekimli ses bilen başlanýan ýöňkeme goşulmalary goşulanda, olaryň ikinji bognundaky dar çekimliler düşürilip ýazylýar. nagşym, deňzi, söwşüň we ş. m. 9. Yzlary k, p, t, ç dymyk seslerine gutaran atlara ýöňkeme goşulmalary goşulanda, dymyk sesler degişli açyk seslerine öwrülýärler. agaç-agajyň, balyk-balygy we ş. m. 5.6 Atlaryň düşüm bilen üýtgeýişleri Atlaryň düşüm bilen üýtgeýşinde sözlemiň pikir aňlatmagy üçin ony hasyl edýän sözleriň özara pugta baglanyşmagy gerek. Sözlemde sözleriň şeýle baglanyşygyny bolsa, esasan, düşüm goşulmalary ýerine ýetirýärler. Türkmen dilinde alty sany düşüm bar. Olar özleriniň hyzmatlary we formalary taýyndan biribirinden tapawutlydyrlar. Her bir düşümiň aýratyn goşulmalary we degişli soraglary bar. Düşümleriň atlary Düşümleriň soraglary Baş düşüm Kim? Näme? Nire? Eýelik düşüm Kimiň? Nämäniň? Niräniň? Ýöneliş düşüm Kime? Nämä? Nirä? Ýeniş düşüm Kimi? Nämäni? Niräni? Wagt-orun düşüm Kimde? Nämede? Nirede? Çykyş düşüm Kimden? Nämeden? Nireden? Baş düşüm Gözel depder Arçman Eýelik düşüm Gözeliň depderiň Arçmanyň Ýöneliş düşüm Gözele depdere Arçmana Ýeniş düşüm Gözeli depderi Arçmany Wagt-orun düşüm Gözelde depderde Arçmanda Çykyş düşüm Gözelden depderden Arçmandan

27 Düşüm bilen üýtgeýän atlaryň ýazuw düzgüni Çekimsiz sese gutarýan atlaryň düşüm bilen üýtgeyişleri Düşümleriň atlary Düşümleriň goşulmalary Mysallar Baş düşüm - bag, kelem, ot, gül Eýelik düşüm -yň, -iň, -uň, -üň bagyň, kelemiň, otuň, gülüň Ýöneliş düşüm -a, -e baga, keleme, ota, güle Ýeniş düşüm -y, -i bagy, kelemi, oty, güli Wagt-orun düşüm -da, -de bagda, kelemde, otda, gülde Çykyş düşüm -dan, -den bagdan, kelemden, otdan, gülden 1. Içinde dodak çekimlisi bolan, çekimsiz sese gutarýan bir bogunly atlara eýelik düşümde - uň, -üň goşulmasy goşulýar. guş-guşuň, gül-gülüň, ot-otuň, öý-oýüň. 2. Dymyk ç, k, p, t seslerine gutarýan köp bogunly atlaryň soňyndaky ç, k, p, t sesleri eýelik, ýöneliş, ýeniş düşümlerinde j, g, b, d sesleriňe owrülýärler. agaç - agajyň, agaja, agajy. 3. Çekimlisi gysga aýdylýan bir bogunly atlaryň soňundaky ç, k, p, t sesleri eýelik, ýöneliş, ýeňiş düşümlerinde j, g, b, d seslerine öwrülmeýärler, çekimlisi uzyn aýdylýan atlarda bolsa olar j, g, b, d seslerine öwrülýärler. saç gap Eýelik düşüm saçyň gabyň Ýöneliş düşüm saça gaba Ýeniş düşüm saçy gaby Çekimli sese gutarýan atlaryň düşüm bilen üýtgeyişleri Düşümleriň atlary Düşümleriň goşulmalary Mysallar Baş düşüm - mata, göle, atasy, jigisi Eýelik düşüm -nyň, -niň matanyň, göläniň, atasynyň, jigisiniň Ýöneliş düşüm -a, -e(ä), -na, -ne mata, gölä, atasyna, jigisine Ýeniş düşüm -ny, -ni matany, göläni, atasyny, jigisni Wagt-orun düşüm -da, -de, -nda, -nde matada, gölede, atasynda, jigisinde Çykyş düşüm -dan, -den, -ndan, -nden matadan, göleden, atasyndan, jigisinden 1. y we i çekimlilerine gutarýan asyl atlaryň soňundaky y, i ýöneliş düşümde a, ä çekimlilerine öwrülýärler. gapy - gapa, deri - derä. 2. Iki bogunly asyl atlaryň birinji bognunda dodak çekimli bolsa, onda olaryň ikinji bognundaky y, i wagt-orun we çykyş düşümlerde u, ü dodak çekimlilerine öwrülýärler.

28 o goşgy - goşgudan o süri sürüde, sürüden o soky - sokuda o böri - börüde 3. Birinji bogunda dodak çekimlisi bolan onluk ýöňkemedäki iki bogunly atlaryň soňky çekimlisi baş düşümden beýleki düşümlerde dodaklandyrylýar. ogly oglunyň ogluna ogluny oglunda oglundan gözi gözüniň gözüne gözüni gözünde gözünden 4. Soňlary e çekimlisine gutarýan atlar eýelik, ýöneliş we ýeňiş düşümler bilen üýtgände, şol e sesi ä sesine öwrülýär. käse käsäniň, käsä, käsäni keçe keçäniň, keçä, keçäni Sözlemi hasyl edýän sözler özara baglanyşmak, ylalaşmak üçin söz üýtgediji goşulmalary, ýagny san, ýöňkeme, düşüm goşulmalaryny kabul edýärler. Atlar ilki san goşulmasyny (kitap+lar), soňra ýöňkeme goşulmasyny (kitap+lar+ymyz), ahyrda hem düşüm goşulmasyny (kitap+lar+ymyz+yň) kabul edýärler. 6. Sypatlar Nähili?, nätüýsli?, neneňsi? diýen soraglara jogap bolup, predmetiň özüne mahsus bolan aýratynlygyny görkezýän sözlere sypat diýilýär. gyzyl köýnek, şor suw. Sypatlar atlaryň dürli aýratynlyklaryny görkezip, atlary sypatlandyryp gelmek bilen üýtgediji goşulmalary (san, ýöňkeme, düşüm) kabul etmeýärler. Üýtgediji goşulmalar onuň sypatlandyrýan adyna goşulýarlar. gyzyl köýnegiň, ak depderler. 6.1 Hil sypatlary Predmetleriň, adamyň duýgy organlary tarapyndan gös-göni kabul edilýän häsiýetlerini we hillerini aňladýan sözlere hil sypatlary diýilýär. Hil sypatlary predmetleriň belgi alamatlaryny köp we az derejede aňladyp bilerler. ýarak, gaharjaň, tapgyr. 6.2 Sypatlaryň ýasalyşlary Hiç hili goşulma kabul etmän, asyl manysynda ulanylýan sypatlara asyl sypatlar diýilýär.

29 ak, gök, giň, beýik we ş. m. Söz ýasaýjy goşulmalaryň kömegi bilen ýasalýan sypatlara ýasama sypatlar diýilýär. akyl-ly (oglan), tertip-siz (okuwçy), taý-gak (er) we ş. m. Sypatlar, esasan, atlardan we işliklerden ýasalýarlar. Atlardan sypatlaryň ýasalyşlary Atlardan sypatlary ýasamak üçin esasan, şu goşulmalar ulanylýar: -ly, -li Goşulmalar -çy, -çi -bi Mysallar ylym+ly, bilim+li zarp+çy, dem+çi bi+maza, bi+wagt -syz, -siz, suz, -süz mal+syz, gül+süz -lak,-lek -ça, -çe et+lek,gül+lek köýnek+çe -lyk, -lik, -luk, -lük ot+luk, güýz+lük -ky, -ki gyş+ky, şäherdä+ki Oblast, kontrol ýaly sözler atlary aýyklap, şol duruşlaryna sypatlyk roluny ýerine ýetirýärler. oblast komiteti, kontrol iş. Edebiýat, medeniýet, syýasat ýaly sözlerde -at, -ýat, -et böleklerini taşlamak bilen hem sypatlar ýasalýarlar. edebiýat - edebi (eserler) medeniýet - medeni (işler) syýasat - syýasy (bölüm) -dar, -hor, -keş, -kär: algy+dar, süýt+hor, zähmet+keş, hile+gär (adam). Birnäçe at sözleri hiç hili goşulma kabul etmän, özleriniň degişli sözleri bilen gelenlerinde, sypatlyk roluny ýerine etirýärler. ýüpek don, kümüş sagat, bugdaý çörek, çoýun gazan we ş. m. Işliklerden sypatlaryň ýasalyşy Aşakdaky goşulmalar arkaly işliklerden sypatlar ýasalýarlar: Goşulmalar -ç eýmen+ç (zat), gysgan+ç (adam) -jaň, -jeň -ak, -ek, -k utan+jaň (gyz), öwün+jeň (oglan) Mysallar gork+ak (oglan), ürk+ek (mal), diş+lek (ýaby)

30 Goşulmalar -gak, -gek -agan, -egen -mazak, -mezek taý+gak (ýer), bez+gek (mal) Mysallar ýat+agan (adam), gez+egen (geolog) bak+mazak (oglan), gürle+mezek (adam) -gyn, -gin, -gun, -gün gur+gun, gyz+gyn (jan), bit+gin (hasyl), öt-gür (pyçak), duý+gur (awçy), -arman, -ermen -yk, -ik, -uk, -ük -gy, -gi 6.3 Sypat derejeleri al+arman (söwdagär), ed+ermen (işçi). aç+yk (gapy), gäd+ik (pil), ýol+uk (ýüp), göm+ük (gurruk) sanal+gy (pul), edil+gi (iş) Sypatlar sözlemde sypatlandyrýan atlarynyň hili we görnüşi boýunça dürli-dürli aýratynlyklary görkezmek üçin käbir goşulmalary kabul edýärler. Şu hili goşulmalar arkaly hem sypatlaryň aýry-aýry derejelerini görkezýärler. Sypatlaryň düýp, kemlik we artyklyk derejelerini bellemek bolýar. Sypatlaryň düýp derejesi Dereje ýasaýjy goşulmany kabul etmedik asyl we ýasama sypatlara sypatlaryň düýp derejesi diýilýär. ak, sary, ýaranjaň, öwünjeň, bilimli, ösgün, açyk we ş. m. Sypatlaryň kemlik derejesi Sypatlaryň kemlik derejesi sypatlaryň soňuna -ymtyl -imtil, -umtyl, -ümtil, -mtyl, -mtil, -ymtyk, - imtik, -umtyk, -ümtük, -mtyk, -mtik, -gylt, -rak, -räk, -ja, -je ýaly goşulmalaryň goşulmagy bilen ýasalýarlar. ag+ymtyl mata, dor+umtyl at, gög+ümtik käse, ga-ra+mtyl demir, ajy+mtyk unaş, şor+umtyk suw, gög+räk mata, ak+ja guzy, we ş.m. rak, -räk: goşulmasy diňe kemlik derejesine hyzmat etmän, deňeşdirmegi hem aňladyp biler. Men senden kiçiräk. Kemlik derejesiniň ýazuw düzgüni 1. Yzy çekimsiz sese gutaran dodak çekimlili, bir bogunly sypatlara -umtyl, -ümtil, -umtyk, - ümtik goşulmalary goşulýarlar we şeýle hem ýazylýarlar. dor - dorumtyl at, şor - şorumtyl suw. Soňy y, i sesleri bilen gutaran, birinji bognunda dodak çekimlisi bolan sypatlara şu goşulmalar goşulanda y, i sesi dodak çekimlisine öwrülip ýazylýarlar. Turşy - turşumtyk, süýji - süýjümtil.

31 2. Gyzyl, sary sypatlaryna -gylt goşulmasy goşulanda, gyzyl sözüniň -yl sesleri we sary sözüniň hem soňky -y sesi düşýär we şeýle ýazylýar. gyzyl - gyzgylt köýnek, sary - sargylt kagyz. 3. Iki bogunly ýa-da çekimlisi uzyn aýdylyp, soňy k, p, t, ç dymyk sesleri bilen gutaran bir bogunly sypatlara çekimli ses bilen başlanýan we -rak, -räk goşulmalary goşulanda, dymyk sesler özleriniň degişli açyk seslerine öwrülýärler. gök - gögräk, ak - agrak, agsak - agsagrak, oňat - oňadrak. 4. Soňy çekimsiz ses bilen gutaran sypatlara -rak, -räk goşulmasy goşulanda köplenç, r sesiniň öňünden gowşajyk y, i, u, ü sesleri eşidilýärler, emma olar ýazylmaýarlar. Ýalňyş Dogry ýaşylyrak ýaşylrak gögüräk gögräk Sypatlaryň artyklyk derejesi Artyklyk derejesi sypatlaryň öňünden iň, örän, şar, çuw kömekçileriň gelmegi bilen we asyl sypatyň ilki bognunyň çekimsiz sesine çenli alnyp, soň m, p, s sesleriň biri gelmegi sypata artyklyk many berýär. ak - ap-ak guzy dogry - dos-dogry tagta gara - şar-gara saç gyzyl - çym gyzyl çäýnek. Artyklyk derejesiniň ýazuw düzgüni 1. Sypatlaryň artyklyk derejesinde öňünden gaýtalanýan bölek bilen sypatyň arasynda defis goýulýar. ap-ak, göm-gök, sap-sary. 2. Sypatlaryň öňünden şar, çuw, iň, çym ýaly bölekler gelen-de, olar bilen sypatlaryň arasynda defis goýulmaýar. şar gara, çuw ak, çym gyzyl. Bellik: Sypatlar hemişe atlardan öň gelip, olary sypatlandyrmak, sözlemde ýeke özleri-de adyň hyzmatynda ulanylyp bilýär. Şeýle ýagdaýda edil atlar ýaly düşüm we ýöňkeme goşulmalaryny kabul edýärler. "Ýagşydan at galar, ýamandan set. Iň güýçsüziň güýçlülerden hökmi zor". 6.4 Sinonim sypatlarynyň ulanylyşy

32 Her bir sözüň diýen ýaly sinonimleriniň bolşy kimin, sypatlaryň hem sinonimleri bolýar. Sinonimik sypatlar bular aýdylyşy we ýazylyşy tapawutly, manysy birmeňzeş bolan sypatlaryň ulanylmagydyr. Meselem, gowy, ýagşy, oňat. "Garry gowy, orta oňat, ýaş ýagşy" (goşgy). Çeper eserlerde ýa-da beýleki ýerlerde sinonimik sypatlaryň ulanylmagy bu: 1. Eseriň dilinde şol bir sözüň gaýtalanyp durmazlygynyň öňüni alýar. 2. Diliň täsirliligini, öwüşginliligini güýçlendirýär. 3. Pikiriň täsirliligini artdyrýar. 4. Pikiriň aýdyň ýüze çykmagyna kömek edýär we ş. m. Sinonimik sypatlar (ýa-da sypatlaryň sinonimleri) şol diliň öz dialektiniň käbir sözleriniň ýerlikli ulanylmagynyň, ol dile beýleki dillerden geçip ornaşyp giden sözleriň peýdalanylmagyndan (sapak-ders, mähr-muhabbet), sowet-internasional sözleriniň gatnaşdyrylmagyndan, kähalatlarda doly manydaş bolmasa-da, belli-belli sözleriň kontekstde manydaş, ugurdaş bolup getirilmeginden we beýleki şuňa meňzeş käbir prosesleriň netijesinde emele gelip biler. 7. Sanlar Bir zadyň mukdaryny we sanalmakda tertibini bildirýän sözlere san diýilýär. Bäş, on, iki, bäşinji we ş. m. 7.1 Mukdar we tertip sanlar Sanlar özleriniň aňladýan manylary we grammatik alamatlary taýdan iki hili bolýar: 1. Mukdar sanlar - bir zadyň mukdaryny görkezip, näçe? diýen soraga jogap bolýan sözlere mukdar sanlar diýilýär. on, dokuz, kyrk sekiz we ş.m. 2. Tertip sanlar - sanalmakda tertip görkezip, näçinji? haýsy? diýen soraglara jogap bolýan sözlere tertip sanlar diýilýär. birinji, ýigrimi bäşinji Sanlaryň gurluşy Mukdar sanlar özleriniň gurluşy taýdan sada we goşma sanlara bölünýärler. 1. Sada sanlar bir sözden ybarat bolýarlar. bir, sekiz, müň, million, milliard Goşma sanlar birden artyk sözlerden ybarat bolýarlar. on bir, ýigrimi bäş, bir müň dokuz ýüz togsa iki...

33 Mukdar sanlar bilen birlikde ulanylýan atlar köplenç birlik sanda alynýar. bir gün, üç gyz, alty müň parta we ş. m. Mukdar sanlaryň ýene bir görnüşi drob sanlardyr. Drob sanlary bütin sanly predmetiň bölegini görkezýär. üç bitin dörtden üç (3 3/4). 7.3 Sanlaryň ýazuw düzgüni 1. Goşma sanlar goşulyp ýazylman, aýry-aýry ýazylýarlar. on iki, kyrk bäşinji. 2. Tertip sanlary ýasamak üçin yzlary çekimsiz ses bilen gutarýan sanlara -ynjy, -inji, -unjy, -ünji, emma çekimliler bile gutaranlara bolsa -njy, -nji goşulmasy goşulýar. dokuz+ynjy, alty+njy we ş. m. 3. Soňlary çekimsiz ses bilen gutaryp, çekimlisi dodaklanýan bir bogunly sanlardan tertip san ýasalanda, ýogyn sözler üçin -unjy, inçe sözler üçin bolsa -ünji goşulmasy goşulýar. on+unjy, üç+ünji. 4. Sözlemiň başynda ýa ortasynda tertip sanlar getirilip, sifrler bilen görkezilende, onuň yzyndan defis goýulýar. Defisden soň, ol sanyň çekimli ýa çekimsiz bilen gutaryşyna garamazdan, ýogyn sözler üçin -njy, inçe sözler üçin -nji goşulmasy goýulýar. Meniň jigim 3-nji klasda okaýar. Agam 6-njy etažda ýaşaýar. 5. Setir başlarynda tertip sanlar sifr bilen görkezilip, yzyndan ýaý bilen ýazylan bolsa ýa-da nokat goýlan bolsa, -njy, -nji goşulmasy ýazylmaýar. 1. Ataýew ýa-da 1). Ataýew. 6. Tertip sanlar rim sifrleri bilen görkezilende, yzyndan defis hem goýulmaýar, goşulma hem ýazylmaýar. XVIII asyr edebiýaty, V klasyň okuw programmasy. 7. Tirkeşdirilip ulanylýan sanlaryň arasynda defis goýulýar. Dört-bäş adam bolup, alyp geldik. 8. Sanlar at rolunda gelseler, san, ýöňkeme, düşüm, goşulmalaryny kabul edýärler. Bäşinjiler düýn gelip gitdiler.