MARC O DE LA IPPF PARA LA EDUC A CIÓN INTEGRAL EN SEXUALIDAD
|
|
- Óscar de la Fuente Vera
- hace 6 años
- Vistas:
Transcripción
1 MARC O DE LA IPPF PARA LA EDUC A CIÓN INTEGRAL EN SEXUALIDAD Un o d e los o bje tiv os est a ble cid os d e ntro d el M arc o Estra té gic o d e l a F e d era ció n Intern a cio n a l d e Pl a nific a ció n d e l a F a mili a es A u m e nt ar el a c c eso a un a e d u c a ció n int e gral e n se xu a lid a d, orie nt a d a a l a juv e ntu d y se nsible al te m a d e g é n ero. El prese nt e d o c u m e nto se h a d esarroll a d o p ara a p o y a r ese o bje tiv o, y p ara a pro v e c h ar l as re c o m e n d a cio n es d e un a e xte nsa c o nsult a intern a cio n a l (c o n l a p a rti cip a ció n d el p erso n a l d e l a IPPF, g e nt e jo v e n y org a niz a cio n es ext ern as) 1. A d e m ás d e pro p orcio n ar un a re visió n g e n eral minu ciosa d e l a Ed u c a ció n Inte gral e n Se xu a lid a d (EIS), est e d o c u m e nto pre t e n d e inspirar id e as e inici ar disc usio n es, pro p orcio n a n d o a l as Aso ci a cio n es Mie m bros un m arc o d e pl a n e a ció n b ásic o p a ra l a EIS. P ara c o nsult ar re c ursos m ás d e t a ll a d os y m u estras d e c urrí c ulos, p or f a v or v e a l a se c ció n Re c ursos Útiles a l fin a l d e est e d o c u m e nto. Por qué un Marco de Referencia? La IPPF b usc a pro m o v er un m o d elo d e e d u c a ció n e n se xu a lid a d q u e c o nsid ere l as dif ere nt es din á mic as d e p o d er q u e est á n int errel a cio n a d as y q u e influ e n ci a n l as d e cisio n es sexu a les y los result a ntes im p a c tos e m o cio n a les, m e nt a les, físic os y so ci a les e n el d esarrollo d e c a d a p erso n a. Nu estro e nfo q u e in cluy e un é nf asis e n l a e xpresió n se xu a l, l a re a liz a ció n se xu a l y el pl a c er. Esto re prese nt a un a lej a mie nto d e l as m e to d olo gí as q u e se e nfo c a n e xclusiv a m e nt e a los asp e c tos re pro d u c tiv os d e l a sexu a lid a d e n a d olesc e ntes. Un a e n c u est a int ern a h a d e m ostra d o q u e l a m a yorí a d e l as Aso ci a cio n es Mi e m bros d e l a IPPF est á n inv olu cra d as e n l a e d u c a ció n e n sexu a lid a d, p ero m u c h as d e ell as c o nsid era n q u e se n e c esit a m a yor orie nt a ció n so bre Ed u c a ció n Int e gra l e n Se xu a lid a d. M u c h as Aso ci a cio n es Mi e m bros h a n id e ntific a d o l a n e c esid a d d e vin c ul ar l a pre v e n ció n y e d u c a ció n rel a tiv as al VIH c o n l a e d u c a ció n e n se xu a lid a d, d e form a q u e a tie n d a l as n e c esid a d es esp e cífic as d e l a g e nt e jo v e n, esp e ci alm e nte d e q uie n es viv e n c o n VIH/SID A. H a y e vid e n ci a cre cie nt e p a ra d e m ostrar q u e los pro gra m as b asa d os exclusiv a m e nt e e n l a a bstin e n ci a so n in e f e c tiv os, a un q u e a lg un os g o biern os y org a niz a cio n es c o ntinú a n pro m o vié n d olos. La IPPF d esa c o nsej a e n érgi c a m e nte los pro gra m as d e e d u c a ció n e n se xu a lid a d q u e se e nfo c a n sol a m e nt e e n l a a bstin e n ci a. La IPPF tie n e l a c o nvi c ció n d e q u e to d as l as p erso n as jó v e n es tie n e n d ere c h o a ser inform a d as so bre su sexu a lid a d y so bre su salu d sexu a l y re pro d u c tiv a, y q u e ti e n e n d ere c h o a to m ar sus pro pi as d e cisio n es a l resp e c to. La Ed u c a ció n Int e gral e n Se xu a lid a d re prese nt a estos id e a l es y, c o m o t a l, c o ntrib uy e al tra t a mi e nto a d e c u a d o d e los d ere c h os sexu a les y re pro d u c tiv os d e l a g e nt e jo v e n. La IPPF esp era c errar l a bre c h a q u e se p ara el m un d o d el se xo se g uro y los servicios d e salu d (q u e c o n fre c u e n ci a re c urre n a un l e n g u a je n e g a tiv o y re pro b a torio) d el m un d o d e l as p erc e p cio n es p o p ul ares y exp erie n ci a p erso n a l (q u e c o n fre c u e n ci a usa n un le n g u a je m ás p ositiv o a c erc a d el pl a c er y el g ozo). En esp e ci a l, es n e c esario re c u p era r p arte d el le n g u a je utiliz a d o p or l a in d ustri a d el sexo c o m erci a l, p ara p o d er re prese nt ar el se xo se g uro c o m o div ertid o y pl a c e nt ero. La IPPF cre e q u e los t a b ú es se xu a les, q u e so n result a d o d e l a c ultura y l a religió n, n o so n b arreras insu p era bles p ara a m pli ar el alc a n c e d e l a e d u c a ció n e n se xu a lid a d. D e h e c h o, si se pl a nific a y d esarroll a e n un a form a se nsibl e y b asa d a e n l a c ol a b ora ció n (sig uie n d o los prin cipios q u e se resu m e n e n est e d o c u m e nto), es p osible im ple m e nt ar los pro gra m as y p a ut as d e EIS m ás a pro pi a d os. Fin a lm e nt e, un a re visió n re ci e nte 2 re a liz a d a p or IPPF/UNFPA d est a c ó l a n e c esid a d d e a u m e nt ar los vín c ulos e ntre l a sa lu d d e l as y los a d olesc e nt es y el tra b a jo e n m a teri a d e d esarrollo e n g e n eral, a tra v és d e l a cre a ción d e pro gra m as d e Ed u c a ció n Int e gral e n Sexu a lid a d b as a d os e n un m arc o d e d ere c h os. La IPPF esp era q u e est e M arc o cre ará o p ortunid a d es p ara c o nstruir nu e v as ali a nz as c o n org a niz a cio n es y a g e n ci as ext ern as q u e c o m p a rt a n nu estra m a n era d e p e nsar. Cómo usar este documento Este d o c u m e nto re fleja el p e ns a mie nto a c tu a l d e l a IPPF so bre difere nt es ele m e ntos im p ort a nt es d e l a EIS, id e ntific a d os c o m o sig u e: 1. G é n ero; 2. Salu d Sexu a l y Re pro d u c tiv a ; 3. C iu d a d a ní a sexu a l; 4. Pl a c er; 5. Viole n ci a ; 6. Div ersid a d; y 7. Rel a cio n es. 1 P ar a m a y or inform a ció n so bre el pro c eso d e c o nsult a, v e a : Sexu alid a d Int e gr a l: Inform e resu mid o p ar a l a IPPF. (2005), Lo n dres. IPPF. 2 Pric e, N eil (2004). At e n ció n a l as N e c esid a d es d e Salu d y D ere c h os Re pro d u c tiv os d e l a G e nt e Jo v e n d esd e l a C IPD: La c o ntrib u ció n d el UNFPA y l a IPPF. Inform e Resu mid o. 1
2 Est e d o c u m e nto d e b e ser utiliz a d o p or l as Aso ci a cio n es Mi e m bros p ara c o m ple m e nt ar los pro gra m as y p a ut as exist e nt es d e EIS, y les a yu d ará a p o n erse al t a nto so bre el d esarrollo d e l as nu e v as p olíti c as y pro gra m as d e EIS. El d o c u m e nto t a m bié n p u e d e c o nstituir l a b ase d e futuros c urríc ulos e n l as Aso ci a cio n es Mi e m bros. Las necesid ades de la gente joven En l a a c tu a lid a d, l as n e c esid a d es e m o cio n a les, so ci a l es y d e s a lu d d e l a g e nt e jo v e n 3 n o est á n sie n d o c o m ple t a m e nt e sa tisfe c h as. C a d a a ñ o, a l m e n os 111 millo n es d e nu e v os c asos d e inf e c cio n es d e tra nsmisió n sexu a l (ITS) c ur a bl es y l a mit a d d e to d as l as nu e v as inf e c cio n es p or VIH o c urre n e ntre p erso n as jó v e n es; y h ast a 4.4 millo n es d e niñ as e ntre los 15 y 19 a ñ os d e e d a d b usc a n so m e t erse a a b ortos l a m a yorí a d e los c u a les so n inse g uros. Di ez p or cie nto d e los p artos e n el m un d o so n d e m a dres a d ol esc e nt es, q uie n es tie n e n t asas m u c h o m ás a lt as d e m u ertes m a t ern as q u e l as m ujeres d e m a yor e d a d. Las t asas d e a b uso se xu a l re p ort a d as e n 19 p a íses oscil a n e ntre 7 y 34 p or cie nto p ara niñ as y e ntre 3 y 29 p or ci e nto p ara niñ os. C a d a cin c o minutos un a p erso n a jo v e n c o m e t e suicidio, c o n fre c u e n ci a d e bid o a pro bl e m as e m o cio n a les y so ci a les rel a cio n a d os c o n su salu d se xu a l y re pro d u c tiv a, c o m o l a viole n ci a sexu a l y el t érmin o d e rel a cio n es. 4 La g e nt e jo v e n e nfre nt a cre cie nt es presio n es e n rel a ció n c o n el se xo y l a sexu a lid a d, in cluy e n d o m e nsa jes y n orm as e n c o nflicto. Por un l a d o, el se xo es visto c o m o n e g a tiv o y se aso ci a c o n l a c ulp a, el t e m or y l a e nferm e d a d; p ero, a tr a v és d e los m e dios y l as a mist a d es, se prese nt a c o m o p ositiv o y d ese a ble. Ta l es presio n es p u e d e n p erp e tu arse p or l a f a lt a d e inform a ció n c orre c t a, h a bilid a d es y c o n cie n ci a d e sus d ere c h os, así c o m o p or e xp e c t a tiv as aso ci a d as a l g é n ero. Las p erso n as jó v e n es p u e d e n se ntir q u e c a re c e n d e un a v oz e n el d e b a t e so bre ell as mism as, p ero q u e rara v ez l as inv olu cra, o q u e l a re a lid a d d e sus vid as y el d es arrollo d e sus id e ntid a d es sexu a les n o so n c o m pre n did os. Esto result a e n q u e m u c h as p erso n a s jó v e n es n o so n c a p a c es o tie n e n re c h a zo a b usc a r a yu d a c u a n d o l a n e c esit a n, y p u e d e im p e dirles a p ort ar ele m e ntos a los pro c esos d e el a b ora ció n d e p olític as y to m a d e d e cisio n es. Los derechos de la gente joven La IPPF est á c o m pro m e tid a a pro v e er y pro m o v er servicios a mig a bles p ara l a juv e ntu d, q u e se a n f á cilm e nte a c c esibles p ara to d as l as p erso n as jó v e n es in d e p e n die nt e m e nt e d e su e d a d, sexo, est a d o civil o situ a ció n fin a n ci era. La IPPF re c o n o c e el d ere c h o d e 3 D efinid a e ntre a ñ os d e e d a d. 4 Vid as Jó v e n es e n Riesg o, P a n os Inform e N o. 35, to d a l a g e nte jo v e n a g oz ar d el sexo y e xpresar su sexu a lid a d d e l a m a n era q u e elij a. La Políti c a d e l a IPPF so bre l a Juv e ntu d 5 est a ble c e q u e l a F e d era ció n est á c o m pro m e tid a a pro m o v er, prote g er y d e f e n d er los d ere c h os a l a salu d se xu a l y re pro d u c tiv a d e to d a l a g e nt e jo v e n. Esto in cluy e el d ere c h o a l a inform a ció n y e d u c a ció n e n sexu a lid a d, y el d ere c h o al pl a c er y l a c o nfi a nz a e n l as rel a cio n es y e n to d os los asp e c tos d e su se xu a lid a d. Ta l inform a ció n y e d u c a ció n d e b e a u m e nt ar l a in d e p e n d e n ci a y a uto estim a d e l a g e nte jo v e n, y pro p orcio n arle los c o n o cimi e ntos y c o nfi a nz a p ara to m ar d e cisio n es inform a d as. A di cio n a lm e nt e l a Polític a so bre l a Juv e ntu d est a ble c e q u e: La inform a ció n d e b e ser a c c esibl e a niñ as, niñ os y jó v e n es d e to d as l as e d a d es, d e a c u erd o c o n sus c a p a cid a d es e n e v olu ció n. La s p erso n as jó v e n es d e b e n re cibir l a inform a ció n q u e les p ermit a se ntirse c ó m o d as y c o nfi a d as a c erc a d e sus c u erp os y d e su sexu a lid a d, in d e p e n die nte m e nt e d e q u e se a n o n o sexu a lm e nte a c tiv as y d e su orie nt a ció n sexu a l. D e b e est ar disp o nible l a EIS q u e a yu d e a l a g e nt e jo v e n a a d q uirir l as a ptitu d es p ara n e g o ci ar sus rel a cio n es y prá c ti c as sexu a les m ás se g uras, y s a b er d e cidir c u á n d o te n er un a rel a ció n sexu a l. Se n e c esit a estra t e gi as d e a m plio alc a n c e dirigid as a l a g e nte jo v e n t a nto d e ntro c o m o fu era d e l as esc u el as. D e b e prest arse esp e ci a l a te n ció n a l a g e nte jo v e n e n m a yor d esv e nt a j a. Los pro gra m as d e EIS d e b e n b asarse e n l as pro pi as p olític as p ara l a juv e ntu d y p a ut as re gio n a les rele v a nt es d e l as Aso ci a cio n es Mie m bros. La C o nv e n ción d e l a O NU so bre los D ere c h os d el Niñ o 6 est a bl e c e q u e l as y los niñ os y l a g e nte jo v e n tie n e n el d ere c h o a l disfrute d el m ás alto niv el p osible d e salu d, a c c eso a los servicios d e salu d (Artí c ulo 24), y a c c eso a l a inform a ció n q u e les p ermit a to m ar d e cisio n es a c erc a d e su salu d (Artí c ulo 17), in cluy e n d o l a pl a nific a ció n f a mili ar (Artí c ulo 24). Ta m bié n tie n e n el d ere c h o d e ser esc u c h a d as, e xpresar sus o pinio n es y ser inv olu cr a d as e n l a to m a d e d e cisio n es (Artí c ulo 12). Tie n e n el d ere c h o a l a e d u c a ció n q u e les a yu d e a a pre n d er, d esa rroll ar y a l c a nz ar el m á xim o d e sus p osibilid a d es y pre p ara rl es p ara ser c o m pre nsiv as y tolera ntes h a ci a otras p erso n as (Artíc ulo 29). A dicio n a lm e nt e, l a g e nt e jo v e n ti e n e el d ere c h o a n o ser discrimin a d a (Artí c ulo 2). 5 Política 4.7: Satisfacción de las Necesidades de la Gente Joven 6 V er: / w w w.oh c hr.org /sp a nish /l a w / crc.htm (P á gin a c o nsult a d a el 9 d e julio d e 2006) 2
3 El Rol de la IPPF y sus Asocia ciones Miembros La IPPF es l a prin cip al pro v e e d ora v olunt ari a, n o g u b ern a m e nt a l y d e fe nsora d e l a salu d y los d ere c h os se xu a l es y re pro d u c tiv os a niv el m un di a l, c o n 151 Aso ci a cio n es Mi e m bros y millo n es d e p erso n as v olunt ari as q u e pro v e e n inform a ció n y servicios e n m ás d e 180 p a íses e n to d o el m un d o esp e ci alm e nt e e n los p a íses p o bres, insufici e nte m e nt e a t e n did os y m argin a d os. A un q u e l a IPPF n o es prim ari a m e nte un org a nism o e d u c a tiv o, ti e n e v ari as fort a l ez as q u e p u e d e n a pro v e c h arse p ara pro m o v er l a EIS y q u e c o m ple m e nt a n los e nfo q u es d e otra s a g e n ci as intern a cio n a les. Est as in cluy e n l a e d u c a ció n d e p ares; l a d o c u m e nt a ció n e int erc a m bio d e m ejores prá c ti c as; el d esarrollo d e a li a nz as e n c ol a b ora ció n e ntre servicios d e salu d, O N G s, g o biern os y pro v e e d ores d e servicios e d u c a tiv os; y l a d e f e nsa y pro m o ció n d e l a EIS y los d ere c h os d e l a g e nt e jo v e n. Un a pro p orció n sig nific a tiv a d e l as y los v olunt arios d e l as Aso ci a cio n es Mie m bros so n p erso n as jó v e n es, e n p arti c ul ar e d u c a d oras p ares. En m u c h os p a íses, l as Aso ci a cio n es Mi e m bros d e l a IPPF ofre c e n un a v arie d a d d e servicios a mig a bl es p ara l a juv e ntu d y d ese m p e ñ a n un rol sig nific a tiv o e n l a a t e n ció n a l as n e c esid a d es sexu a les y re pro d u c tiv as d e l a p o bl a ció n jo v e n. Una definición de la Educ a ción Integral en Sexualid ad Un e nfo q u e a l a Ed u c a ció n Int e gral e n Sexu a lid a d b asa d o e n un m arc o d e d ere c h os b usc a e q uip a r a l a g e nt e jo v e n c o n los c o n o cimi e ntos, a ptitu d es, a c titu d es y v a lores q u e n e c esit a n p ara d e t ermin ar y g oz ar d e su sexu a lid a d físic a y e m o cio n a lm e nt e, a niv el in divid u a l y e n sus rel a cio n es. V e a l a sexu a lid a d d e m a n era h olísti c a y d e ntro d el c o ntexto d el d esarrollo e m o cio n a l y so ci a l. Re c o n o c e q u e l a inform a ció n p or sí mism a n o es suficie nte. La g e nt e jo v e n n e c esit a te n er l a o p ortunid a d d e a d q uirir l as a ptitu d es ese n ci ales p ara l a vid a y d esarroll ar un a a c titu d y v a lores p ositiv os. La Educ a ción Integral en Sexualidad debe ayudar a la gente joven a: Adquirir So bre sus d ere c h os sexu a les y informa ción re pro d u c tiv os; inform a ció n p ara correcta disip a r mitos; re f ere n ci as a re c ursos y servicios Desarrollar aptitudes para la vida C o m o el p e nsa mie nto críti c o; a ptitu d es d e c o m uni c a ción y n e g o ci a ció n, d e a uto d esarrollo, d e to m a d e d e cisio n es; se ntid o d e sí mism o; c o nfi a nz a ; asertivid a d; c a p a cid a d d e to m a r resp o nsa bilid a d; c a p a cid a d d e form ul ar pre g unt as y d e b usc ar a yu d a, e m p a tí a Alimentar a ctitudes y valores positivos A p ertura d e m e nt e; resp e to p or sí mism o y p or otros; a uto v a lora ció n y a uto estim a p ositiv as; c a p a cid a d d e ofre c er c o nsu elo; a c titu d sin prejuicios; se ntid o d e resp o ns a bilid a d; a c titu d p ositiv a h a ci a su salu d se xu a l y re pro d u c tiv a. La Ed u c a ció n Int e gral e n Sexu a lid a d c u bre un a a m pli a g a m a d e t e m a s rel a cio n a d os c o n los asp e c tos t a nto físi c os c o m o bioló gi c os d e l a sexu a lid a d, así c o m o c o n los asp e c tos e m o cio n a les y so ci a les. Re c o n o c e y a c e pt a a to d a l a g e nt e c o m o seres sexu a les y se o c u p a d e m u c h o m á s q u e sol a m e nt e l a pre v e n ció n d e e nferm e d a d es o e m b ara zo. Los pro gra m as d e EIS d e b e n a d a pt arse a l a e d a d y e t a p a d e d esarrollo d el gru p o o bje tiv o. P ara m a yor inform a ció n so bre c o nt e nid os y c urrí c ulos, p or f a v or c o nsult e l a se c ción Re c ursos Útiles. Siete Componentes Esenciales de la Educ a ción Integral en Sexualidad 7 1. G énero e xplora ció n d e los roles y a trib utos d e g é n ero; c o m pre nsió n d e l as p erc e p cion es d e m asc ulinid a d y f e minid a d d e ntro d e l a f a mili a y a tra v és d el ciclo d e vid a ; n orm as y v a lores c a m bi a nt es e n l a so ci e d a d; m a nifest a cio n es y c o nse c u e n ci as d e los prejuicios, est ere otip os y d esig u a ld a d d e g é n ero. 2. Salud sexual y reproductiva c o m pre nsió n d e l as ITS y VIH, q u é so n y c ó m o pre v e nirl as; o p cio n es e inform a ció n so bre el e m b ara zo; resp u est a sexu a l; vivie n d o c o n VIH; c ó m o usar los c o n d o n es; a n a to mí a ; sexu a lid a d y el ciclo d e vid a (i. e. p u b ert a d, m e n o p a usi a, pro ble m as sexu a les). 3. Ciud adanía Sexual c o n o cimi e nto d e los d ere c h os hu m a n os int ern a cio n a les y d e l as p olític as, l e y es y estru c turas n a cio n a les; c o m pre nsió n d e q u e l a c ultura es din á mic a ; disp o nibilid a d d e servicios y re c ursos y l a form a d e t e n er a c c eso a ellos; p arti cip a ció n; prá c ti c as y n orm as; d e f e nsa y pro m o ció n; d ere c h o a d e cidir; prote c ció n; c o nse ntimie nto y el d ere c h o d e t e n er rel a cio n es sexu a les sólo c u a n d o l a p erso n a est a list a p ara ello. 4. Pla cer c o m pre nsió n d e q u e el sexo d e b e ser a gra d a bl e y n o forz a d o; q u e es m u c h o m ás q u e el c oito; q u e l a se xu a lid a d es p arte d e l a vid a d e c a d a p erso n a ; biolo gí a y e m o cio n es q u e est á n d e trás d e l a resp u est a se xu a l; g é n ero y pl a c er; m asturb a ció n; a m or, d ese o y rel a cio n es; c o m unic a ción int erp erso n a l; l a div ersid a d d e l a sexu a lid a d; l a prim era exp erie n ci a se xu al; c o nse ntimie nto, a l c o h ol y dro g as, y l as im plic a cio n es d e su uso. 7 P ara inform a ció n m ás d e t a ll a d a, v e a : Sexu a lid a d Int e gr al: Inform e resu mid o p ara l a IPPF. (2005), Lo n dres. IPPF. 3
4 5. Violencia explora ció n d e los difere nt es tip os d e viole n ci a h a ci a el h o m bre y l a m ujer, y l a form a e n q u e se m a nifiest a n; d ere c h os y le y es; o p cio n es d e a p o yo disp o nibles y b úsq u e d a d e a yu d a ; n orm as c o munit ari as (p o d er, g é n ero) y mitos; pre v e n ció n, in cluy e n d o pl a n es d e se g urid a d p erso n al; t é c ni c as d e d e fe nsa p erso n a l; c o m pre nsió n d e l a din á mi c a d e víc tim as y a t a c a nt es; m e c a nism os d e re f ere n ci a a pro pi a d os p ara so bre vivi e nt es. 6. Diversid ad re c o n o cimie nto y c o m pre nsió n d e l a a m plitu d d e l a div ersid a d d e nu estras vid as (Ej. f e, c ultura, orig e n é tni c o, est a tus so cio e c o n ó mic o, c a p a cid a d / disc a p a cid a d, est a tus VIH y orie nt a ció n se xu a l); un a o pinió n p ositiv a d e l a div ersid a d; re c o n o cimie nto d e l a discrimin a ció n, sus e f e c tos d a ñin os y c a p a cid a d p ara lidi ar c o n ellos; d esarrollo d e un a cre e n ci a e n l a ig u a ld a d; a p o yo a l a g e nt e jo v e n p ara q u e v a y a m ás all á d e sol a m e nt e l a tol era n ci a (v er Esc a lera d e l a Tolera n ci a d e O lsso n e nse g uid a ). Esc a ler a d e l a Toler a n ci a d e O lsson a d a p t a d a 8 : 5 4 C ele br a ció n 3 C o m pre nsió n M utu a d e l a div ersid a d! 2 Resp e to 1 A c e p t a ció n Tolera n ci a -1 A ntip a tí a -2 Prejui cio / Ho m ofo bi a -3 Discrimin a ció n / Estig m a -4 O dio / Viole n ci a Rela ciones dif ere nt es tip os d e rel a cio n es (ej. f a mili ares, a mistosas, sexu a les, ro m á nti c as, e t c.), e m o cio n es, intimid a d (e m o cio n a l y físic a ), d ere c h os y resp o ns a bilid a d es, din á mic a d e p o d er, y re c o n o cimie nto d e l as rel a cio n es s a lu d a bles y e nf ermiz as, y c o ercitiv as. Impartición de la Educ a ción Integral en Sexualidad La EIS p u e d e c o m ple m e nt ar un c urríc ulo e xist e nte d e ntro y fu era d e l a esc u el a. H a y m u c h a s o p ortunid a d es p ara im p artir e d u c a ció n e n sexu a lid a d a d e m ás d el saló n d e cl ase form a l y d e los e ntorn os e n a l interior d e los servicios d e salu d. Esto in cluy e im p artir e d u c a ció n e n sexu a lid a d e n áre as d e esp era y clu b es juv e nil es, e n salo n es d e p elu q u erí a, a tra v és d e t a xist as, d e t e a tro c o m unit ario y e v e ntos d e m e dios, así c o m o in c orp orá n d ol a e n los ritu a les tra di cio n a les. Es pro b a ble q u e m u c h os tip os d e p erso n as se inv olu cre n e n l a e d u c a ció n e n sexu a lid a d, p ero p ara 8 H a ns O lsso n (2005). Su e ci a : Riksförb un d e t för sexu ell u p plysnin g (RFSU). l a IPPF y sus Aso ci a cio n es Mie m bros, ju e g a n un p a p el cl a v e l as y los pro v e e d ores d e servicios d e salu d, e d u c a d ores p ares, p a dres y m a dres, m a estros, y otros e d u c a d ores. Sin im p ort ar q uie n im p art a l a EIS, id e a lm e nt e d e b e: t e n er inform a ció n, c a p a cit a ció n, h erra mie nt as, a p titu d es y c u a lid a d es a pro pi a d as; t e n er un a a d e c u a d a c o m pre nsió n d e l a g e nte jo v e n y d e su a g e n d a ; t e n er l a int e n ció n d e ilustr ar, tra nsform ar y pre p arar a otras p erso n as; ser a lg uie n e n q uie n l a g e nt e jo v e n p u e d a c o nfi ar y se ntirse c ó m o d a, y q u e se p a c ó m o cre ar un a m bie nte pro picio; ser a lg uie n q u e im p art a c o n o cimie ntos y f a cilit e el d es arrollo d e a ptitu d es; ser a c c esible y n o t e n er prejui cios, ni un a a g e n d a p erso n a l q u e q uiera im p o n er. Q ui e n es im p art e n e d u c a ció n e n se xu a lid a d, y a se a e n form a p erso n a liz a d a o e n gru p os, n e c esit a n l a inform a ció n, a p titu d es y a c titu d es n e c esari as p ara h a c erlo d e m a n era efe c tiv a. P ara esto es ese n ci a l c o nt ar c o n l a c a p a cit a ción, así c o m o c o n el a p o yo y su p ervisió n c o ntinu os, y a c c eso a re c ursos y m a teri a les. 9 Principios de prá ctic as recomendables La e vid e n ci a d eriv a d a d e l a prá c ti c a y l a inv estig a ció n su giere q u e l a Ed u c a ció n Int e gral e n Se xu a lid a d es m ás b e n e fi cios a y sig nific a tiv a p ara l a g e nte jo v e n c u a n d o se d esa rroll a d e a c u erd o c o n ci ertos prin cipios. Estos prin cipios se h a n a gru p a d o b a jo tres a m plios e n c a b ez a d os: pl a n e a ció n, im p arti ció n, y v a lora ció n y e v a lu a ció n. 10 Q ui e n es im ple m e nt e n pro gra m as d e EIS d e b e n est ar inv olu cra d os e n l as tres áre a s. 1. Plane a ción Es im p ort a nte q u e d e fe n d a m os y pro m o v a m os l a e d u c a ció n e n se xu a lid a d e n c o ordin a ció n c o n a g e n ci as c ol a b ora d oras a niv el int ern a cio n a l, n a cio n a l y lo c a l, in cluy e n d o l as a g e n ci as religiosas. C o nsid era bl es esfu erzos se h a n h e c h o p ara ele v ar l a c o n cie n ci a a c erc a d e los pro bl e m as q u e e nfre nt a l a g e nt e jo v e n a l inv olu crar a l a s c o m unid a d es p ara m ejorar l a c a lid a d d e vid a d e l as y los jó v e n es d e ntro d e l a c o m unid a d. - C o nsultorí a p arti cip a nt e 9 Sexu a lid a d Int e gr a l: Inform e resu mid o p ar a l a IPPF. (2005), Lon dres. IPPF. 10 A d a pt a d o d e: M arc o p ar a l a Ed u c a ció n Sexu al y Rel a cion es. (2003). Lon dres: Foro d e Ed u c a ció n Sexu a l, O ficin a N a cio n al d e l a Niñ ez. htt p:/ / w w w.n c b.org.uk/sef/uplo a d / _ff30_se f_2004.p df (P á gin a c o nsult a d a el 9 d e julio d e 2006) 4
5 i. Colabora ción Pro m o v er l a c ol a b ora ció n y d esarrollo d e a c u erd os p ara cre ar un gru p o d e tra b a jo d e EIS c o n re prese nt a ntes juv e nil es, y prof esio n a l es d e div ersas form a cio n es in cluy e n d o e d u c a ció n, salu d, f e y a c a d e mi a. Est as p erso n as p u e d e n a c tu ar c o m o pro m otoras, a yu d ar e n el d esarrollo d e p olític as y pro gra m as d e EIS, c a p a cit ar y a p o y ar a l as y los e d u c a d ores y c o m p artir l a resp o nsa bilid a d d e im p a rtir p art es d el pro gra m a. ii. Participación G a ra ntiz ar q u e l as p erso n as jó v e n es est é n inv olu cra d as e n to d as l as f ases d el d esarrollo d e p olíti c as y pro gra m as d e EIS. iii. Necesidades M a p e ar l as n e c esid a d es d e l a g e nt e jo v e n d e ntro d e l a c o m unid a d e n t érmin os d e su salu d e m o cio n a l, so ci a l y se xu a l, y bi e n est ar. Por eje m plo, l as t asas d e ITS y e m b ara zos n o pl a n e a d as, viole n ci a, presió n d e los m e dios y d e p ares, e d a d pro m e dio d el inicio d e l a a c tivid a d sexu a l, e t c. iv. Desafíos M a p e ar los d esa fíos y o p osició n a l a EIS y d esarroll ar un pl a n so bre c ó m o tra b a j ar c o nstru c tiv a m e nte p ara su p erarlos. Ej. Po drí a h a b er pre o c u p a ció n so bre l as re a c cio n es d e l a c o m unid a d o gru p os d e f e. 11 v. Declara ción de postura institucional A c tu a liz ar l a p olític a exist e nt e o d esarroll ar un a nu e v a d e cl ara ció n d e p ostura institu cio n a l q u e in cluy a un a d e finició n cl ara d e l a EIS y lo q u e pre t e n d e lo grar. Esto p u e d e d esarroll arse e n c o nsult a c o n l a g e nte jo v e n, p a dres, m a dres y profesio n a les d e l a c o m unid a d m ás a m pli a. Esto ase g urará q u e se a b ord e l as n e c esid a d es y d ere c h os d e l a g e nt e jo v e n, así c o m o sus priorid a d es e d u c a tiv as y d e salu d. Est a p olític a y d e fini cio n es form ará n l a b ase d e c u a lq uier pro gra m a futuro. vi. Vínculos entre la SSR y el VIH G a ra ntiz ar q u e los pro gra m as, p a ut as y p olític as d e EIS in c orp ore n y d est a q u e n los vín c ulos e ntre l a SSR y el VIH. vii. Sensibilidad de género G a ra ntiz ar q u e c u a lq uier p olític a y pro gra m a d e EIS se a se nsible a l g é n ero (a b ord a n d o l as n e c esid a d es esp e cífi c as t a nto d e l a m ujer c o m o d el h o m bre) y se nsibles c ultur a lm e nte. El gru p o d e tra b a jo d e b e to m ar e n c u a nt a l as difere nt es religio n es y p ersp e c tiv as c ulturales q u e exist a n, y est ar c o nscie nte d e los el e m e ntos c ulturales q u e influ e n ci a n l as exp e c t a tiv as d e g é n ero. viii. O bjetivos claros D es arrollo d e pro gra m as d e EIS c o n un a cl ara fin a lid a d, pro p ósito y fij a ció n d e o bje tiv os c o m o se in dic a e nse g uid a, d esglosa n d o c ó m o se lo grará n. 11 Eje m plos d e estra t e gi as prá c ti c as, v er: Bl a k e, S y K a tr a k Z (2002). F e, V alores, Sexo y Ed u c a ció n d e Rel a cio n es. Lo n dres. Foro d e Ed u c a ció n Sexu a l, O ficin a N a c. d e l a Niñ ez. Espe cíficos 12, Te n g a pre cisió n resp e c to a lo q u e v a a lo grar (ej. m ejora r el c o n o cimie nto y a ptitu d es so bre un tó pic o esp e cífic o) Cuantific ables C u a ntifiq u e sus o bje tiv os (ej. c u á nto c o n o cimie nto y c u á les a ptitu d es?) Viables - Est á inte nt a n d o h a c er d e m asi a d o? Est á si e n d o re a list a? n o se p u e d e c a m bi ar un c o m p ort a mie nto e n un a sol a le c ció n. Dota dos de re cursos - Ti e n e los re c ursos p ara lo grar los o bjetiv os? (i. e., e d u c a d ores, din ero, m a t eri a l es y ti e m p o) Delimita dos en el tiempo D e fin a c u á n d o v a a lo gra r el o bje tiv o (ej. a l fin a l d el pro gra m a? d e ntro d e un a ñ o?) ix. Mensajes claros Te n er cl arid a d c o n el m e nsaje q u e est á e nvi a n d o. x. Decisiones informadas Pro m o v er el d ere c h o a d e cidir y el c o nse ntimi e nto inform a d o, y ase g ura r q u e n o se e nfo c a e n l a a bstin e n ci a c o m o el únic o m e dio d e pre v e n ció n. xi. Educ adores pares Tra b a j ar c o n e d u c a d ores p ares o re prese nt a nt es juv e niles y to m ar e n c u e nt a su c a p a cit a ció n y n e c esid a d es d e a p o yo, in cluy e n d o h erra mie nt as p ara im p artir EIS y asist e n ci a fin a n ciera. xii. C apa cita ción Sele c cio n ar y c a p a cit a r a e d u c a d ores q u e est é n c o m pro m e tid os c o n l a EIS y l as n e c esid a d es y d ere c h os d e l a g e nt e jo v e n. Ase g urar q u e t e n g a n l a c a p a cit a ció n a d e c u a d a y a p o yo p erm a n e nt e. Busc a r e n a g e n ci as c ol a b ora d oras, c o m o otros servicios d e salu d sexu a l, univ ersid a d es y gru p os v olunt arios c o n exp erie n ci a e n ci ertos t e m as p ara a p o y ar l a c a p a cit a ció n d e l as y los e d u c a d ores. xiii. Participación comunitaria Ase g urar q u e se c u e nt a c o n los siste m as p ara l a p arti cip a ció n c o m unit ari a, y a se a p ara d esarrollo d e p olític as y pro gra m as, im p arti ció n d e l as p artes a pro pi a d as d e l a EIS o sim pl e m e nte a p oy a n d o l as a c tivid a d es d e EIS. xiv. Vínculos con los servicios Vin c ul arse c o n servicios d e salu d y asesorí a y est a ble c er un siste m a e f e c tiv o d e re fere n ci as p a ra ase g urar q u e l a g e nte jo v e n t e n g a f á cil a c c eso a los re c ursos y servicios a dicio n a les q u e n e c esite n y c u a n d o los n e c esit e n. xv. Audiencia objetivo Te n er un a cl ara id e a d e a q uie n es est á dirigid o est e pro gra m a y ase g urar q u e l a interv e n ció n se a a pro pi a d a p ara l a e d a d y e t a p a d e d esarrollo d e l a p o bl a ció n. Ase g urar q u e se in cluy a m e c a nism os p ara to m ar e n c u e nt a a l a juv e ntu d m ás vuln era ble. 12 N. d el T. Est as c ar a c t erístic as, se re fi ere n a l a id e a d e re d a c t ar o bjetiv os INTELI G ENTES o (e n in glés) SM ART, q u e se form a c o n l as ini ci ales d e l as p a l a br a s: Sp e cific, M e asur a ble, A c hie v a ble, Reso urc e d y Tim e-b o un d. 5
6 2. Impartición Las p erso n as jó v e n es n e c esit a n un a m bie nt e solid ario y pro picio, e n el q u e p u e d a n form ul ar pre g unt as so bre l a sexu a lid a d sin q u e se a n hu mill a d as o re g a ñ a d as. - C o nsultorí a p arti cip a nt e i. Medio Ambiente Est a ble c er un a m bie nt e d e a pre n diz a je se g uro e n el c u a l se p u e d a sost e n er disc usio n es a biert as y n o se nt e n ciosas so bre se xo, se xu a lid a d y salu d se xu a l. ii. Acuerdos de grupo D es arroll ar un a c u erd o d e gru p o pre vio a l c o mie nzo d e c u a lq uier tra b a jo p ara ase g urar límites a c e pt a bles p ara l a disc usió n, q u e prot eja n a l a g e nt e jo v e n y a l as y los e d u c a d ores. iii. Límites Ase g urar q u e el tra b a jo uno-a-uno t a m bi é n re c o n ozc a l a n e c esid a d d e límites y g ara nti c e q u e se sig u e pro c e dimie ntos d e prote c ció n inf a ntil. 13 iv. Confidencialidad Resp e t ar l a priv a cid a d y c o nfid e n ci a lid a d d e l a g e nt e jo v e n y p o n erles a l t a nto d e estos d ere c h os. v. Métodos participativos Us ar m é to d os q u e estim ule n a l as y los niñ os y l a g e nt e jo v e n a p arti cip ar e n el a pre n diz a je c o m o los m é to d os a c tiv os h a ble C O N ellos n o A ellos! Los m é to d os in cluy e n usar un gru p o d e tra b a jo p e q u e ñ o p a ra explorar esc e n a rios y dile m as, t e a tro y esc e nific a ció n, escribir c a n cio n es o p o e m as, disc usio n es y d e b a t es. vi. Acceso a los servicios Ase g urar q u e uste d pro p orcio n a inform a ció n a c erc a d e servicios d e c o nsejerí a a los q u e l a g e nt e jo v e n p u e d e t e n er a c c eso si n e c esit a n a yu d a, y h a c er re f ere n ci as si es n e c esario. Ta m bi é n d e b e t e n erse c uid a d o p ara ase g urar q u e l a g e nt e m ás vuln era ble p u e d a t e n er a c c eso a los servicios d e EIS. vii. Honestidad Si uste d n o c o n o c e l a resp u est a a un a pre g unt a, si e m pre re fiérase a fu e nt es a ltern a tiv as d e inform a ció n. viii. Selección de currículos y recursos ase g urar q u e so n a pro pi a d os y sa tisf a c e n l as n e c esid a d es d e su a u die n ci a ase g urar q u e so n int e grales y q u e a p oy a n el d esarrollo d e a p titu d es y a c titu d es, e n lu g a r d e sim ple m e nt e pro v e er inform a ció n si es p osible, a se g urar q u e in c orp ora n los si e t e c o m p o n e nt es ese n ci a les d e l a EIS v erific ar q u e est á n a p e g a d os a h e c h os y q u e est á n a c tu a liz a d os v erific ar q u e e vit e n los estere otip os ase g ura r q u e ust e d sie nt e c o nfi a nz a d e usarlos ix. Materiales y recursos Ase g urar q u e los m a t eri a l es utiliz a d os so n rele v a nt es y est á n a c tu a liz a d os. P ara m a yor inform a ció n, c o nsulte Re c ursos Útiles. 3. Valora ción y Evalua ción N osotros g ara ntiz a m os q u e l as n e c esid a d es d e l a g e nt e jo v e n so n a te n did as, d á n d ol es l a o p ortunid a d d e p arti cip ar e n el d esarrollo d e p olíti c as y el dise ñ o d e pro gra m as e n c ol a b ora ció n c o n l a g e nte a d ult a - C o nsultorí a p arti cip a nt e i. Enfoque en el aprendizaje y la efe ctividad Dise ñ ar pro gra m as q u e in cluy a n v a lora cio n es d el a pre n diz a je y un a e v alu a ció n d e l a e f e c tivid a d d el pro gra m a. H a y un a v arie d a d d e m é to d os q u e p u e d e n usarse p ara v a lorar el a pre n diz a je y e v a lu ar los pro gra m as, c o m o ex á m e n es, el a b ora ció n d e c arteles, dra m a tiz a ció n, disc usió n, d e b a tes, prese nt a cio n es, e ntre vist as y c u estio n arios. 14 ii. Pre y post valora ción C o n d u cir v a lora cio n es a l prin cipio y al fin a l d el pro gra m a p ermitirá id e ntific a r l as n e c esid a d es in divid u a les d e l as y los jó v e n es, pro p orcio n arles o p ortunid a d es d e re flexio n ar so bre lo q u e h a n a pre n did o y pro v e er e vid e n ci a d e q u e el o l a jo v e n h a d esarroll a d o un a m a yor c o m pre nsión so bre un tó pic o. Est a inform a ció n d e b e pro v e er inform a ció n a l c o ntexto d e futuras sesio n es d e EIS. iii. Evalua ción de procesos y resultados C o n d u cir un a e v a lu a ció n a l fin a l d el pro gra m a t a m bié n est a ble c erá c u á les m é to d os h a n fun cio n a d o y c u á les n o (e v a lu a ció n d e pro c esos), y si el pro gra m a h a sid o e fe c tiv o e n el c orto, m e di a n o y l arg o pl a zos (e v a lu a ció n d e result a d os). Es vit a l q u e, a l prin cipio d el pro gra m a se est a blezc a o bje tiv os esp e cífic os, c u a ntific a bles, vi a bles, d ot a d os d e re c ursos y d elimit a d os e n el ti e m p o; y q u e se h a y a est a ble cid o in di c a d ores d e m e dició n. Est a inform a ció n d e b e e nto n c es ser us a d a p ara fun d a m e nt ar el dise ñ o d e futuros pro gra m as y ser c o m p a rtid a c o n otras a g e n ci as c ol a b ora d oras y Aso ci a cio n es Mie m bros. 13 Prot e c ció n d e l a niñ ez y d e l a g e nt e jo v e n, p olític a 4.19 IPPF. 14 P ar a m a y or inform a ció n v e a : Bl a k e S a n d M utto c k S (2004). V a lor a ció n, Ev a lu a ció n y Ed u c a ción Sexu al y e n Rel a cion es. Lo n dres: N a tio n a l C hildre n s Bure a u. 6
7 Recursos Útiles Los sig uie nt es sitios w e b c o ntie n e n un a g a m a c o m ple t a d e re c ursos, m a t eri a les y c urríc ulos p ara pl a n e a r, im p artir y e v a lu a r pro gra m as d e EIS. 1. Organiza ciones relevantes Foro de Educ a ción Sexual (Sex Ed u c a tio n Foru m) w w w.n c b.org.uk/se f El Foro es l a a utorid a d e n el Rein o Unid o so bre e d u c a ció n sexu a l y rel a cio n es (ESR) c o n 48 mie m bros, in cluy e n d o org a niz a cio n es religiosas, d e l a niñ ez, d e p a dres, d e g o b ern a d ores, d e salu d y e d u c a ció n. Est e sitio pro p orcio n a h oj as inform a tiv as, inform es y p u blic a cio n es so bre nu m erosos te m as rel a cio n a d os c o n l a pro m o ció n, pl a n e a ció n e im p arti ció n d e e d u c a ció n sexu a l y d e rel a cio n es e n un a v arie d a d d e e ntorn os. SIECUS (Sexu a lity Inform a tio n a n d Ed u c a tio n C o un cil) w w w.sie c us.org El C o nsejo d e Inform a ció n y Ed u c a ción d e l a Sexu alid a d d e los Est a d os Unid os (SIE C US) a c tú a c o m o l a v oz d e l a e d u c a ció n e n se xu a lid a d a niv el n a cio n a l. Su sitio c o ntie n e p u blic a cio n es so bre el d esarrollo e im p arti ció n d e pro gra m as d e e d u c a ción e n se xu a lid a d. Defensores de los Jóvenes (A d v o c a t es for Yo uth) w w w. a d v o c a t esforyo uth.org Est a org a niz a ció n a p o y a esfu erzos p ara a yu d ar a l a g e nt e jo v e n p ara q u e to m e d e cisio n es resp o nsa bles e inform a d as so bre su sa lu d re pro d u c tiv a y sexu a l. Planned Parenthood w w w.pl a nn e d p are nth o o d.org O rg a niz a ció n c o n se d e e n los EE.UU., d e di c a d a a pro v e er a c c eso a l a inform a ció n e n salu d sexu a l y re pro d u c tiv a, c o n c e ntros d e sa lu d a fili a d os q u e pro p orcio n a n a te n ció n a l a salu d d e m a n er a c ulturalm e nt e c o m p e t e nte, d e alt a c a lid a d y pre cios ase q uibles. En est e sitio e n c o ntrará n o v e d a d es, h oj as inform a tiv as e inform es. Population Council w w w.p o p ul a tio n c o un cil.org Est a org a niz a ció n int ern a cio n a l, sin fin es d e lu cro y n o g u b ern a m e nt a l c o n d u c e inv estig a ció n bio m é di c a, e n ci e n ci as so ci a les y e n salu d p ú blic a. En su sitio w e b p u e d e e n c o ntrarse v ari as re vist as y otras p u blic a cio n es, in cluy e n d o A pre n di e n d o so bre Sexu a lid a d: un Inicio Prá c tic o, e dit a d o p or So n dra Zeid e nst ein a n d Kirst e n M o ore. (w w w.p o p c o un cil.org / gfd /l as.html). El Instituto Guttma cher w w w.g uttm a c h er.org O rg a niz a ció n sin fin es d e lu cro, e nfo c a d a a l a inv estig a ció n e n salu d se xu a l y re pro d u c tiv a, a n á lisis d e p olític as y e d u c a ció n p ú blic a. El Instituto p u blic a Persp e c tiv as e n Salu d Sexu a l y Re pro d u c tiv a, Persp e c tiv as d e l a Pl a nific a ció n F a mili ar Int ern a cio n a l, El Inform e G uttm a c h er so bre Polític as Pú blic as e inform es esp e ci a les so bre tó pic os rel a cio n a d os c o n l a salu d y los d ere c h os sexu a l es y re pro d u c tiv os. Guía Eldis de Temas Clave de Salud w w w. eldis.org / h e a lth /SRHR.htm Un p ort a l e n lín e a p ara inform a ció n so bre d es arrollo, c o n un a se c ció n d e di c a d a a l a re visió n d e t e m as d e p olític a a c tu a les rel a cio n a d os c o n l a salu d y los d ere c h os sexu a les y re pro d u c tiv os. Fondo de Pobla ción de la ONU (UNFPA) w w w.unfp a.org / u plo a d /lib_p u b_fil e /180_file n a m e_rh_ e d u c a tio n.p df Ed u c a ció n e n Salu d Re pro d u c tiv a p ara G e nt e Jo v e n p osibilit a n d o l as d e cisio n es... pro m o vie n d o el e m p o d era mie nto (2003). Est a p u blic a ció n pro p orcio n a un a visió n g e n eral d e l a form a e n q u e el UNFPA inte gra l as a c tivid a d es e d u c a tiv as e n to d os sus pro gra m as so bre p o bl a ció n, salu d re pro d u c tiv a, g é n ero y VIH/SID A, c o n é nf asis e n l as n e c esid a d es d e l a g e nte jo v e n. Ta m bié n d est a c a pro gra m as e d u c a tiv os exitosos e n p a íses sele c tos. Action He alth Incorporated w w w. a c tio nh e a lthin c.org O rg a niz a ció n sin fin es d e lu cro, n o g u b ern a m e nt a l, d e dic a d a a m ejorar l a salu d d e l as y los a d olesc e nt es nig eri a n os. El sitio c o ntie n e inform es, g uí as y h oj as inform a tiv as rel a cio n a d as c o n l a e d u c a ció n e n sexu a lid a d. Family He alth International w w w.fhi.org O rg a niz a ció n d e salu d p ú blic a sin fin es d e lu cro, q u e tra b a j a e n m á s d e 70 p a íses p ara a t e n d er l as n e c esid a d es d e salu d d e l a g e nte m ás vuln era ble. Afro nt a los d esa fíos p ersiste nt es q u e influ e n ci a n l a salu d y c a lid a d d e los servicios d e salu d disp o nibles p ara l a juv e ntu d. En su sitio w e b est á disp o nible un a serie d e inform es d e p a íses, así c o m o vín c ulos y p u blic a cio n es rel a cio n a d os c o n l a SSR d e l a g e nte jo v e n. Asocia ción Mundial para la Salud Sexual (W orld Asso ci a tio n for Se xu a l H e a lth) w w w.w orldsexolo g y.org Est a org a niz a ció n pro m u e v e l a s a lu d sexu a l p ara to d as l as p erso n as, c o n un e nfo q u e e n l a e d u c a ció n e n sexu a lid a d c o m o m e dio p a ra f a cilit ar l as vid as sexu a lm e nt e sa n as. EngenderHe alth / w w w. e n g e n d erh e a lth.org / En g e n d erh e a lth tra b a j a p ara m ejorar l a vid a d e l as p erso n as, h a ci e n d o q u e los servicios d e salu d re pro d u c tiv a se a n se g uros, sost e nibles y est é n disp o nibles. Pro m u e v e un e nfo q u e a l a salu d re pro d u c tiv a b asa d o e n un m a rc o d e d ere c h os. 7
8 2. Recursos curriculares para educ adores pares Guía p ara implementar el Programa Adolescentes para la Prevención del SIDA (TA P - Te e ns for AIDS pre v e ntio n) w w w. a d v o c a t esforyo uth.org / p u blic a tio ns/tap.p df G uí a p aso a p aso p ara im ple m e nt ar pro gra m as d e e d u c a ció n d e p ares p ara l a pre v e n ció n d el VIH e ITS e n un a v a ri e d a d d e e ntorn os, d es arroll a d a e n c ol a b ora ció n c o n g e nte jo v e n. Manual de Educ a ción de Pares sobre Salud y Dere chos Sexuales y Reproductivos de la IPPF: Enseñando a Jóvenes Vulnera bles, Margina dos y Excluidos Socialmente' / w w w.ip pf e n.org /site.html? p a g e =34&l a n g = e n # 3 Un m a nu a l dirigid o esp e cífic a m e nt e a l d esarrollo d e pro gra m as d e e d u c a ció n d e p ares e n m a t eri a d e SSR p ara juv e ntu d vuln era ble y m argin a d a. Educ a ción de Pares: C a pacita ción para C apa citadores / w w w.y o uth p e er.org / u plo a d /reso urc es/155_resfi le_m a nu a l.p df Est e m a nu a l pro p orcio n a un c urrí c ulo d e m u estra y un eje m plo d e un pro gra m a d e c a p a cit a ció n p ara usarse d ura nt e l a form a ció n d e futuros c a p a cit a d ores e n m a t eri a d e e d u c a ció n e n salu d sexu a l y re pro d u c tiv a. Red de Educ a ción de Pares Juvenil (Y-PEER Network) / w w w.y o uth p e er.org / d e f a ult. asp?p a g e =Reso urc es Sitio w e b cre a d o p or el UNFPA q u e pro p orcio n a un a a m pli a g a m a d e re c ursos y c urrí c ulos so bre salu d se xu a l y re pro d u c tiv a. Pautas Europe as para la Educ a ción de Pares sobre SIDA en Jóvenes / w w w. e uro p e er.lu.se /in d e x html 3. Recursos curriculares para docentes Informa dos Positivamente: Planes de Lecciones y Orienta ción p ara Educ adores en Sexualidad y Defensores de la EIS' / w w w. c e d p a.org / p u blic a tio ns/ p df/ c a t a lyst_a d ol esc e ntm a nu a l_e n glish.p df Un kit d e re c ursos p a ra Ed u c a ció n Int e gral e n Se xu a lid a d pro d u cid o p or l a C o a lició n Int ern a cio n a l p or l a Sa lu d d e l a M ujer. Sensoa / w w w.se nso a.b e / d o wnlo a dfiles_sh o p / c o n c e pt_g o o d_lo v ers.p df Se nso a, un a org a niz a ció n Belg o-fl a m e n c a e nfo c a d a a t e m as d e sa lu d sexu a l y VIH/SID A, h a d es arroll a d o un c o n c e pto p ara l a Ed u c a ció n Int e gral e n Sexu a lid a d ll a m a d a b u e n os a m a nt es (junto c o n un m a nu a l p ara e d u c a d ores e n sexu a lid a d). El c o n c e pto sol a m e nt e est á disp o nible e n in glés. Currículo de Salud Reproductiva de Pathfinder / w w w.p a thfin d.org /site / D o cserv er? d o cid=2481 Un m a nu a l d e p arti cip a nt es e n un pro gra m a d e e d u c a ció n e n salu d se xu a l. Desarrollo de pautas para la Educ a ción Integral en Sexualid ad (SIE C US) w w w.sie c us.org / p u bs/ g uid elin es/ g uid eintl.p df Un m a nu a l prá c ti c o p ara e d u c a d ores. A d a pt a ció n Hisp a n a /La tin a d e este d o c u m e nto: / w w w.sie c us.org / p u bs/hisp a nic- La tin o_ G uid elin es_sp a nish.p df 4. Recursos curriculares para proveedores de servicios Salud Sexual y Reproductiva de Adolescentes: Manual de C apacita ción para G erentes de Programas C ATALYST Consortium / w w w. c e d p a.org / u plo a d e d_files/ c a t a lyst_a d ole sc e ntm a nu a l_sp a nish.p df Asocia ción de Planific a ción Familiar del Reino Unido (FPA UK) / w w w.f p a.org.uk/ a b o ut/ p u bs/in d ex.htm # 1 Un a serie d e libros, foll e tos y vid e os q u e tra t a n so bre te m as d e e d u c a ció n e n sexu a lid a d p u e d e solicit arse a tra v és d el sitio w e b. 5. Recursos curriculares para padres y ma dres de familia Y entonces, qué digo? Una guía escrita por padres de familia p ara ayudar a otros padres de familia a hablar con sus hijos(as) sobre la sexualid ad / w w w.p p ny c.org / m e di a /P are nt G uid esp.p df Est a g uí a, el a b ora d a p or Pl a nn e d P a re nth o o d d e l a C iu d a d d e Nu e v a York, disc ut e los prin cip a les re tos q u e p a dres y m a dres d e f a mili a e nfre nt a n a l h a bl ar c o n sus hij as e hijos a c erc a d e l a se xu a lid a d. La g uí a a b ord a los prin cip a l es mitos y l as pre g unt as m ás fre c u e nt es pl a nt e a d as p or p a dres, m a dres y a d olesc e nt es. Hable con sus hijos... antes de que alguien más lo haga: Hablando con los niños sobre temas difíciles / w w w.t alkin g withkids.org /twk-b o okl e t- sp a nish.p df 8
9 Est e folle to ofre c e c o nsejos y t é c ni c a s prá c ti c as y c o n cre t as p ara h a bl ar d e m a n era se n cill a y a biert a c o n niñ as y niñ os e ntre los 8 y 12 a ñ os d e e d a d, so bre t e m as q u e prese nt a n a lg un a dific ult a d c o m o: sexo, VIH/SID A, viole n ci a, dro g as y a l c o h ol. No hay lugar como el hogar... para la educ a ción sexual / w w w.n o pl a c elike h o m e.org / Disp o nible e n in glés y esp a ñ ol, est a g uí a ofre c e a p a dres y m a dres d e f a mili a inform a ció n esp e cífic a p ara l a s difere ntes e d a d es d e sus hij as e hijos, e m p ez a n d o a los tres a ñ os d e e d a d. La g uí a ofre c e resp u est as su g erid as p ara pre g unt as q u e p u e d e n surgir, c o nsejos p ara e xplic a r t e m as e n torn o a l se xo y l a sexu a lid a d, y l a form a e n q u e se p u e d e ser un p a dre o m a dre a q uie n se le p u e d e pre g unt ar. La g uí a e xplic a el rol d e los m e dios, así c o m o d e los p ares, y ofre c e eje m plos intuitiv os. La Familia Habla / w w w.l a f a mili a h a bl a.org /in d ex.html El Proy e c to F a mili a r, q u e in cluy e el sitio e n Intern e t y b ole tín La F a mili a H a bl a, es un pro y e c to d el SIE C US q u e c o m e nzó e n el a ñ o 2000, c o n el fin d e e m p o d era r a p a dres, m a dres y tutores p ara q u e se c o m uniq u e n c o n sus hij as e hijos, a c erc a d e t e m as rela cio n a d os c o n l a sexu a lid a d, y p ara pro p orcio n ar h erra mie nt as d e a yu d a a l as f a mili as e n torn o a l a c o m unic a ció n so bre estos te m as. 6. Recursos para la valora ción y evalua ción Valora ción, Evalua ción y Educ a ción Sexual y en Rela ciones: Un kit de herramientas prá ctic as para entornos educ ativos, de salud y comunitarios / w w w.n c b- b o oks.org.uk/ N C B_Bo oks_se x_ed u c a tio n_16.html Libro d e Sim o n Bl a ke y St ell a M utto c k, Sp otlig ht Seri es, N a tio n a l C hildre n s Bure a u, 2005, disp o nible e n el vín c ulo in di c a d o arrib a. Entre Jóvenes: Cómo cre ar programas exitosos de educ a ción de p ares / w w w.ip pfw hr.org / p u blic a tio ns/ d o wnlo a d / m o n o gra p hs/pe ertope er_s.p df H erra mi e nt a d es arroll a d a p or l a IPPF/RH O p a ra l a pl a n e a ció n, im ple m e nt a ció n y e v a lu a ció n d e pro gra m as d e e d u c a ció n d e p ares. Aptitudes para la Salud / w w w.y o uth p e er.org / u plo a d /reso urc es/316_resfi le_skills- Base d%20h e a lth%20ed u c a tio n%20in clu din g%20lif eskill s.p df D o c u m e nto d e l a O MS so bre pro gra m as d e e d u c a ció n p a ra l a salu d. El C a pítulo 6 tr a t a exte nsiv a m e nte c o n el te m a d e l a e v a lu a ció n. Educ a ción de p ares efectiva: Trabajando con niños y gente joven en salud sexual y reproductiva y VIH/SIDA / w w w.s a v e th e c hildre n.org.uk/sc uk/jsp /reso urc es / d e t a ils.jsp?id =1990 Este kit d e h erra mie nt as, d es arroll a d o p or Sa v e th e c hildre n, a b ord a el rol d e los pro gra m as d e e d u c a ció n d e p ares, c ó m o m ejorar su c a lid a d, c ó m o h a c erlos m ás sust e nt a bles y c ó m o p u e d e n vin c ul arse c o n otros servicios a mig a bles p ara l a niñ ez. P a ra ord e n ar: / w w w.ord ers@n b n ply m brid g e. c o m Para entrar en conta cto con la IPPF P ara m a yor inform a ció n a c erc a d e est e M arc o o c u a lq ui er t e m a a q uí prese nt a d o, o p ara c o pi as d el Inform e Resu mid o d e l a IPPF o c u a lq uiera d e los d o c u m e ntos arrib a m e n cio n a d os, p or f a v or e ntre e n c o nt a c to c o n el Eq uip o d e Juv e ntu d d e l a IPPF: Int ern a tio n a l Pl a nn e d P are nth o o d F e d era tio n 4 N e w h a ms Ro w, Lo n d o n, SE1 3UZ Tel: F a x: Em a il: info@ip pf.org W e b: w w w.ip pf.org Agra decimientos La IPPF est á e n d e u d a c o n sus O ficin as C e ntral y Re gio n a les y c o n el p erso n a l d e l as Aso ci a cio n es Mie m bros, a sí c o m o c o n sus nu m erosos v olunt arios jó v e n es p or su a p o yo y a p ort a cio n es, sin los c u a l es n o hu biera sid o p osible el a b orar este M arc o. A d e m ás, re prese nt a nt es d e org a niz a cio n es y a g e n ci as c ol a b ora d oras t a m bi é n hi ciero n c o ntrib u cio n es ese n ci ales; e n p arti c ul ar UNFPA, O MS, O PS, Po p ul a tio n C o un cil, SIE C US, Ali a nz a Int ern a cio n al c o ntra el VIH/SID A, Fun d a ció n N a z, C e ntro A fri c a n o d e Inv estig a ció n e n Po bl a ció n y Sa lu d, C e ntro d e Re c ursos Re gio n a les e n Sexu a lid a d d e Á fri c a y l a Aso ci a ció n Mun di a l d e Salu d Se xu a l. Nu estro esp e ci al a gra d e cimie nto a A nn a M artin ez y Be th a n H a th erall, d el Foro d e Ed u c a ció n Sexu a l EE.UU, y a M elissa C ardin a l. Pro d u cid o p or el Eq uip o d e Juv e ntu d d e l a IPPF Lo n dres, M a yo d e Tra d u cid o p or X a vier G o nz á l ez - IPPF/RH O 9
P ara o bt e n er un a c u e nt a d e p a dre
O rie nt a ció n d e C a lific a cio n es Port a l P a dres Temas Princip ales C ara cterístic as Para obtener una Cuenta de Pa dres Lin e a mie ntos so bre el uso M a n ejo d e l a C u e nt a Inform a
Más detallesEmbárcate en la AEC. La AEC se reunirá con asociaciones de Enfermería Comunitaria de toda España SUMARIO
IV-1996/ AÑO II/ Nº 9 La iniciativa reunirá asociaciones de todo el estado español en el II Congreso Nacional de Enfermería Comunitaria La AEC se reunirá con asociaciones de Enfermería Comunitaria de toda
Más detalles- S o b r e los m o d e l o s de ge s t i ó n y pri v a t i z a c i o n e s.
ACTO DE SALUD EN VILADECA N S, 4 DE MARZO DE 2010. B u e n a s tar d e s : E s t a m o s aq u í p a r a h a b l a r de sal u d y d e at e n c i ó n sa n i t a r i a pú b l i c a en el B a i x Ll o b r
Más detallesPrograma. COLEGIO DE BIBLIOTECARIOS DE CHILE A.G. Diagonal Paraguay 383 of. 122 Santiago Telefono: 56 2 222 56 52 Mail: cbc@bibliotecarios.
Programa COLEGIO DE BIBLIOTECARIOS DE CHILE A.G. Diagonal Paraguay 383 of. 122 Santiago Telefono: 56 2 222 56 52 Mail: cbc@bibliotecarios.cl Programa XVI Conferencia Internacional de Bibliotecología Buenas
Más detallescra cla bla bra cre cle bre ble cri bli bli bri cro clo bro blo cru clu bru blu
ba be bi bo bu bra bre bri bro bru bla ble bli blo blu ca ce ci co cu cra cre cri cro cru qui cla cle bli clo clu que da dra dla fa fra fla de dre dle fe fre fle di dri dli fi fri fli do dro dlo fo fro
Más detallesLa Enfermería Comunitaria del 2015
III -1996/AÑO II/Nº 8 La AEC participa en la organización de las III Jornadas Andaluzas de Enfermería de Atención Primaria La Enfermería Comunitaria del 2015 LA AEC ORGANIZA UNA MESA REDONDAQUE SERA EL
Más detallesReglamento de D i v er s i ones y E s p ec tá c u los P ú b li c os Ayuntamiento Constitucional de Zapotlanejo 2007-2009 e n t e M u n i c i Z a t n e j o, J a o, a h a t a n t e m u n i c i o h a g o
Más detalles1) Cal c ul a r el t érm i n o d es c o n oc i do d e l a s si g ui en t es p r o p or ci o n es : x. d) x 12
PRO PO RCIO NALIDADES 1) Cal c ul a r el t érm i n o d es c o n oc i do d e l a s si g ui en t es p r o p or ci o n es : a) 4 x 10 60 b) 9 12 12 x c) 8 2 32 3 x x d) x 12 Sol : a) x= 2 4, b) x= 1 6, c)
Más detallesAtraer y Retener al Cliente en B anc a Co m erc ial 1. I nt r o d u c c i ón 2. S o l u c i ón d e N e g o c i o 3. A r q u i t e c t u r a d e l a S o l u c i ón 4. S e r v i c i o s 1 Introducción M
Más detallesResolver el examen muestra te ayudará a: Identificar cómo son las preguntas del examen. Estimar el tiempo que necesitas para resolverlo.
Examen muestra Ob je ti vo Responder preguntas parecidas a las del examen de selección. Im por tan cia Resolver el examen muestra te ayudará a: Identificar cómo son las preguntas del examen. Saber cuántas
Más detallesEPÍLOGO Accidente y mentira Aquí no nos ocupamos de la maldad, a la que la religión y la literatura han intentado pasar cuentas, sino del mal; no del pecado y los grandes v illanos, que se conv irtieron
Más detallesIDENTIDADES JUVENILES
IDENTIDADES JUVENILES TAT U A J E Y P I E R C I N G E N C U E N C A Anna Ma. Tripaldi Director: Joaquín Moreno A. UNIVERSIDAD DEL AZUAY - MAESTRÍA EN ESTUDIOS DE LA CULTURA - MENCIÓN DISEÑO Y ARTE - 2003/2004
Más detalleswebscolar12447 CRONOGRAMA: MES DE OCTUBRE Segunda Semana # Actividades Primera Semana Tercera Semana Cuarto Semana Quinta Semana
Portal recuro educativo, tarea, apunte, monografía, enayo webcolar12447? CRONOGRAMA: MES DE OCTUBRE # Activida Primera Segunda Tercera Cuarto Quinta 1 2 3 4 5 8 9 10 11 12 15 16 17 18 19 22 23 24 25 26
Más detallesÍn d i c e. In m u e b l e. Of e rta d e c o m p r a. Fo r m u l a r i o d o s... 5
Ín d i c e Contrato de Compraventa Bienes Inmuebles In m u e b l e. Ofe rta d e co m p r a. Fo r m u l a r i o u n o... 3 In m u e b l e. Of e rta d e c o m p r a. Fo r m u l a r i o d o s... 5 In m u
Más detallesLOS RECURSOS NATURALES EN EL DESARROLLO ECONOMICO
LOS RECURSOS NATURALES EN EL DESARROLLO ECONOMICO E d i t o r i a l U n i v e r s i t a r i a, S. A., 1 9 7 0 In s c r i p c i ó n N 3 8. 5 3 5 D e r e c h o s e x c lu s iv o s r e s e r v a d o s p a
Más detallesBLOQUE III: INDICADORES Y RESULTADOS CERTIFICACIÓN N ISO Y OBJETIVOS DEL SEGUIMIENTO ERCA. Dr. Juan Manuel Buades Fuster
BLOQUE III: INDICADORES Y RESULTADOS CERTIFICACIÓN N ISO Y OBJETIVOS DEL SEGUIMIENTO ERCA Dr. Juan Manuel Buades Fuster Servicio de Nefrología del Hospital Son Llàtzer Palma de Mallorca Acudir a una consulta
Más detallesB end i t os S ean Los P aci f i s t as
La Misa Católica Romana y el Poder Transformador del Evangelio de la No Violencia Det ener l a Vi o l enci a y C o nst r ui r una P az Just a y Dur ader a en N ues t r as Vi das, Nues t r as P ar r o qui
Más detallesAnexos. A n e xo 1 F u e nt e s C o nsult a d a s. Ju a n D a río M u ñ o z
Anexos A n e xo 1 F u e nt e s C o nsult a d a s A l e j a n d ro Va l e n ci a Instructor Proyecto CRC-CRF- DIPECH O A lici a Lu c e ro Docente Institución Educativa Juan Pa blo II A n d r é s Villot
Más detallesNavidad en familia SÍMBOLOS Y NO VE NA DE NA VI DAD
Navidad en familia SÍMBOLOS Y NO VE NA DE NA VI DAD Na vi dad Hoy bri lla rá una luz pa ra no so tros, por que nos ha na ci do el Se ñor (Lc 2, 14) Na vi dad es tiem po de fies ta y ale gría. Es tiem po
Más detallesDimensión económica de la familia
Instituto de Ciencias para la Familia Universidad de Navarra Dimensión económica de la familia GUÍA DE LA ASIGNATURA Curso Académico 2015-2016 Ficha Técnica Asignatura: Dimensión Económica de la Familia
Más detallesManual para la homologación de proveedores de soluciones tecnológicas EDI
Manual para la homologación de proveedores de soluciones tecnológicas EDI Anexo 1 1 /// Manual para la Homologación de proveedores de soluciones tecnológicas EDI Indice A. Introducción....................................................................
Más detallesDECLARACIÓN DE SAN JUAN, PUERTO RICO. XIV REUNIÓN DE CORTES SUPREMAS DE JUSTICIA DE CENTROAMÉRICA, EL CARIBE Y MÉXICO *
DECLARACIÓN DE SAN JUAN, PUERTO RICO. XIV REUNIÓN DE CORTES SUPREMAS DE JUSTICIA DE CENTROAMÉRICA, EL CARIBE Y MÉXICO * Reu ni dos en el Sa lón Fran cis co Oller del Ho tel El Con ven to, en San Juan,
Más detallesGuía promocional de tarifas
Guía promocional de tarifas P a q u e te s E s p e c ia les P a q u e te D e s c r ip c ión T a r if a p o r p a q u e t e 1 Ocu la r E x p r e s s A p e r tu r a d e l c o n ten e d o r p o r I P M s
Más detallesEn imprenta: Anuario Martiano. Revista del Centro de Estudios Martianos. (La Habana, Cuba). Sección Estudios y aproximaciones
Publicado en: Revista Cubana de Filosofía. Edición Digital No. 15. Junio - Septiembre 2009. ISSN: 1817-0137 En: http://revista.filosofia.cu/articulo.php?id=549 En imprenta: Anuario Martiano. Revista del
Más detallesCa pí tu lo X: De la Bi blio te ca y Cen tro de Re cur sos pa ra el Apren di za je
Ca pí tu lo X: De la Bi blio te ca y Cen tro de Re cur sos pa ra el Apren di za je Ar tí cu lo 10.1 Los es tu dian tes tie nen el de re cho a usar li bre men te la Bi blio te ca de la Uni ver si dad y
Más detallesInformation, Attention et R éputation : le c a s de l'économie numérique
Information, Attention et R éputation : le c a s de l'économie numérique F r é d é ri q u e A l f o n si G r â c e a u x p o t e n ti alit é s o ff e rt e s p a r la n u m é ri s a ti o n d e s d o n n
Más detallesEscribe en cada renglón una frase. Tienes que escribir una palabra en cada espacio. Nombre:... Fecha:... Mª Carmen Tabarés. L.A.
Escribe en cada renglón una frase. Tienes que escribir una palabra en cada espacio. la le li lo lu al el il ol ul...bio ma...ta...timo...ro ba......ma...mo...macén p...ma a...bia E...na c...cetines............
Más detallesMANUAL DE FUNCIONES Y COMPETENCIAS. COMO?
MANUAL DE FUNCIONES Y COMPETENCIAS. QUE ES? Herramienta que indica el papel de cada cargo dentro de la organización a través de las funciones que le son propias. COMO? Con información explicitaordenada
Más detallesÍn d i c e. De c u o ta. Es c r i t u r a. Fo r m u l a r i o... 662. Limitación d e g a r a n t í a. Es c r i t u r a. Fo r m u l a r i o...
Ín d i c e TOMO IV Contrato de Hipoteca Co n t r at o s Hi p o t e c a. Es c r i t u r a. Fo r m u l a r i o 1... 649 Hi p o t e c a. Es c r i t u r a. Fo r m u l a r i o 2... 653 Hi p o t e c a. Es c
Más detalles1 Año 2003 2. 2004 Año 2005 4 Año 2006 5. Año 2007 No. CASOS 3864 5941 6971 7347 7401 10983
PERFIL DE LA VIOLENCIA FAMILIAR EN CALI Mar t a Le t i c i a Es p i n o s a G. Ob s e r v at o r i o de Vi o l e n c i a f am i l i ar En C olom b i a, el f enó m eno d e la v i olenci a ha si d o a b
Más detallesLa V i r t u al i z ac i ón f r e nt e a l o s d e s af ío s d e l N e g o c i o d e 2 0 0 9 Alfonso Ramír e z D i r e c t or G e ne r al V M w ar e E sp aña y P or t u g al Ab r i l 2 0 0 9 G El Problema
Más detallesINGENIERÍA AUTOMOTRIZ
Para nosot ros la seg urida d d e u s t e d, s u familia y em pl e a d os, s on l o má s im p or t a n t e. FUNDADORES FELIPE ISAAC JUAREZ LUNA Y DAVID JACIM JUAREZ LUNA MISIÓN OBJETIVO Br i n d a r un
Más detallesPOR LOS CAMINOS DE LA FE Serie de programas para crecer en la fe. TEMA: Principales aspectos de la doctrina de los fariseos.
POR LOS CAMINOS DE LA FE FICHA 11-61 1.- PRE SEN TA CIÓN DEL TE MA Los fa ri seos eran un gru po muy ape ga do a la Ley ju día. Eran gen tes de la cla se me dia, ar te sa nos o co mer cian tes, o gen te
Más detallesLA FRUSTRACIÓN DE UN PROYECTO ECONÓMICO
LA FRUSTRACIÓN DE UN PROYECTO ECONÓMICO MARCELO ROUGIER MARTÍN FISZBEIN LA FRUSTRACIÓN DE UN PROYECTO ECONÓMICO El gobierno peronista de 1973-1976 MANANTIAL Buenos Aires Diseño de tapa: Eduardo Ruiz Rougier,
Más detallesPARAKLISIS CANON DE SÚPLICAS A LA VIRGEN MADRE DE DIOS. Dios, el se- ñor, se nos ha ma- ni- fes- ta- do ben- di- to
PARAKLISIS CANON DE SÚPLICAS A LA VIRGEN MADRE DE DIOS Dios, el se- ñor, se nos ha ma- ni- fes- ta- do ben- di- to el que vie- ne en el nom- bre del se- ñor A la Pu- rí- si- ma a- cu- da- mos con á- ni-
Más detallesMANUAL PRACTICO DE SOCIEDADES Y ASOCIACIONES CIVILES
MANUAL PRACTICO DE SOCIEDADES Y ASOCIACIONES CIVILES Pérez Chávez - Fol Olguín - Campero Guerrero Actualmente, un número importante de personas morales se encuentran constituidas legalmente como sociedades
Más detallesÍNDICE GENeRAL. CAPÍTULO I El contrato de suministro
ÍNDICE GENeRAL CAPÍTULO I El contrato de suministro 1. In t r o d u c c i ó n... 1 2. Fun c i ó n Ec o n ó m i c a... 2 3. Nat u r a l e z a ju r í d i c a y ca r a c t e r í s t i c a s... 4 4. Dif e
Más detallesDETERMINACION DEL IMPUESTO DEL EJERCICIO
DETERMINACION DEL IMPUESTO DEL EJERCICIO Resultado fiscal El ar tícu lo 10 de la LISR in di ca que las per so nas mo ra les de be rán pa gar el im pues to apli can do al re sul ta do fis cal la tasa del
Más detallesTALLER ACOMPAÑAMIENTO A LA FORMULACIÓN DE PROYECTOS LA PREGUNTA COMO PUNTO DE PARTIDA Y ESTRATEGIA METODOLÓGICA
TALLER ACOMPAÑAMIENTO A LA FORMULACIÓN DE PROYECTOS LA PREGUNTA COMO PUNTO DE PARTIDA Y ESTRATEGIA METODOLÓGICA A. CONSTRUYENDO LA PREGUNTA 1. De manera individual, formular preguntas frente al tema escogido.
Más detallesACCESORIOS DE FOTOGRAFIA Y VIDEO
ACCESORIOS DE FOTOGRAFIA Y VIDEO Bogotá - Colombia M. (+57) 313 214 46 84 - (+57) 314 280 93 85 www.photolove.com.co Email. info@photolove.com.co Email. ventas@photolove.com.co Nosotros Somos una compañía
Más detallesBE FREE. energía creativa. Te presentamos la herramienta de comunicación online más innovadora!
Gnt con nrgí crtiv. BE FREE. EL FREEBIE ONLINE: LA HERRAMIENTA DE INBOUND MARKETING MÁS CREATIVA. EL REGALO INFINITO. El frbi un hrrint d prooción y counicción onlin originl, intrctiv, virl, útil y grtuit.
Más detallesBoletín Impositvo Mayo 2011
J u ris d ic ció n N a c io n a l-a F IP - R e s o lu c ió n G e n e ra l N º 3 0 9 4 -Im p u e s to a la s g a n a n c ia s. A n tic ip o s im p u ta b le s a l p e río d o fis c a l 2 0 1 1.M o d ific
Más detallesTemporada Primavera-Verano Ropa Corporativa y de Trabajo
Temporada Primavera-Verano Ropa Corporativa y de Trabajo TE.(56-2) 2809 2598 Presentación Brandcorp, inicia sus actividades en el año 1993 en la Sexta Región. En sus comienzos se especializa en la confección
Más detallesDEDUCCION DE INVERSIONES
DEDUCCION DE INVERSIONES Generalidades De acuer do con el ar tícu lo 37 de la LISR, las in ver sio nes sólo se po drán de du cir, en cada ejer ci cio, si guien do la me cá ni ca si guien te, con las li
Más detallesG ICND1 Interconexión de los disp ositiv os de red C isco P a rte 2 V o l u m e n 2 Versión 1.0 u í a d e l e s t u d i a n t e Número de parte de texto: 97-2 5 5 9-0 1 EXCLUSIÓN DE GARANTÍAS: ESTE CO
Más detallesContratación. Propuesta de procedimiento (2/3).
Contratación. Propuesta de procedimiento (2/3). D to. A d m ó n F. L e s m e s T r a b a ja d o r e n In s e rc ió n E m p re s a s In se r c ió n F u n d a c ió n L e sm e s Servicios Sociales S e rv
Más detallesTLS - ZGZ en cinco etapas
TLS - ZGZ en cinco etapas Situ a d a s cerc a de los Pirin e o s e ínti m a m e n t e unid a s a un río, Toul o u s e y Zara g o z a son dos capital e s region a l e s y centr o s univ er sit a ri o s.
Más detallesÍNDICE GENERAL. Pró l o g o s Hernán Fabio López Blanco... xvii Fernando Palacios Sánchez... xxi Efrén Ossa G... xxiii. CAPÍTULO I Nociones generales
Pró l o g o s Hernán Fabio López Blanco... xvii Fernando Palacios Sánchez... xxi Efrén Ossa G... xxiii CAPÍTULO I Nociones generales 1. Re s e ñ a hi s t ó r i c a... 1 2. De n o m i n a c i ó n... 3 3.
Más detallesR e a l i z a r p r e g u n t a s y r e s p u e s t a s e n u n e n t o r n o d e c o m p r a s R e c o n o c e r s a l u d o s s e n c i l l o s R e
ACCIÓN FORMATIVA: INGLÉS INTERMEDIO MODALIDAD: Di s t a n c i a DU R AC IÓ N : 2 5 0 h o r a s N º h o r a s t e ó r i c a s : 1 1 6 h o r a s N º h o r a s p r á c t i c a s : 1 3 4 h o r a s DE S T IN
Más detallesJosé de San Martín caballero del principio al fin
José de San Martín caballero del principio al fin Adela Basch Ilustraciones de Viviana Garófoli www.loqueleo.santillana.com 2001, Adela Basch 2001, 2015, Ediciones Santillana S.A. De esta edición: 2016,
Más detallesÍndice General. Pró l o g o a la pr i m e r a ed i c i ó n... xvii
Índice General Pró l o g o a la pr i m e r a ed i c i ó n... xvii Int r o d u c c i ó n... xxiii CAPÍTULO I La autonomía de la voluntad y el derecho comercial 1. In t r o d u c c i ó n... 1 2. Lo s lí
Más detallesMATEMATICA II Resumen
Números reales y radicales. Los números irracionales U n núm e r o e s irra cio nal s i p ose e inf in it a s c ifras d e c imales n o p e r iódi cas, p or tant o no se p ue d e n e x p r e sar en f orma
Más detallesAlcances y retos de la reforma constitucional en materia de derechos humanos y su relación con la reforma constitucional de amparo
Alcances y retos de la reforma constitucional en materia de derechos humanos y su relación con la reforma constitucional de amparo 1) Introducción Geiser Manuel Caso Mo li na ri El pre sen te tra ba jo
Más detallesFamilia y medios de comunicación
Instituto de Ciencias para la Familia Universidad de Navarra Familia y medios de comunicación GUÍA DE LA ASIGNATURA Curso Académico 2014-2015 I. CONTEXTO DE LA ASIGNATURA ICF Mayo 6, 2015 Familia y Medios
Más detallesLEY DE MEMORIA HISTÓRICA. EL DERECHO DE OPCIÓN A LA NACIONALIDAD ESPAÑOLA* LAW OF THE HISTORICAL MEMORY. ACQUIRE THE SPANISH CITIZENSHIP
LEY DE MEMORIA HISTÓRICA. EL DERECHO DE OPCIÓN A LA NACIONALIDAD ESPAÑOLA* LAW OF THE HISTORICAL MEMORY. ACQUIRE THE SPANISH CITIZENSHIP Ma ría Ánge les SÁNCHEZ JIMÉNEZ** RESUMEN: Este trabajo tiene como
Más detallesP rés ta m o s s in A va l E N I S A 2013
P rés ta m o s s in A va l E N I S A 2013 ENI SA C o m enza m o s pres entá ndo no s QU IÉ N E S S ON? ENI SA QU IÉ N E S E N IS A? ENI SA E N IS A Empresa Nacional de Innovación S.A. Es una empresa de
Más detallesBuda predicó el S ut ra de la P ro f un da Bo n dad de lo s padres y la D if icult ad en R et rib uirla T r a d u cci ó n a l es p a ñ o l d e l a v er s i ó n ch i n a d e K u m a r a j i v a Plegaria
Más detallesJUGAMOS CON LAS LETRAS Y PALABRAS
JUGAMOS CON LAS LETRAS Y PALABRAS Con este material se pretende reforzar el reconocimiento de las letras trabajadas en el aula a través del método letrilandia ; este es un paso posterior al conocimiento
Más detallesRelaciones Cuba-África: Marco para un Bojeo Bibliográfico
Relaciones Cuba-África: Marco para un Bojeo Bibliográfico David González López Resumo O au tor pro põe um mar co bi bli o grá fi co para o es tu do das re la ções de Cuba com a Áfri ca, pas san do em re
Más detallesU N O (Tango) CA PEN DES - PE DE_ES JO_A DE_ES A MO - - RON CO - SUS QUE A MO SUS RON CO - QUE A MO RON CO - SUS QUE A MO RON CO - AN - RER SUS QUE
rr.: Roberto Goldar S MЗsica: MRI RES 2 U BUS C LLE _ES N ZS, C RO DIOS T JO_ S TI, N R Y_ES MUY C U BUS C LLE _ES N ZS, C RO DIOS T JO_ S TI, N R Y_ES MUY T U RO BUS DIOS C LLE T JO ES S N TI ZS,, C N
Más detallesImplantación de la Estrategia y el. Prof. Luis Hevia. Control de Gestión
Implantación de la Estrategia y el Prof. Luis Hevia Control de Gestión Dificultades del proceso Luis Hevia R Recordemos: Con Frecuencia: formular la misión es un paso único, una vez redactada se asume
Más detallesÍNDICE IN TR O D U C C IÓ N... 1
ÍNDICE IN TR O D U C C IÓ N... 1 CAPÍTULO I - La controversia em pleado-patrono vs. contratista in d ep en d ien te... 7 La controversia sobre quién realm ente es el patrono de un em pleado... 33 Ejemplo
Más detallesDesarrollo Emocional
Desarrollo Emocional Universidad Politécnica Salesiana Área de Ciencias Sociales, Humanas y de la Educación Carrera de Pedagogía Qui to Desarrollo Emocional ROSA ARMAS 2010 DESARROLLO EMOCIONAL Rosa Armas
Más detallesESTADOS FINANCIEROS INTERMEDIOS
PASUR Forestal, Constructora y Comercial del Pacifico Sur S.A. ESTADOS FINANCIEROS INTERMEDIOS Correspondientes al periodo terminado al 30 de Septiembre de 2015 - Estados Financieros - Notas a los Estados
Más detallesP re fa bri c ad os p a ra c ubi e r t as la mi nar e s de ce rá mi c a a rm a d a
P re fa bri c ad os p a ra c ubi e r t as la mi nar e s de ce rá mi c a a rm a d a Ma l la fle xi bl e de la d ri ll o s c o mo se mip r ef abr ic ad o c ola bo ran t e 7 3 R e s u m e n En es te es c
Más detallesCOSTO DE LO VENDIDO. Generalidades
COSTO DE LO VENDIDO Generalidades De acuer do con el ar tícu lo 29, frac ción II, de la LISR, las per so nas mo ra les del ré gi men ge ne ral de ley po drán efec tuar la de duc ción del cos to de lo ven
Más detalles1 C ONS UMO DE AG UA 2 E S QUE MA C IC LO 3 C ALIDAD DE L AG UA 4 IMPAC TO AMB IENTAL 5 S ANE AMIE NTO
1 C ONS UMO DE AG UA 2 E S QUE MA C IC LO 3 C ALIDAD DE L AG UA 4 IMPAC TO AMB IENTAL 5 S ANE AMIE NTO 1. C ONS UMO DE AG UA D O M S T IC O S E R V IC IO S P B L IC O S CO N SUM O S PUNTUALES C O N S U
Más detallesGUIA PRACTICA LABORAL Y DE SEGURIDAD SOCIAL
GUIA PRACTICA LABORAL Y DE SEGURIDAD SOCIAL Pérez Chávez Fol Olguín Los profundos cambios que se están produciendo en el mundo, especialmente en el mercado laboral, han dado lugar a nuevas formas de contratación
Más detallesD o n o s tia -S a n S e b a s tiá n. Za ra g o z a 14-02-2011
D o n o s tia -S a n S e b a s tiá n Za ra g o z a 14-02-2011 1 2 Plan E stratégico 2010 Plan E stratégico 2010 3 Plan E stratégico 2010 E je E s tratég ico A : C iudad G loc al 4 Plan E s tratég ic o
Más detallesCALC. Es un software libre. Puede usarse a través de una variedad de plataformas, incluyendo Mac OS X, Windows, GNU/Linux, FreeBSD y Solaris.
Open Office.org CALC Agosto de 1999 y liberado en julio de 2000 Es un software libre. Puede usarse a través de una variedad de plataformas, incluyendo Mac OS X, Windows, GNU/Linux, FreeBSD y Solaris. ods
Más detallesCó mo ha cer escuelas democráticas?
Có mo ha cer escuelas democráticas? Josep Ma Puig Rovira Uni ver si tat de Bar ce lo na Resumen Para res pon der a la pre gun ta que ti tu la el pre sen te ar tí cu lo, Có mo ha cer es cu e las de mo crá
Más detallesaldat serie 3000 Nitis srl. - Av. Brasil 2883 - CABA. www.nitis.com.ar info@nitis.com.ar comercializa SISTEMAS DE PROTECCION
serie 3000 comercializa Nitis srl. Av. Brasil 2883 CABA. www.nitis.com.ar info@nitis.com.ar Soluciones para punto de ventas Soluciones para Punto de Ventas Nitis, es una empresa de servicios para puntos
Más detallesM PREVALENCIA DE LA ENF ERM EDAD O T O RRINO LARING O LO G ICA DE O RIG EN O CUPACIO NAL O CT UB RE 0 0 AB RIL 0 : G LO B AL CO RP S ERVICES M ANIZ ALES B O M O M S M M Z M O G O G Q F LADIS N CH ICA NT
Más detallesLA CUARTA RAZÓN DE SER
Resolución 1 LA CUARTA RAZÓN DE SER CONSIDERANDO QUE, E l C o n c ilio G e n e ra l e n su re u n ió n d e a g o sto d e 2 0 0 5 e n D e n v e r C o lo ra d o, e n m e n d ó la C o n stitu c ió n, A rtíc
Más detalleswave wall MANUAL TECNICO WAVE WALL WAVE WALL L 1-19
WAVE WALL M A N U A L T E C N I C O L 1-19 Wave Wall es un atractivo y elegante sistema de enlace de tiles de 3form, que forman un revestimiento a modo de ola con llamativas alternativas de tiles. El sistema
Más detallesTALLER PRACTICO. Indica que variables s o n c u a l i t a t i v a s y c u a l e s c u a n t i t a t i v a s :
TALLER PRACTICO Indica que variables s o n c u a l i t a t i v a s y c u a l e s c u a n t i t a t i v a s : 1 C o m i d a F a v o r i t a. 2 P r o f e s i ó n q u e t e g u s t a. 3 N ú m e r o d e g
Más detalless S ä k E l e k t r i s k s ä k e r h e t I n s t a l l a t i o n s s ä k e r h e t R e n g ö r i n g s s ä k e r h e t S p l k L C D d s k ä P l l k P l a c e r i n g I n s t a l l a t i o n E x t e r
Más detallesLAS INUNDACIONES Y SU IMPACTO EN LA ECONOMÍA SECTORIAL. Dr. Roberto Pizarro Ing. Mauricio Vera Ing. Rodrigo Valdés Universidad de Talca
LAS INUNDACIONES Y SU IMPACTO EN LA ECONOMÍA SECTORIAL Dr. Roberto Pizarro Ing. Mauricio Vera Ing. Rodrigo Valdés Universidad de Talca Santiago, 10 de noviembre de 2011 cambio Climático EVIDENCIAS Kasser
Más detallesSecretaria: Dª. Macarena Rodríguez Fumero, Técnico de la Unidad de Contratación.
ACTA DE CELEBRACIÓN DE LA MESA DE CONTRATACIÓN CONSTITUIDA EN RELACIÓN CON LA CONTRATACIÓN DEL "SEGURO DE RESPONSABILIDAD CIVIL/PATRIMONIAL DEL AYUNTAMIENTO DE LOS REALEJOS, GERENCIA MUNICIPAL DE URBANISMO
Más detallesI N F O R M E S O B R E V E R I F I C A C I O N D E L V A L O R D E C L A R A D O N 1 1 8-3 D 1 3 1 0-2014- 000122- S U N A T
S U P E R I N T E N D E N C I A N A C I O N A L D E A D M I N I S T R A C I Ó N T R I B U T A R I A I N T E N D E N C I A D E L A A D U A N A M A R Í T I M A D E L C A L L A O A v e n i d a G u a r d i
Más detallesConsulta, asesoramiento y mediación familiar
Instituto de Ciencias para la Familia Universidad de Navarra Consulta, asesoramiento y mediación familiar GUÍA DE LA ASIGNATURA Curso Académico 2014-2015 I. CONTEXTO DE LA ASIGNATURA ICF Abril 13, 2015
Más detallesTAISEN DESHIMARU ZEN y A R T ES M A R C I A L ES Presentación de M arc de S m edt N o ta f inal del D r C l au de D u rix D ig ital iz ado p o r U p asik a 1 I N D I C E P a g i n a s P r e s e n t a c
Más detalles31 POR BROU ARQUITECTOS
31 POR BROU ARQUITECTOS Lancaster 31, es un desarrollo inmobiliario ubicado a solo unos metros del corredor comercial, económico y financiero más importante de la Ciudad de México. Su ubicación privilegiada
Más detallesUTILIZACIÓN DE LAS TIC EN EDUCACION INFANTIL. EL MÉTODO DOMAN
1 Reflexione s y Experiencias e n Educación revistaclave21@g m ail.co m CEP de Villa m artín. ISSN: 1 9 8 9-9 5 6 4 UTILIZACIÓN DE LAS TIC EN EDUCACION INFANTIL. EL MÉTODO DOMAN Autoría: Bien v e nido
Más detallesCONTABILIDAD ELECTRONICA Y SU ENVIO A TRAVES DE LA PAGINA DEL SAT Pérez Chávez Campero Fol
CONTABILIDAD ELECTRONICA Y SU ENVIO A TRAVES DE LA PAGINA DEL SAT Pérez Chávez Campero Fol De la reforma que sufrió el artículo 28 del Código Fiscal de la Federación para este año, a partir del 1o. de
Más detallesAprendiendo e innovando sobre la comercialización del cacao
Aprendiendo e innovando sobre la comercialización del cacao 10 GUÍA Aprendiendo e innovando sobre la comercialización del cacao 10 GUÍA Estimados productores y productoras de cacao. La guía que tiene
Más detallesInt r o d u c c i ó n...
ÍNDICE GENERAL Int r o d u c c i ó n... xxi Parte I PREPARACIÓN TÍTULO I Alcance y contexto I. Co n o c i m i e n t o de l mo d e l o de ne g o c i o... 3 II. Id e n t i f i c a c i ó n de l ma r c o ap
Más detallesExtracted from Constitutional Culture in Costa Rica (Spanish) International Institute for Democracy and Electoral Assistance 2009.
Extracted from Constitutional Culture in Costa Rica (Spanish) International Institute for Democracy and Electoral Assistance 2009. International IDEA, Strömsborg, 103 34 Stockholm, Sweden Phone +46-8-698
Más detallesÍndice general. Antecedentes y marco normativo 1. Ley 222 d e 1995... 2 2. Ley 550 d e 1999... 5
Índice general Pre s e n ta c i ó n... xxiii CAPÍTULO I Antecedentes y marco normativo 1. Ley 222 d e 1995... 2 2. Ley 550 d e 1999... 5 3. Ley 1116. Regl a mentación y r e f o r m a s... 9 3.1. Decreto
Más detallesDOCUMENTACIÓN TÉCNICA DEL CONJUNTO DE NORIAS, ACEÑAS Y MOLINOS FLUVIALES DE LA PROVINCIA DE CÓRDOBA PARA SU INCLUSIÓN EN EL C.G.P.
DOCUMENTACIÓN TÉCNICA DEL CONJUNTO DE NORIAS, ACEÑAS Y MOLINOS FLUVIALES DE LA PROVINCIA DE CÓRDOBA PARA SU INCLUSIÓN EN EL C.G.P.H. ANDALUZ JUNTA DE ANDALUCÍA. CONSEJERÍA DE CULTURA. P LA NO CA TA ST
Más detallesMarta Parra Lubary Ester Rebollo Ferrer Margalida Tortella Mateu AL, EL, IL, OL, UL AL EL IL OL UL NOMBRE:... CURSO:...
AL EL IL OL UL NOMBRE:... CURSO:... RODEA EL SONIDO QUE TENGA EL DIBUJO: AL EN LA AR LI IS AN IL OS OR AL OL EL EN US ES AN AL AR OL OS IN UL OL OL LU AN UL LI UN UL ER RODEA EL SONIDO QUE TENGA EL DIBUJO:
Más detallesBoletín Mexicano de Derecho Comparado ISSN: 0041-8633 bmdc@servidor.unam.mx Universidad Nacional Autónoma de México México
Boletín Mexicano de Derecho Comparado ISSN: 0041-8633 bmdc@servidor.unam.mx Universidad Nacional Autónoma de México México CÁRDENAS, Jaime CONSTITUCIÓN Y REFORMA PETROLERA Boletín Mexicano de Derecho Comparado,,
Más detallesE ncuesta a E studia ntes de Pr ofesor a dos de E duca ción S ecunda r ia - J U J U Y 2012
E ncuesta a E studia ntes de Pr ofesor a dos de E duca ción S ecunda r ia - J U J U Y 2012 Para la mejora de la carrera que estás cursando es MUY IMPORTANTE TU PARTICIPACIÓN. Este es un relevamiento de
Más detallesLECTURA ORANTE DE LA BIBLIA
LECTURA ORANTE DE LA BIBLIA para aprender a vivir la Misericordia de Dios CICLO LITURGICO C 2015-2016 Dios nos Habla Hoy Adultos y Jóvenes Jesús Nuestro Amigo Niños Para ser capaces de misericordia, entonces,
Más detallesFUNDACIÓN ASMI SERVICIO DE ATENCIÓN AL DISCAPACITADO-PROGRAMA"EDUCAR PARA INTEGRAR" BA-BE-BI-BO-BU
SERVICIO DE ATENCIÓN AL DISCAPACITADO-PROGRAMA"EDUCAR PARA INTEGRAR" BA-BE-BI-BO-BU ba be bi bo SERVICIO DE ATENCIÓN AL DISCAPACITADO-PROGRAMA"EDUCAR PARA INTEGRAR" BA-BE-BI-BO-BU bu CA-QUE-QUI-CO-CU ca
Más detalles,,, z z Y,, é Y E Y é ; Y ; Y á T; x Y ; Y;,, Y, ó,, E, L Y ú Nz, E j Aí, ó,,,, ó z? Y é P Y? é P é, x? zó Y N j í, á Y, á, x, x ú Y E ó zó,, ó, E, Y,
O TRE ENDERO DE PERFECCION L ROLOGO P Tó, I ó Có x C é, N G ó z, ú í x, K, á k, J, G, á A C é, M ñ, ; x ñ já L; á NNIE EANT A O TRE ENDERO L ARMA MARGA K ó, z Ví L, L á,, é, A á x, A ú, Y E - í, M -, K
Más detallesCa tá lo go 2010 DI VI SIÓN AC CE SO RIOS PARA AMO BLA MIEN TOS. w w w. e u r o t e c n o. c o m
Ca tá lo go 2010 DI VI SIÓN C CE SO RIOS R O BL IEN TOS w w w. e u r o t e c n o. c o m Des de 1967, jun to a sus Clien tes, di se ña y de sa rro lla pro duc tos para la In dus tria e tal me cá ni ca,
Más detallesNotas sobre el manejo del Servicio Telefónico.
Notas sobre el manejo del Servicio Telefónico. Versión 2.0 - Junio de 2003 Contenidos: 1. Números de Teléfono disponibles. 2. Tabla de Instrucciones de manejo de la centralita ALCATEL. 3. Tabla de Instrucciones
Más detallesA C T I N O M IC O S I S Ó r g a n o : M u c o s a b u c a l T é c n i ca : H / E M i c r o s c o p í a: L o s c o r t e s h i s t o l ó g i c oms u e
T R A B A J O P R Á C T I C O N º 4 I N F L A M A C I Ó N E S P E C Í F I C A. P A T O L O G Í A R E G I O N A L P r e -r e q u i s i t o s : H i s t o l o g ída e l t e j i d oc o n e c t i v o( c é l
Más detallesÍndice alfabético. página: 565 a b c d e f g h i j k l m n o p q r s t u v w x y z. búsqueda contenido imprimir última pantalla atrás siguiente
Í é á: 565 á é ú ú á í é á: 566 A A é, 376 A, 378 379 Aé, 309 310 Aé ( ), 311 Aé, 305 308 Aé, 305 A, 463 A á B, 470 A á, 384 385 A,, Bç, 338 340 A é, 337 A, 333 334 A, 410 419 A K, 466 A, 123 A í, 205
Más detalles