A REGRA DE KIKO. Guía Didáctica para educadores

Transcripción

1

2 En coherencia co noso compromiso coa calidade e co medio natural e pola necesidade de respectalo e de usar de xeito responsable e sustentable os recursos, a Federación de Asociacións para a Prevención do Maltrato Infantil edita todos os seus documentos en soporte dixital. En caso de que resulte imprescindible imprimir este documento, suxerímoslle que o faga en escala de grises ou en branco e negro e en impresión a dobre cara ou reducida. Grazas por contribuír a preservar o medio natural que herdarán os nenos, as nenas e os adolescentes de hoxe.

3 Autores: Pepa Horno Goicoechea F. Javier Romeo Biedma Esta guía didáctica forma parte dos materiais elaborados pola Federación de Asociacións para a Prevención do Maltrato Infantil (FAPMI) para a campaña do Consello de Europa para a prevención da violencia sexual contra nenos, nenas e adolescentes, Un de Cada Cinco, coa colaboración do Ministerio de Sanidade, Política Social e Igualdade. A guía foi editada para a súa difusión. Permítese a súa reprodución por calquera medio e tamén a súa difusión sen necesidade de lle solicitar autorización á FAPMI, sempre e cando se cite convenientemente a súa autoría e a súa procedencia e se manteña a integridade da edición. Calquera modificación da guía ou dos seus contidos require a autorización da FAPMI. Como se ha citar este documento? HORNO GOICOECHEA, P. E ROMEO BIEDMA, F. J. (2011): A regra de Kiko. Guía didáctica para educadores. Madrid,. Publicación editada por:. R/. Delicias, nº. 8, entreplanta , Madrid. Novembro de Imaxe de portada e maquetación: T. Aller Floreancig. Dispoñible en versión dixital en Depósito Legal: en trámite. ISSN: en trámite. P á g i n a 1

4 ÍNDICE 1 Metodoloxía xeral de traballo 3 2 Guión de contidos 5 Primeira sesión: A Regra de Kiko. 5 Segunda sesión: Aprender a querer. Querer ben, querer mal. 11 Terceira sesión: A confianza e os segredos. 17 Cuarta sesión: Aprender a pedir axuda. 22 Quinta sesión: Falemos coa mamá e co papá. 26 P á g i n a 2

5 1 METODOLOXÍA XERAL DE TRABALLO A campaña Un de Cada Cinco, de sensibilización e prevención da violencia sexual contra nenos, nenas e adolescentes, elaborada polo Consello de Europa, ten entre os seus obxectivos promover a sensibilización social, de xeito que se poidan dotar os nenos e as nenas e as súas familias e coidadores dos coñecementos e das ferramentas adecuadas para previr e denunciar os casos de abuso sexual infantil. Para iso, desenvolvéronse varios materiais e, entre outros, un material audiovisual específico para traballar o tema do abuso sexual infantil cos nenos e nenas de 4 a 7 anos. A guía didáctica que presentamos pretende ser unha ferramenta de apoio para aqueles profesionais que decidan empregar estes materiais nas aulas ou coas familias e cos nenos e nenas cos que traballen. A guía didáctica componse de cinco sesións de traballo para as que se desenvolven: 1. Unha introdución temática, que lle posibilita ao docente o coñecemento necesario para comprender os conceptos que vai manexar cos nenos e coas nenas, o fundamento teórico destes e as mensaxes clave que lles debe transmitir. Esta introdución está pensada para a lectura do docente e para que poida apoiarse nela de cara a lles explicar ás familias e á comunidade educativa os contidos das actividades previamente implementadas na aula. 2. A secuencia metodolóxica de cada sesión, cos tempos e coas actividades que se van desenvolver. 3. A lista dos materiais necesarios para desenvolver a actividade. Nesta guía non se desenvolve a conceptualización xeral sobre o abuso sexual, a súa incidencia, factores causais e consecuencias, posto que todo isto xa se abordou previamente. Ao final da guía, preséntase unha bibliografía de referencia para, se se P á g i n a 3

6 desexa, ampliar coñecementos sobre o tema e tamén unha listaxe de recursos coñecidos e validados. O público obxectivo das actividades son os nenos e as nenas de 4 a 7 anos, porque é a poboación para a que foron deseñados os materiais da campaña. Os docentes poden utilizar esta guía como base para realizar outras actividades adaptadas a outros grupos de idade. Cada sesión inclúe contidos diferenciados, pero que están interrelacionadas entre si, e que constitúen un programa integral de prevención do abuso sexual. Deste xeito, as sesións pódense impartir por separado e ter un sentido en si mesmas, pero na medida do posible deben impartirse conxuntamente para lograr que a prevención do abuso sexual infantil que se persegue como obxectivo último sexa realmente eficaz. Os contidos das sesións son os seguintes: 1. A regra de Kiko: introdución á campaña e sensibilización sobre o abuso sexual infantil. 2. Aprender a querer. Querer ben, querer mal. 3. A confianza e os segredos. 4. Aprender a pedir axuda. 5. Falemos coa mamá e co papá. P á g i n a 4

7 2 GUIÓN DE CONTIDOS Primeira sesión A REGRA DE KIKO 1.0. DURACIÓN Entre 45 e 60 minutos (en función d o material de campaña que se escolla para traballar) INTRODUCIÓN TEMÁTICA Á SESIÓN Os contidos que deberían desenvolverse na introdución temática a esta sesión corresponden aos presentados na Guía sobre abuso sexual infantil que se desenvolveu na primeira parte deste manual. A seguir, salientaremos algunhas mensaxes clave que lles deben de quedar claras aos nenos e ás nenas despois de ver o vídeo e de traballar con el: 1. A protección dos nenos e das nenas ante calquera dano non é responsabilidade súa, senón dos adultos, que han de coidalos, educalos e protexelos. Pero o que si é a súa responsabilidade é contribuír a que esa protección sexa posible e para iso han de aprender, por exemplo, a dicir non, a contarlles o que lles pasa aos seus pais ou aos seus mestres e a pedir axuda cando a precisen. Esta diferenza é clave: os adultos son os responsables de protexelos, pero sen a súa axuda e colaboración non poderán facelo. É necesario que os nenos e as nenas que van facer estas actividades cheguen a sentir que non están sós nin indefensos, que poden facer e aprender cousas para protexerse, pero deben lembrar sempre que o fan para lles axudar aos últimos e verdadeiros responsables desa protección: as súas nais e os seus pais, os seus mestres e as institucións. P á g i n a 5

8 2. O seu corpo é unha parte valiosa e bonita de si mesmos, algo que deben coidar e do que deben sentirse orgullosos. Como todo o que un quere, un debe coidalo e preservalo do dano. 3. Os aloumiños, os bicos e os abrazos son parte das relacións afectivas, nacen de dentro, e todas as persoas os necesitamos e debemos aprender a dalos e a recibilos, xa que son o recoñecemento á nosa valía e a manifestación do amor do outro. 4. Cando unha persoa quere facerlles dano, non só o fai pegando, berrando ou insultando, ás veces pode intentar facelo a través das aloumiños, por iso hai tres criterios que nunca deben esquecer: a. Os bicos, os aloumiños e os abrazos forman parte das relacións afectivas, e dánselle á xente que se coñece e que se quere, non a descoñecidos. A boa educación non debe nunca forzar a intimidade. E os nenos e as nenas deben ter claro que se un descoñecido lles pide un bico, un aloumiño ou un abrazo, o mesmo que á súa nai, ao seu avó ou aos seus amigos llelo darían encantados, a alguén que non coñecen poden negarse sen problemas. A intimidade ha de ir ligada ao tempo, á confianza e ao afecto. b. O contacto físico nunca debe forzarse. Nin eles deben obrigar a alguén que non queira a bicalos ou a abrazalos, nin deben deixar que outra persoa os bique, aloumiñe ou abrace se eles non queren. Antes de tocar outra persoa ou que outra persoa os toque, sempre deben pedir permiso, preguntarlle se lle gustaría, para non ferir nin violentar a ninguén. Porque eles sempre teñen o dereito a dicir non, sexa quen sexa a persoa que queira tocalos, por moi próxima e querida que sexa, do mesmo modo que outras persoas teñen o dereito a negarse a recibir os seus bicos ou os seus abrazos, por moi boa que sexa a intención coa que eles os dan. c. Hai partes do corpo das persoas que son moi sensibles. Todas as persoas teñen as súas propias e han de identificalas porque poden ser diferentes para unhas e para outras. Aínda que hai unha zona do corpo que é P á g i n a 6

9 privada para todas as persoas, e son os xenitais. O límite que o neno ou a nena debe comprender, como se reflicte en A regra de Kiko, é que todo o que está debaixo da súa braga ou do seu calzón, igual que o doutros nenos ou nenas, ninguén o pode tocar máis ca eles mesmos. E se teñen unha ferida ou se están enfermos, poden revisalos e curalos os seus pais ou o médico, pero na vida cotiá ninguén máis ca eles. 5. E se, aínda tendo coidado, pasa; se alguén os toca e non lles gusta, mesmo se alguén lles fai dano, ao longo das sesións falaremos de como pedir axuda, pero para pechar esta primeira sesión os nenos e as nenas deben ter claro que, se o dano chega, a responsabilidade sempre será do adulto (ás veces pode ser tamén doutro neno) que o exerceu, nunca súa. Que acepten que sentirán vergoña, porque todas as persoas a sentimos, pero que poidan comprender con claridade que non son culpables do dano METODOLOXÍA DA SESIÓN Primeiro paso: PRESENTACIÓN DA CAMPAÑA E DO SEU PROTAGONISTA: KIKO. OS NENOS E AS NENAS COMO PROTAGONISTAS. Duración: 15 minutos. É necesario explicar por que imos ver o vídeo e/ou ler o conto de Kiko, de onde sae e por que é importante. Para iso, empezamos por explicarlles que se fixo unha campaña para lles falar aos nenos e ás nenas máis pequenos de cousas importantes da súa vida cotiá. Hai cousas que deben lembrar e hai outras das que non a todo o mundo lle resulta doado falar, pero só falando delas coas persoas que nos coidan os nosos pais, a nosa familia, os nosos mestres e os nosos amigos podemos evitar que pasen. Pódese realizar unha chuvia de ideas sobre que cousas non lles gustaría que lles pasase: ter un accidente, que morra alguén que eles queren, que un amigo lles berre ou perder o seu xoguete favorito poden ser exemplos de diferente nivel de cousas das que non sempre se fala, pero que cando P á g i n a 7

10 suceden doe moito. Unha delas é cando unha persoa maior lle fai dano a un neno. Explícaselles que os gobernos de diferentes países puxeron en marcha esta campaña para falar cos nenos e coas nenas de como lles poden axudar aos adultos que os rodean a protexelos a eles e a que sexan felices. Porque a súa protección non é responsabilidade súa, dos propios nenos e nenas, pero si o é contribuír a que esa protección sexa posible aprendendo a dicir non, contando o que lles pasa aos seus pais ou mestres e pedíndolles axuda cando a necesitan. Esta diferenza é clave: os adultos son os responsables de protexer os nenos e as nenas, pero sen a súa axuda e colaboración non poderán facelo. O obxectivo é lograr facelos protagonistas das sesións, que comprendan o valor do que van aprender e a súa utilidade na vida diaria, pero tamén a importancia que ten para os adultos esa aprendizaxe. Como dixemos na introdución, é necesario que os nenos e as nenas que van facer estas actividades cheguen a sentir que non están indefensos, que poden facer e aprender cousas para protexerse, pero deben lembrar sempre que o fan para lles axudar aos últimos e verdadeiros responsables desa protección: as súas nais e os seus pais pais, as súas familias, os seus mestres e as institucións Segundo paso: VER O VÍDEO E/OU LER O CONTO. Duración: entre 5 e 20 minutos. Dependendo do docente, pódese optar por un dos dous materiais da campaña, o vídeo ou o conto. Ver o vídeo leva pouco tempo e ten moita forza visual, mentres que a lectura común do conto require máis tempo, pero achega unha riqueza maior de situacións posibles Terceiro paso: REFLEXIÓN SOBRE A REGRA DE KIKO. Duración: 20 minutos. P á g i n a 8

11 Despois de ver o vídeo, cada neno debe pensar dous exemplos: un dalgunha vez que lle deron un aloumiño que lle gustou, e un dalgunha vez que lle deron un aloumiño que non lle gustou. E, nunha folla que se lle entregou previamente dividida pola metade por unha raia ou con diferentes cores (ou do modo que o docente queira marcar a separación), fará un debuxo a cada lado que represente ambas as dúas situacións: a que lle gustou e a que non lle gustou. Aqueles nenos e nenas que queiran poden explicarlle o seu debuxo ao resto, pero iso ha de ser voluntario, o importante é que cada neno faga a súa propia reflexión sobre a súa vivencia e que a exprese. Aínda que é raro que suceda, posto que os nenos e as nenas que viviron abusos non adoitan relatalo nunha primeira sesión, no caso de que conten unha situación que poida considerarse abuso, deberanse tomar as medidas oportunas, pero loxicamente xa en privado e fóra da aula. É fundamental garantir o apoio emocional e o seguimento do neno ou da nena unha vez que fale Conclusión: BERRANDO "NON!" Duración: 5 minutos. O docente, unha vez postas en común as situacións que lles gustaron e que non lles gustaron aos nenos e ás nenas, debe recordarlles a regra de Kiko: o que está debaixo da roupa interior non se toca. O pene e a vaxina non se tocan. Nin eles llelos tocan a outros nenos, nin ninguén llelos toca a eles. Practican dicir todos xuntos Non!, e remata a sesión. Neste punto, é importante lembrar un tema de linguaxe. Non se utilizarán termos familiares, coloquiais ou vulgares ao describir os xenitais, senón que se usarán os nomes reais pene e vaxina e, dende un principio, invitaranse os nenos e as nenas a que utilicen tamén as palabras axeitadas igual que o resto das partes do corpo. P á g i n a 9

12 O final da actividade debe ser a práctica escenificada do Non! de Kiko: Que lle dicimos a alguén que quere tocarnos debaixo da roupa interior?. Non. Non. Non MATERIAIS Para o vídeo: reprodutor (ordenador o u DVD) e proxector, exemplar do vídeo "A Regra de Kiko". Para o cuento: exemplar do conto "A Regra de Kiko". Encerado. Cartolinas de cores. Material de escritura para os nenos e as nenas (lapis, ceras, rotuladores...). P á g i n a 10

13 Segunda sesión APRENDER A QUERER. QUERER BEN, QUERER MAL DURACIÓN 50 minutos INTRODUCCIÓN TEMÁTICA Á SESIÓN A protección dos nenos e das nenas de calquera forma de violencia debe vir enmarcada nunha aprendizaxe do bo trato nas relacións afectivas: ensinarlles aos nenos e ás nenas non só a amar e a seren amados, senón a amar ben e a elixir aquelas persoas que os aman ben. Deste xeito, poderán recoñecer unha agresión como tal, por moi próxima que sexa a persoa de quen lles chegue. E faranse responsables do que fan ou do que lles din ás persoas que aman. É necesario romper coa visión idealizada que se transmite dos vínculos afectivos (coa idea falsa de que se hai cariño non se pode facer dano) e dotalos de recursos para xerar relacións afectivas reais, sas e conscientes. Algunhas ideas clave para traballar cos nenos e coas nenas sobre a afectividade en positivo son: 1. Non sempre que se quere se sabe querer ben. É importante que aprendan a distinguir a xente que os quere ben polo dato de que os coida e os respecta. Unir amor e coidado é esencial para previr calquera forma de violencia. 2. As persoas que os queren tamén, nun momento dado, poden facerlles dano e tamén pode ocorrer que sexan os propios nenos e nenas os que llo fagan á xente que aman. E isto deben recoñecelo como tal, e non xustificalo nin escusalo. P á g i n a 11

14 3. O conflito forma parte inevitable e positiva das relacións afectivas profundas, da intimidade que levan consigo. E o importante é que os nenos e as nenas saiban enfrontalos e que sexan capaces de aprender, a través deles, a querer mellor. 4. O feito de que un neno ou unha nena se sinta querido fará que cada día sexa máis feliz, que teña máis amigos, que sexa capaz de facer as cousas por si mesmo e que se sinta seguro e amado. Non obstante, a sobreprotección dana o desenvolvemento da persoa. Ás veces, faise dano por querer demasiado e confúndense amor e dependencia. 5. Querer ben pasa por expresar o cariño, de forma que a persoa se sinta querida. Os nenos e as nenas deben aprender a expresar o afecto polas palabras, fisicamente (abrazos, bicos ou aloumiños...) ou con accións (coidando, tendo detalles...), para que ese afecto lle chegue á outra persoa. 6. Para querer ben fai falta investir tempo. Sen tempo compartido é imposible xerar un vínculo. E non calquera tempo, senón un tempo no que as persoas se abran unha á outra e no que se conten e fagan cousas xuntas. A mellor estratexia de prevención da violencia é querer ben os nenos e as nenas e manter unha boa comunicación con eles. 7. Querer ben implica tamén un compromiso e unha responsabilidade sobre a persoa amada. Cando se quere ben a unha persoa, acompáñase, cóidase e protéxese cando o necesita. Tamén os propios nenos e nenas lle poden facer dano, nun momento determinado, a outra persoa e é importante que sexan conscientes dos seus límites e dos efectos que poden producir as súas accións naqueles que os queren O amor que outra persoa sente por eles outórgalles poder, permítelles facer que esa persoa sexa máis feliz, pero tamén pode facerlle dano, do mesmo xeito que aqueles aos que queren teñen poder sobre eles. O abuso de poder é unha das claves que explica e permite a violencia e han de ser conscientes de que o amor é unha forma de poder. Por iso, é necesario que aprendan a distinguir ese querer ben do que falamos na sesión. 1 Neste punto, é importante recordar que cando se desenvolven programas de prevención de violencia para os nenos, nenas e adolescentes non se poden deseñar os seus contidos pensando neles só como posibles vítimas, senón tamén como posibles agresores, e hai que darlles pautas para que recoñezan tamén esas condutas violentas neles mesmos. P á g i n a 12

15 Por todo iso, algúns exemplos das condutas que os nenos e nenas deben aprender como parte dese querer ben a outra persoa son: Protexela e coidala, sen pegarlle nin deixar que outros a firan. Respectala sempre e non humillala diante doutros nin entre eles. Compartir cousas, gardar os seus segredos e non a atacar coas cousas que lle doen cando haxa unha discusión. Non obrigala nunca a facer algo que sabe conscientemente que está mal ou que lle vai facer dano. Escoitala, falar con ela e non obrigala a facer cousas que non quere. Bicala, abrazala. Dicirlle cousas bonitas. Xogar xuntos, pasar tempo xuntos. Contarlle cousas. Axudala cando está triste ou cando ten problemas. Buscar axuda, se a necesita METODOLOXÍA DA SESIÓN Primeiro paso: CHUVIA DE IDEAS. Duración: 15 minutos. Proponse a seguinte secuencia para o inicio da actividade: Pauta que se lles dá aos nenos e ás nenas participantes: Pensa en alguén que cres que te quere moito. Posibles respostas: a miña nai, o meu irmán, a miña amiga... Pauta que se lles dá aos nenos e ás nenas participantes: Agora dicídeme, como sabedes que esas persoas vos queren ben?. Faise unha chuvia de ideas cos nenos e coas nenas participantes, para coñecer que criterios usan para saber que alguén os quere. Procúrase que P á g i n a 13

16 saian. todas as formas de querer ben vistas na introdución temática á sesión Segundo paso: ANÁLISE DE HISTORIAS. Duración: 20 minutos. Proporciónanselles aos nenos e nenas catro situacións ficticias, pero realistas. Só nunha delas o neno ou nena quere ben de verdade a outra persoa. Nos outros casos, aprovéitase do seu cariño para evitar recibir un castigo, ou para obter un beneficio, ou obrígaa a facer algo que non quere por ser o seu amigo, ou que o humilla, ou que o traizoa... Dende estas situacións, constrúense cos nenos e coas nenas as condicións que fan falta para querer ben ou de verdade outra persoa. A pauta que se lles dá aos nenos e nenas participantes é a seguinte: Imaxina as seguintes situacións e dime, en cada unha delas, se cres que o neno ou a nena protagonista quere ben as outras personaxes de cada historia. Entrégaselles aos nenos e ás nenas un adhesivo ou unha tarxeta vermella e unha verde. Deben levantar a vermella se, ao lerlles a historia, cren que os nenos protagonistas quixeron mal os protagonistas e han levantar a verde se consideran que quixeron ben. Exemplos para traballar con nenos e nenas de 4 a 7 anos: 1. A avoa de Xoán pídelle que lle axude a facer o pastel da súa festa de aniversario e el dille que non quere, que se ocupe soa que para iso é a súa avoa e ten que facer esas cousas. 2. Lucía está triste porque morreu o seu cadelo, e Natalia abrázaa, consólaa e axúdalle a enterralo. 3. María dille a Irene que se non senta ao seu lado na clase non vai ser máis a súa amiga. P á g i n a 14

17 4. Lucía rompe un colar da súa nai e, cando esta o descobre, cóntalle á súa nai que viu como o seu irmán pequeno Vicente o rompía Terceiro paso: CONCLUSIÓN. Duración: 15 minutos. Pauta para os nenos e nenas participantes: Agora pensemos xuntos: que cousas farías ti por alguén a quen queres de verdade? A túa nai, a túa amiga, o teu irmán.... Daráselle a cada neno unha cartolina verde na que ha de escribir unha frase na que diga o que faría por alguén a quen quere ben. A seguir, pegaranse todas no encerado, nunha cortiza ou nunha cartolina, que quedará exposta na clase para tela sempre presente. Débese garantir que saian, entre outras respostas (de ser necesario, pódense guiar con preguntas), que querer ben outra persoa é...: 1. Protexela e coidala, sen pegarlle nin deixar que outros a firan. 2. Respectala sempre e non humillala diante doutros nin entre eles. 3. Compartir cousas, gardar os seus segredos e non a atacar coas cousas que lle doen cando haxa unha discusión. 4. Non obrigala nunca a facer algo que sabe conscientemente que está mal ou que lle vai facer dano. 5. Escoitala, falar con ela e non obrigala a facer cousas que non quere. 6. Bicala, abrazala. 7. Dicirlle cousas bonitas. 8. Xogar xuntos, pasar tempo xuntos. 9. Contarlle cousas. 10. Axudala cando está triste ou cando ten problemas. 11. Buscar axuda, se a necesita. P á g i n a 15

18 2.3. MATERIAIS Material da sesión (historias e lista de criterios para a posta en común). Cartolinas ou adhesivos de dúas cores para as historias. Material de escritura para os nenos e nenas (lapis, ceras, rotuladores...). Encerado e rotuladores. P á g i n a 16

19 Terceira sesión A CONFIANZA E OS SEGREDOS 3.0. DURACIÓN 55 minutos INTRODUCIÓN TEMÁTICA Á SESIÓN A estratexia básica que utilizan as persoas que abusan dun neno ou dunha nena é a manipulación, o engano e a ameaza. Na maioría dos casos, non empregan a forza física, posto que esta os fai conscientes da agresión e adoitan reaccionar. Non obstante, cando se aproximan e gañan a súa confianza, e a ser posible o seu cariño, logran unha posición de poder que é imprescindible para poder abusar deles. O abuso de poder é unha das claves esenciais que explican todas as formas de violencia. Por iso, o obxectivo da segunda sesión deste taller centrouse en traballar especificamente a relación entre o amor e o poder e en como a xente que os quere pode facerlles dano. A persoa que abusa 2, unha vez que logra esa posición de poder, ten que lograr que o neno ou a nena garde silencio sobre o que está acontecendo, para garantir a súa impunidade e a prolongación o máximo tempo posible do abuso. Este silencio ten un dobre valor do que é importante ser conscientes: 1. Por un lado, fai posibles a continuidade do abuso e a impunidade do agresor ou da agresora. 2 o abuso sexual cométeno homes e mulleres e sófreno nenos e nenas, aínda que en porcentaxes diferentes. pero é importante non esquecer ambos os dous datos nun programa de prevención do abuso sexual infantil. P á g i n a 17

20 2. Pero, por outro lado, produce no neno ou na nena un dano engadido ao do propio abuso: a culpa, a sensación de que ao non o contar está dalgún xeito permitíndoo, está a ser cómplice do abuso e que, se chega a revelar o que está pasando, as consecuencias non só irán cara ao agresor ou cara á agresora, senón cara a el ou cara a ela. As familias e os profesionais debemos ser conscientes de que, o expresen os nenos ou non, esta culpa sempre está presente, e debemos abordala ante calquera revelación que afrontemos. Por iso, é imprescindible ensinarlles aos nenos e ás nenas a que identifiquen esas estratexias de manipulación e engano e convén que saiban que a máis importante e clara é a que ten que ver con manter o segredo. Nesta sesión, os criterios que se deben traballar cos nenos e coas nenas son: 1. O afecto nunca pode usarse para lograr que fagan algo que non queiran facer, que se sabe que non está ben facer, ou que os seus pais nunca quererían que fixesen. 2. Non é que non haxa que gardar nunca un segredo: os segredos forman parte da intimidade das relacións e querer outra persoa tamén significa respectar a súa intimidade e gardar os seus segredos, eses son os segredos bos. 3. Un segredo malo que non se debe gardar é aquel que serve para ocultar un feito que pon en risco os propios nenos e nenas ou outra persoa ou que produce un dano directamente. Non se trata de que lles conten algo bo ou malo; ás veces, alguén pode compartir con eles algo que o pon triste só para que o escoiten e o consolen, pero non quere que o saiba ninguén máis e non lle fai dano o feito de non o contar. Ese é un bo segredo. Ou, ao revés, alguén pode pedirlles que garden o segredo sobre algo que lle parece moi gracioso ou que o divirte moito e que, non obstante, lles fai dano a outras persoas. Ese é un segredo malo. 4. De novo é importante reiterar o que xa se traballou na sesión anterior: alguén que os quere ben nunca lles pediría que gardasen o segredo malo, un segredo sobre algo que lles fai dano a eles ou a outras persoas. P á g i n a 18

21 3.2. METODOLOXÍA DA SESIÓN Primeiro paso: KIKO COME SEGREDOS. Duración: 15 minutos. Recórtanse dúas imaxes grandes de Kiko, unha tal como vén nos materiais e outra que se pinta caracterizada como se tivese unha indixestión (ventre inchado, expresión de dor na cara, mans no ventre...). Outra alternativa é construír unha marioneta de Kiko e representar as dores de tripa. A pauta que se lles ha dar aos nenos e nenas participantes é: Kiko é moi curioso, encántalle saber cousas, sobre todo se son segredos da xente. Sabedes o que é un segredo? Si? Contádeme algún exemplo dunha vez que gardásedes un segredo. Como vos sentistes? Pois a Kiko encántalle gardar segredos, é bo niso. Cando sabe cousas que os seus amigos ignoran séntese moi importante. Pero hai segredos que a Kiko non lle gusta saber, segredos que lle producen dor de tripa e que o poñen moi triste. Podédesme poñer un exemplo de segredo que lle dea dor de tripa a Kiko? E dun segredo que lle encante gardar?. O exemplo da dor de tripa ten un dobre valor, porque os nenos e as nenas máis pequenos, cando teñen unha preocupación ou unha dor que non poden ou non saben contar, maniféstano moi a miúdo con dores de tripa ou con problemas coa dixestión. É un indicador ao que as familias e os profesionais han de estar atentos, e que é moi doado de recoñecer como vivencia física nos nenos e nas nenas destas idades Segundo paso: SEGREDOS QUE FAN SENTIR BEN, SEGREDOS QUE FAN SENTIR MAL. Duración: 30 minutos. O docente recupera todas as historias que conten os nenos e as nenas e incítaos a que dean exemplos dos bos e malos segredos. Se os nenos non P á g i n a 19

22 contan suficientes historias, ou se os exemplos que poñen non reflicten todos os criterios que se deben traballar, pódense dar os seguintes exemplos: 1. A avoa de Kiko dille que lle vai preparar unha festa sorpresa de aniversario á súa mamá e que lle axude a esconder os regalos no armario do seu cuarto. Daralle dor de tripa a Kiko gardar este segredo? 2. Patricia, unha amiguiña de Kiko, cóntalle que lle quitou o seu lapis favorito a Tomás. Os dous ven que Tomás busca o seu lapis sen parar e que se está a poñer moi triste, pero Cleo pídelle a Kiko que non diga nada. Daralle dor de tripa a Kiko gardar este segredo? 3. Mario, un amiguiño de Kiko, tropezou e caeu esta mañá vindo ao colexio e, aínda que non se mancou, deulle moita rabia caer. Kiko abrázao e dille que non pasa nada, que el tamén caeu onte. E Mario dille que non llo conte a Patricia. Daralle dor de tripa a Kiko gardar este segredo? 4. Un día, cando Kiko está a xogar no parque cos seus amigos, un ancián achégase e proponlles xogar á pilla. Ao principio, Kiko e os seus amigos acceden e xogan con el, mentres as súas nais os miran de lonxe, pero entón o señor dilles ao oído que van crear unha regra secreta no xogo: cando un pille o outro, pódelle baixar os pantalóns e verlle o calzón. Doeralle a tripa a Kiko por gardar este segredo? Terceiro paso: CONCLUSIÓN. Duración: 10 minutos. Se ao final Kiko está moi indixesto de tantos segredos que gardou que non eran bos, o docente dilles que o próximo día lles ensinará como poden curarlle a tripa a Kiko. E asegúrase de que os nenos e as nenas comprenderon que nunca deben gardar un segredo que: Faga que se sintan mal. Lles permita a outros facerlles dano a eles ou a outros nenos. P á g i n a 20

23 Teñan que lles ocultar aos seus pais (salvo que sexa unha sorpresa preparada por eles mesmos ou pola súa familia para os seus pais). Veñan de persoas descoñecidas MATERIAIS Debuxos ou marioneta de Kiko. Rotuladores e cartolinas ou encerado para apuntar as historias. P á g i n a 21

24 Cuarta sesión APRENDER A PEDIR AXUDA 4.0. DURACIÓN 55 minutos INTRODUCIÓN TEMÁTICA Á SESIÓN A responsabilidade da protección dos nenos e das nenas de calquera forma de violencia é dos adultos, que son os responsables do seu coidado e educación: as súas familias, titores, educadores... De todos os xeitos, é importante facer protagonistas os nenos e as nenas da pequena parte que poden achegar para facer posible esa protección, porque é imprescindible e porque ademais os fai sentir capaces, máis seguros e menos impotentes ante as persoas que intenten facerlles dano. A mensaxe a un neno ou a unha nena destas idades nunca pode ser: deféndete, ha de ser: non intentes afrontalo só, busca axuda. Pedir axuda é a mellor estratexia de protección. Os nenos e as nenas deben sentir que non están sós e que non han intentar afrontar estas situacións sós, senón que deben pedir axuda, porque un adulto protector é a mellor das súas garantías de protección. Os nenos e as nenas non poden defenderse sós, pero si poden buscar axuda; este é o primeiro paso para defenderse, e só eles poden dalo. O abuso sexual acontece case sempre sen testemuñas, nunha situación de total indefensión por parte do neno ou da nena, polo que hai que ser moi coidadosos coas mensaxes de protección que se lles transmite, sobre todo a estas idades, para non as converter en mensaxes culpabilizadoras e revitimizadoras, tipo: por que non fixeches nada? por que non saíches correndo? por que non mo contaches antes?. P á g i n a 22

25 Pedir axuda é a primeira e máis importante estratexia de protección para calquera neno ou nena, pero sobre todo para os de idades máis temperás. Son os adultos que os queren ben e que os protexen os que se constitúen no garante do seu dereito a unha vida libre de violencia e cun desenvolvemento pleno. Por iso, é imprescindible como parte dun programa de prevención do abuso sexual infantil: 1. Dotalos de estratexias para pedir axuda. 2. Ensinarlles a recoñecerse eles mesmos como capaces de axudarse os uns aos outros. 3. Axudarlles a identificar claramente eses adultos protectores do seu ámbito METODOLOXÍA DA SESIÓN Primeiro paso: QUÉ FAI KIKO DESPOIS DO FINAL DO VÍDEO? Duración: 10 minutos. Comezamos a sesión recordando que Kiko pode chegar a ter unha gran dor de tripa por gardar malos segredos. E un deles é que alguén o toque onde non debe: Onde é? Cal é a regra de Kiko do primeiro día? Nese momento, e se o docente o considera, poden volver ver vídeo de A regra de Kiko. Cando remata, Kiko berra Non!, e vaise. Entón preguntámoslles aos nenos e nenas: Que pode facer Kiko para impedir que a man lle toque? Deben saír os seguintes pasos polo menos: Dicir Non!. Saír correndo. Pedir axuda. Entón preguntámoslles: A quen lle pedimos axuda? Como? P á g i n a 23

26 Segundo paso: A QUÉN LLE PEDIMOS AXUDA? O MURAL DA NOSA PROTECCIÓN. Duración: 30 minutos. Entre toda a clase píntase un mural que represente o barrio onde viven os nenos e as nenas; un mural onde estará a súa casa, o seu colexio e o parque a onde adoitan ir xogar. Os nenos van facendo debuxos das persoas ás que lles pedirían axuda 3. Recórtanse e vanse pegando no mural as distintas figuras, de forma que ao final cada neno ou nena identifique polo menos un adulto en cada ámbito onde se move: As súas familias: nais, pais, avós, irmáns... Os seus profesores do colexio, ou o equipo directivo ou de orientación... Na rúa, pode ser a policía ou os pais dos seus amigos. Que teñen en común todas esas persoas? Que respectan o neno ou a nena (primeira sesión). Que queren ben o neno ou a nena (segunda sesión). Que o neno ou a nena pode falar con eles, que confía neles (segunda e terceira sesión). Que nunca obrigaron o neno ou a nena a facer nada malo (terceira sesión) Terceiro paso: CONCLUSIÓN Duración: 15 minutos. O docente 3 repasa o mural, identifica as persoas debuxadas e pregúntalles aos nenos por que as debuxaron. Por outra banda, debe resaltar o importante que é para eles confiar nesas persoas, contarlles as súas cousas e 3 O docente deberá ter en conta que pode haber persoas que sexan de protección para uns nenos e que para outros sexan de risco, por ser vítimas de abuso sexual (do ámbito familiar ou persoas coñecidas). É importante ter preparadas respostas que permitan abordar a situación despois da sesión e en privado, sen que se poña en perigo a privacidade do neno ou da nena no grupo. P á g i n a 24

27 aprender a pedir axuda cando a necesiten. Convén salientar a cantidade de xente que hai no mural e o feito de que os nenos e as nenas non están sós. Hai que recordarlles tamén que teñen xente que os ama ben e que a mellor forma de protexerse é pedirlles axuda cando a necesiten. É fundamental traballar a idea de que non é máis valente quen intenta facer as cousas só cando ten medo, senón quen sabe pedir axuda para vencelo. Tamén se lles ha explicar aos nenos e ás nenas que o próximo día lles van ensinar ás súas familias ese mural e que van explicarlles por que para eles é importante telas preto e poder confiar nelas MATERIALES Cartolina y papelógrafo grande. Cartolinas de cores. Material de escritura para os nenos e as nenas (lapis, ceras, rotuladores...). Tesoiras. Pegamento. Chatolas ou fita adhesiva. P á g i n a 25

28 Quinta sesión FALEMOS COA MAMÁ E CO PAPÁ 5.0. DURACIÓN 55 minutos INTRODUCIÓN TEMÁTICA Á SESIÓN É imprescindible implicar as familias na prevención do abuso sexual para que esta sexa realmente eficaz. A metodoloxía proposta para levar a cabo esta implicación é a seguinte: 1. Introducir este tema nas reunións regulares que se teñen coas familias, darlles a coñecer a campaña, anticiparlles os contidos e as sesións que se van traballar cos seus fillos e explicarlles que, na última desas sesións, se espera a súa participación. Na charla inicial, proporcionaráselles ás nais, pais e titores toda a información sobre a campaña e sobre a guía informativa sobre abuso sexual infantil que acompaña esta guía didáctica. A charla inicial é importante para que as familias non se encontren desprevidas ante os comentarios dos nenos e das nenas sobre as sesións e os seus contidos. Deste xeito, poderán reaccionar axeitadamente, e isto é moi importante posto que o modo en que reaccionen, a actitude que adopten ante a problemática do abuso sexual infantil e as cousas que lles digan aos nenos e ás nenas son unha parte esencial do traballo preventivo cos seus fillos e fillas. 2. Realizar a última sesión de traballo conxuntamente entre os nenos e as nenas e as súas nais, pais e titores P á g i n a 26

29 O obxectivo desta última sesión compartida coas familias é dobre: por un lado, favorecer o diálogo familiar sobre a problemática do abuso sexual infantil, normalizar este tipo de conversacións e facerlles ver aos nenos e ás nenas que é algo do que poden falar con tranquilidade nos seus fogares. Por outro, trátase de lograr coa súa presenza que os nenos e as nenas identifiquen as súas nais, pais e titores como elementos de protección reais, persoas que van estar aí se as necesitan e ás que poden recorrer. A mellor estratexia de prevención do abuso sexual infantil e de calquera outra forma de violencia que poidan sufrir os nenos e as nenas é unha comunicación aberta e fluída entre estes e os seus pais, de xeito que, ao mínimo risco que exista, e ante calquera cousa que faga que se sintan mal, poidan compartilo coas súas nais, pais e titores. Esta é a maneira de parar a situación a tempo e de previr posibles contextos de abuso e, para lograr esta comunicación, as familias deben evitar dúas actitudes básicas: 1. A negación e a sobreprotección. 2. A alarma e a reacción excesiva. 1. A negación e a sobreprotección: Todos os pais e nais e as familias desexaron nalgún momento poder crear unha burbulla arredor dos seus nenos e nenas. Unha burbulla que os manteña a salvo da dor, do sufrimento, das bágoas ou da pena. E constrúena co convencemento de que, mentres permanezan nela, poderán controlar as cousas que lles pasan aos seus fillos, coñecerán as persoas coas que se relacionan e verán saberán os riscos que corren. Pero, ao final, acontece xusto o contrario, xa que os deixan sen ferramentas para defenderse no mundo tal cal é e porque, de tanto querer protexelos, fanos vivir nun mundo irreal. Na medida en que se fomenta a consciencia dun neno ou dunha nena sobre a existencia dos riscos, dáselle a oportunidade de xerar estratexias para recoñecelos e afrontalos. É esencial non manter os nenos e as nenas nunha burbulla, senón compartir con eles as preocupacións da vida real, na medida en que a súa capacidade de comprensión lles permita facelo. Non lles falar aos P á g i n a 27

30 nenos e nenas sobre o maltrato é unha forma de incrementar o seu risco de sufrilo porque: Non poden aprender a defenderse de algo que non saben que existe e que, polo tanto, non poden nin imaxinar. Non poden aprender a defenderse dun agresor ou agresora se non se lles explica que existen, ou se se lles segue dicindo que son sempre persoas descoñecidas, que están tolas ou borrachas, cando en realidade son, segundo demostran as investigacións, na súa maioría, persoas coñecidas para eles, que intentarán conquistar o seu cariño. Non poden nomear o abuso, por exemplo, se non se lles ensina os nomes dos órganos xenitais. Non poden aprender a lle dicir non! a un agresor ou agresora se nunca se lles dá a oportunidade de dicírllelo aos adultos do seu ámbito e, despois, háselles facer caso e respectarse o seu criterio. Se nunca se lles permite vivir as pequenas penas (as despedidas, as frustracións, negarlles algo que queren), ou as non tan pequenas (como a morte ou a enfermidade), cando lles chegue o momento de afrontar dores importantes non terán referentes nin estratexias para facelo. 2. A alarma e a reacción excesiva: Nunha postura aparentemente oposta, os pais e nais e as familias poden insistir moito nos perigos potenciais ou reaccionar dun xeito excesivo e dramático ante unha revelación. Non obstante, estas respostas e as actitudes de negación e sobreprotección vistas no parágrafo anterior son dous extremos que se tocan, porque tanto negar algo facendo coma se non existise, coma obrigar a que os nenos e as nenas vivan tan asustados de todo o malo que pode chegar a acontecerlles, lévaos a vivir nunha burbulla que limita o seu desenvolvemento e a súa felicidade. P á g i n a 28

31 Ademais, a maioría das nais e dos pais que reaccionan excesivamente non son conscientes de que lles transmiten unha mensaxe subliminar moi perigosa aos seus fillos e fillas. Ao velos tan bloqueados e alarmados polo tema, os nenos e nenas non senten que poidan apoiarse neles, senón máis ben que teñen que ocultarlles aos seus pais calquera cousa que faga que se sintan tan mal. Os nenos ven os seus pais sen recursos para afrontar o problema, superados por el, e consideran que o abuso é unha ameaza ao benestar das súas familias, de forma que os nenos e as nenas, se chega o caso de ter que afrontar un abuso ou calquera outra clase de violencia, adoitan asumir un rol de coidador cos seus pais, e ocúltanlles os seus problemas ou o seu propio sufrimento para non os facer sufrir máis. Á súa propia culpa e dor engádenlle a dos seus pais e, deste xeito, quedan sen a súa mellor ferramenta de protección: a presenza duns pais adultos que asuman o seu rol protector. Polo tanto, non se trata de negar o que acontece, pero tampouco de educar dende o medo. Trátase de falar abertamente, pero con calma, dunha realidade dura e dolorosa, para que os nenos e as nenas teñan claro que, se algunha vez chegan a ter que afrontala eles mesmos ou alguén que queren, non estarán sós e terán o apoio de persoas adultas para facelo. E o mellor modo de facelo é formar parte, dende o principio, do programa de prevención e dedicarlle unha sesión especificamente ao traballo conxunto cos nenos e nenas e coas súas familias METODOLOXÍA DA SESIÓN Primeiro paso: QUÉ APRENDEMOS? Duración: 30 minutos. Os nenos e as nenas, coa axuda do seu docente, vanlles explicar ás súas nais e pais o que aprenderon nas catro sesións anteriores. Pódense distribuír as tarefas entre os nenos e as nenas, de forma que os pais vexan: P á g i n a 29

32 1. O vídeo ou o conto de A regra de Kiko. 2. Os criterios que seguen os nenos e as nenas para saber que os seus pais os queren ben. 3. Kiko indixestado de malos segredos. 4. O Mural da Nosa Protección. Os nenos e as nenas deberán explicarlles aos seus pais o que lles quedou de cada sesión, de forma que os pais escoitan nas súas propias palabras o aprendido e como os nenos e as nenas fan tamén un resumo recordatorio de todo o traballado. É responsabilidade do docente garantir que se recuperen na posta en común os contidos esenciais Segundo paso: ROLDA DE PREGUNTAS. Duración: 15 minutos. As nais e os pais poderán preguntarlles todas as dúbidas que lles xurdan aos seus fillos e fillas. Proponse tamén que as nais e os pais engadan ao mural as persoas ás que lles pedirían axuda, porque así poderán ir aparecendo outros adultos e outras institucións que farán que os nenos e as nenas se sintan aínda máis protexidos. Tamén pode ser enriquecedor que conten un exemplo de bo segredo e de mal segredo sobre os que teñan que decidir se o gardan ou non Terceiro paso: AVALIACIÓN. Duración: 15 minutos. Recoméndase realizar a avaliación das sesións por parte dos nenos e nenas nesta sesión final, para que as nais e os pais poidan escoitar o aprendido polos nenos. A avaliación, dada a idade dos nenos, pode ser tan sinxela como: P á g i n a 30

33 Dinos que é o que máis che gustou de todo o que vimos estes días. Dinos que é o que menos che gustou de todo o que vimos estes días. E pódese finalizar engadindo: Dinos algo sobre o que quedaches con ganas de falar máis ou de saber máis. As nais e os pais respectivos encárganse de escribir todos os contidos que os seus fillos e fillas saquen en papeis adhesivos de cores que se pegan na parede a xeito de resumo e de recoller todas as súas propostas para continuar o traballo. Ademais, pódese valorar facilitarlles ás familias un breve cuestionario para que o cubran todos xuntos, unhas semanas despois de que finalicen as sesións, para que avalíen conxuntamente os cambios e as aprendizaxes desenvolvidas na familia MATERIAIS Para O vídeo: reproductor (ordenador o u DVD) e proxector, exemplar do vídeo A Regra de Kiko". Para o conto: exemplar do conto A Regra de Kiko. Kiko marioneta ou recortable utilizado na terceira sesión ("Kiko come segredos"). O Mural da nosa Protección, realizado na cuarta sesión. Papeles adhesivos de cores. P á g i n a 31

34 Material de escritura para os nenos e as nenas e para os familiares (l apis, ceras, rotuladores...). P á g i n a 32

35 Co apoio e coa colaboración de